De Ira Dei

cum uero a ceteris animalibus hoc paene solo differamus, quod soli omnium diuinam uim potestatemque sentimus, in illis autem nullus sit intellectus dei, certe illud fieri non potest ut in hoc uel muta plus sapiant uel humana natura desipiat, cum homini ob sapientiam et cuncta quae spirant et omnis rerum natura subiecta sit.

quare si ratio, si uis hominis hoc praecellit et superat ceteras animantes, quod solus notitiam dei capit, apparet religionem nullo modo posse dissolui.

Dissoluitur autem religio, si credamus Epicuro illa dicenti:

1. omnis enim per se diuum natura necesse est
2. inmortali aeuo summa cum pace fruatur
3. semota a nostris rebus seiunctaque longe.,
4. nam priuata dolore omni, priuata periclis,
5. ipsa suis pollens opibus, nil indiga nostri,
6. nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.

quae cum dicit, utrum aliquem cultum deo putat esse tribuendum an euertit omnem religionem? si enim deus nihil [*](AVCTORES 15-20] Lucr. II 646-651. 21 ss.] cf. Cic. de nat. deor. I 41, 115. ) [*](BP] 1 hoLmJo B2 conLcJiliat1.aJ (a in er. u ?) B2, conLcJiliata P1 n 2 sut (n m. 3) B 3 hie (h in ras. et c add. m. 3) *a (t er.) B uitft (\' uidetur esse, uix macula est) P, uita B 4 humarna\' P2 5 ante solo 2 uel 3 litt. er., B ruinT P2 9 omnirs., B2, omni B1P 11 notitia B deri\'1 (i s. I. m. 1 uel 2) B 12s. dis solui soluitur B2 Lcredamus pH epicurd Bac, corr. m. 1 uel 2 15 diuina ex diuum m. 3. eadem m. rursus um supra scr., B; diuom codd. Lucr. 16 inmortali (n ex m) B3 17 V J33; ab codd. Lucr. noLsJris B2 rebus om. P seiuncta*que (i ras. ex p ?, post a er. m) B 18 rdolore omni priuata\' B3 19 nil] P codd. Lucr., nihil B indiget, sed e ex litt. incerta et t in eodem t m. 2, indiga m. 3, B 20 cupitur (pr. u ex a, sic) B3 capitur neq: capitur nec tangitur P nec (neque m. 1) B3 21 rdeo1 JBS )

at enim naturam excellentem honorari oportet. quis honos deberi potest nihil curanti et ingrato ? an aliqua ratione obstricti esse possumus ei qui nihil habeat commune nobiscum? deus inquit Cicero si talis est ut nulla gratia, nulla hominum caritate teneatur, ualeat. quid enim dicam \'propitius sit\'? esse enim propitius potest nemini. quid contemptius dici potuit in deum?

ualeat inquit, id est abeat ac recedat, quandoquidem prodesse nulli potest.

quod si negotium deus nec habet nec exhibet, cur ergo non delinquamus, quotiens hominum conscientiam fallere licebit ac leges publicas circumscribere ? ubicumque nobis latendi occasio adriserit, consulamus rei, auferamus aliena uel sine cruore uel etiam cum sanguine, si praeter leges nihil est amplius quod uerendum sit.

haec dum sentit Epicurus, religionem funditus delet: qua sublata confusio ac perturbatio uitae sequetur.

quod si religio tolli non potest, ut et sapientiam, qua distamus a beluis, et iustitiam retineamus. qua communis uita sit tutior, quomodo religio ipsa sine metu teneri aut custodiri potest? quod enim non metuitur, contemnitur, quod contemnitur, utique non colitur. ita fit ut [*](AVCTORES 4—7] Cic. de nat. deor. I 41. 116. 7-10] ibid. I 44. 124. 12] cf. ibid. I 30, 85 (Epicurea ed. Usener, sentent. I p. 394). 17-19] ibid. I 2, 3. ) [*](BPJ 3 dono P1 familiarernT B* 4 ad B 5 honos (s. l. v er.) P 6 aliqua. (m ? er.) B fatil P1, one extra uergum add. PJ 7 si maiime talis est deus codd. Cic. 8 teneri ex teneatur B* 9 dicamesse enim om. P 11 habeat B, abeat (h ? er.) P prodeesse B 12 eflribet B2 14 liceuit Bl, corr. B* res Bl, rle""ges Bz 15 occansio (n del. m. 3) B consulamus rei om. P au.feramus (t er.) B 16 cum sanguinem (m del. m. 3) B, sanguine (om. cum) P 17 uerendnmj B. colendum P, recte? cum B 19 sequitur B quodrsi\' P1 relio P1, rele\'"gi\'o sic PJ, 20 sapientia. (m er.) sic B qua distamusiustitiam om. P 21 sit] P, f.it (u er.) B 23 rquod contemnitur"1 P1 ) [*]( XXVII. Lact. 2. ) [*]( 6 )

siue igitur gratiam deo siue iram sine utrumque detraxeris, religionem tolli necesse est, sine qua uita hominum stultitia scelere inmanitate conpletur. multum enim refrenat homines conscientia, si credamus nos in conspectu dei uiuere, si non tantum quae gerimus uideri desuper, sed etiam quae cogitamus aut loquimur audiri a deo putemus.

at enim prodest id credere, ut quidam putant, non ueritatis gratia, sed utilitatis, quoniam leges conscientiam punire non possunt, nisi aliquis desuper terror inpendeat ad cohibenda peccata.

falsa est igitur omnis religio et diuinitas nulla est, sed a uiris prudentibus uniuersa conficta sunt, quo rectius innocentiusque uiuatur. magna haec et a materia quam proposuimus aliena quaestio est, sed quia necessario incidit, debet quamuis breuiter attingi.

Cum sententiae philosophorum prioris temporis de prouidentia consensissent nec ulla esset dubitatio quin mundus . a deo et ratione esset instructus et ratione regeretur, primus omnium Protagoras extitit temporibus Socratis qui sibi diceret non liquere utrum esset aliqua diuinitas necne.

quae disputatio eius adeo inpia et contra ueritatem et religionem iudicata est, ut et ipsum Athenienses expulerint suis finibus et [*](AVCTORES1l-13] Cic. de nat. deor. 142,118. 19-83, 1] ibid. I 23,63; cf. Minue. Fel. 8, 3. ) [*]( S BPJ 2 domino JB1, corr. B3 sene P1 4 conpecitur ut uid. Bl, conpLle_|tur B3 6 conspectum B tantumq aue1 P7 uideri. (t er.) B 8 prodeest B 9 utilitati P ut quoniam B legis Pl 10 nisi om. B 12 confecta P 13 uibatur Bl, corr. Ba etamate[ria m. 1, etamat. materia er. e et mate in fine uersus add. m. 2. B 14 ante aliena add. quae B2 16 ***prioris (pro er.) B prouidentia* (m er.) B 17 ulUaj P2 esset—deo et ratione in marg. sup. add. Pl quin] P1, quid Bl, quod B3 18 a add. B2 primum P 19 protagoras ut uid. Pl, p i * tagoras P2, pytagoras B 20 liVquere (n m. 1, sic) B, liquera (2 puncta er.) P q uę P2 21 adeo (a add. eo m. 2) B. adill (õ ? er., eo m. 2) P irnpia. fm er.) B iudicat a B1 22 atheniensis 1,1 )

post haec Socrates ipse et auditor eius Plato et qui de schola Platonis tamquam riuuli diuersas in partes profluxerunt, Stoici et Peripatetici, in eadem fuere sententia qua priores.

postea uero Epicurus deum quidem esse dixit, quia necesse sit esse aliquid in mundo praestans et eximium et beatum, prouidentiam tamen nullam: itaque mundum ipsum nec ratione ulla nec arte nec fabrica instructum, sed naturam rerum quibusdam minutis seminibus et insecabilibus conglobatam. quo quid repugnantius dici possit non uideo.

etenim si est deus, utique prouidens est ut deus nec aliter ei potest diuinitas tribui, nisi et praeterita teneat et praesentia sciat et futura prospiciat.

cum igitur prouidentiam sustulit, etiam 15 deum negauit esse. cum autem deum esse professus est, et prouidentiam simul esse concessit: alterum enim sine altero nec esse prorsus nec intellegi potest.

uerum us postea temporibus quibus iam philosophia defloruerat, extitit Melius quidam Diagoras qui nullum esse omnino deum diceret, ob [*](AVCTORES 6-11] ad Epicuri frg. 368 Usener (p. 247. 35). 13 8.) cf. Cic. Tusc. I 27, 66 (cf. infra c. 10, 46). 18-24, 2] cf. Cic. de nat. deor. I 1, 2. 23, 63; Minuc. Fel. 8, 3. ) [*](BPJ 1 contiaoane P2 quibus haec continebantur spuria eiecit Heumannus conl. Cic. de nat. deor. 123, 63 Protagoras ... Atheniensium iussu urbe atque agro est exterminatus librique eius in contione combusti, et Minuc. Fel. 8, 3 cum Abderiten Protagoram Athenienses uiri consulte potius quam profane de diuinitate disputantem et expulerint suis finibus et in contione eius scripta deusserint exu s serint B1 2 cuius (ui in ras. et us extra uersum add. m. 2) B certjj B1 4 scbola (h exp. et linea tkl. m. 2) P, sola Bl, scola B3 deuersas Bl, cofr. B3 6 Lquaj B3 dominum Bl, corr. B3 7 et om. B 8 prouidentiajn, B* rtamen nullam\'1 B3 itaque om. Bl, post mundum add. B3 9 ratione. (m er.) B 10 et er., B 11 quid quod Bl, quid hoc B2 12 si.est (d ? er.) B Lutj B3 alteri B ei om. B 13 diui- njtasj Plf tribuill (alt. i in ras. m. 2) B teneat B 14 ..cum (et er.) B 15 confessus B 17 iis] edd., his BP 18 quibus om. B Melius] Isaeus, alius (u ex a m. 1?) B, aelius P 19 dicere P ) [*]( 6* )

quid ergo? utrumne istos minutos et inertes philosophos ratione an uero auctoritate praestantium uirorum refellemus an potius utroque ? sed properandum est. ne longius a materia deuagetur oratio.