De Ira Dei

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part II, Fasc 1. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1897.

Qui nolunt diuina prouidentia factum esse mundum. aut principiis inter se temere coeuntibus dicunt esse concretum aut repente natura extitisse, naturam uero, ut Straton ait, habere in se uim gignendi et minuendi, sed eam nec sensum habere ullum nec figuram, ut intellegamus omnia quasi sua sponte esse generata, nullo artifice nec auctore.

utrumque uanum et inpossibile. sed hoc euenit ignorantibus ueritatem, ut quiduis potius excogitent quam id sentiant quod ratio deposcit.

primum minuta illa semina, quorum concursu fortuito cohaesisse mundum locuntur, ubi aut unde sint quaero. quis illa uidit umquam? quis sensit? quis audiuit? an solus Leucippus oculos habuit? solus mentem? qui profecto solus [*](AVCTORES 10] de cap. 10 cf. \'Lact. u. Lucr.\' p. 234 ss. 12—14] Cic. de nat. deor. I 13, 85. ) [*](BPJ 1 adheus Bl, corr. B2 quireneus B, cyrineus P 2 theudorus B1, corr. B1 et] P, etiam B boni ex noui B3 8 ma*luerunt (l er.) B uel contra B denelgare ex 4 litt. incert. et glnare B3 4 quibus B priore P hi. (i er.) P 6 ««utrumne P munitos Bl, minutos in ras. B3 7 auctoritate] codd. rec., ueritate BP 8 properandu sic B 9 longius a materia (a m. 2 supra scripta er.) B deuagetur] edd., diuagetur (sed s. I. B3) BP 12 repente (e er.) B naturfi (.m. 2) B 17 quisuis Bl, corr. B3 sententiam RI, sen***tiant B1 19 fortuito] B, to P1, tQ 8. I. add. PS, unde totum codd. rec., edd.; qf. Cic. de nat. deor. I 24, 66 concursu quodam fortuito; II 37, 93 concursione fortuita cojaisisse (^ m. 2) P, coisse codd. rec., edd. loquiintur (alt. u part. exp. et lin. del. m. 1, ut esset i) B "20 ulla Bl, corr. B3, illam P an] a (\' minus cert.) Pl, arutf PJ, tam Bl, aut B* 21 leuci"p\'pus B3 )

85
omnium caecus et excors fuit, qui ea loqueretur quae nec aeger quisquam delirare nec dormiens posset somniare.

quattuor elementis constare omnia philosophi ueteres disserebant. ille noluit, ne alienis uestigiis uideretur insistere, sed ipsorum elementorum alia uoluit esse primordia quae nec uideri possent nec tangi nec ulla corporis parte sentiri.

tam minuta sunt\' inquit \'ut nulla sit acies ferri tam subtilis qua secari ac diuidi possint\'. unde illis nomen inposuit atomorum. sed occurrebat ei quod, si una esset omnibus eademque natura, non possent res efficere diuersas tanta uarietate quantam uidemus inesse mundo. dixit ergo esse leuia et aspera et rotunda et angulata et hamata.

quanto melius fuerat tacere quam in usus tam miserabiles, tam inanes habere linguam! equidem uereor ne non minus delirare uideatur qui haec putet refellenda, respondeamus tamen uelut aliquid dicenti.

si leuia sunt et rotunda, utique non possunt inuicem se adprehendere, ut aliquod corpus efficiant, ut si quis milium uelit in unam coagmentationem constringere, lenitudo ipsa granorum in massam coire non sinat.

sin aspera et angulata sunt et hamata, ut possint cohaerescere, diuidua ergo et [*](AVCTORES 2 s.] cf. Lucr. I 763 ss. 4-6] cf. Lucr. I 265 ss. II 730 ss. 842 88. 6-9] cf. Lucr. I 528 ss. 11 s.] cf. Cic. de nat. deor. I 24, 66; Lucr. II 333 ss. 381 ss. 17—19] cf. Lucr. II 453—455. ) [*](BPJ 2 delerare J31, corr. B3 dormiens] P. dolorumiens ut uid. Bl, r homodomiens part. in ras. B2 3 desserebant Pl 4 illa BI, corr. Bs 5 ..quae (pars super. litterae q a m. 2) P possint (i ras. ex u) P 6 sentire Px mitia ut uid. Bl, min ut a B2 7 qua- (m er.) BP, sed m minus cert. in P 8 a*tho mo rum (s ? er.. mo s. I. add. m. 1) B 9 rsi1 B3 natura\'. (1 distinctionem add. m. 2, m er.) B 10 non om. P 11 rin\'esse B3 ergo in 8 litt. er., quarum extremae ro ? B3 leui.a.. (t et te er.) B \'et aspera fort. post rotunda (cf. 16. 19)\' Thilo 13 qua...m (ntu er.) B 14 et quidem P dilerare Bl, corr. B3 15 put et B1, pu* tet B2 16 utique om. B se it. er. rei ? B1 18 una. (m er.) coagmentatione. (m er.) B leuitudo (laeu-) edd.,\' sed nullum uocia antiquum exemplum extare uidetur 19 massa B si B £ 0 hamata (h in ras. ut uid. m. 2) P possent B coharere (, m. 2) P )

86
secabilia sunt; hamos enim necesse est et angulos eminere, ut possint amputari. ita quod amputari ac diuelli potest, et uideri poterit et teneri.

\'haec\' inquit \'per inane inrequietis motibus uolitant et huc atque illuc feruntur, sicut pulueris minutias uidemus in sole, cum per fenestram radios ac lumen inmiserit. ex his arbores et herbae et fruges omnes oriuntur, ex his animalia et aqua et ignis et uniuersa gignuntur et rursum in eadem resoluuntur\'. ferri hoc potest, quamdiu de rebus paruis agitur. \'ex his etiam mundus concretus est\'.

inpleuit numerum perfectae insaniae, nihil uidetur ulterius adici posse, sed inuenit tamen ille quod adderet. \'quoniam omne\' inquit \'infinitum est nec potest quicquam uacare, necesse est ergo innumerabiles esse mundos\'.

quae tanta uis fuerat atomorum, ut moles tam inaestimabiles ex tam minutis conglobarentur ? ac primum requiro quae sit istorum seminum uel ratio uel origo. si enim ex illis sunt omnia, ipsa igitur unde esse dicemus ? quae natura tantam copiam ad efficiendos et innumerabiles mundos subministrauit ?

sed concedamus ut inpune de mundis delirauerit, de hoc loquamur in quo sumus et quem uidemus. ait omnia ex indiuiduis corpusculis fieri.

si hoc ita esset, nulla res umquam sui generis semine indigeret, sine ouis alites nascerentur aut oua sine partu, [*](AVCTORES 3—6] cf. Lncr. n 114 ss. 6 s.] cf. Lucr. I 744. 820 s. 10—13] cf. Lucr. II 1048 SB. 21 ss.] cf. Lucr. I 160 ss. EXPILATORES § 9] Isidor. orig. XIII 2, 1. ) [*](BPJ 1 hamis Bl, corr. B*, rb\'amos PJ ut (u in er. e ? m. 3) B 2 possjntj B9 pr. anputari B. pr. et alt. Mputari r- add. et n exp. m. 2) P 4 uolitans B1, corr. Bs atque (t in er. d? w. 2) P 5 minutias] P, micas B, quod ex § 32 huc relatum uid.; ef. Lvcr. II 114 88. (116 multa minuta); sicut tenuissimi pulueres Isidor. orig. XIII 2, 1 arc\' B2 6 ex] B3P, et Bl 8 rursus P ea.dem (n er.) B quadiu (\' m. 2) P 9 malim (sed> uel <at> ex 10 inpleuirf B1 nume-rum (ro er.) B ptecte sic P uidetur om. P 12 est om. P 14 inaestimabiles (aest in 2 uel 3 lilt. er. m. 2) B 17 unde-natura in sup. marg. add. B3 natura. (m er.) P 18 et (i.e. etiam, cf. 9) om. P subministrabit B1, corr. B2 concedam P 19 de- lerauerit Bl, corr. B3 20 rex\'1 P2 22 alitis P1 oua] B, uas P rsine\'\' B )

87
+ item cetera uiuentia sine coitu, arbores et quae gignuntur e terra, propria semina non haberent; quae nos cottidie tractamus et serῑmus. cur ex frumento seges nascitur et rursum ex segete frumentum? denique si atomorum coitio et conglobatio efficeret omnia, in aere uniuersa concrescerent, siquidem per inane atomi uolitant.

cur sine terra, sine radicibus, sine umore, sine semine non herba, non arbor, non fruges oriri augerique possunt?

unde apparet nihil ex atomis fieri, quandoquidem una quaeque res habet propriam certamque \'\\ 10 naturam, suum semen, suam legem ab exordio datam.

denique Lucretius quasi oblitus atomorum quos adserebat, quo redargueret eos qui dicunt ex nihilo fieri omnia, his argumentis usus est, quae contra ipsum ualerent. sic enim dixit:

  1. nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus
  2. omne genus nasci posset, nil semine egeret.

item postea

  1. nil igitur fieri de nilo posse putandum est,
  2. semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae
  3. aeris in teneras possint proferrier auras
  4. .

quis hunc putet habuisse cerebrum, cum haec diceret nec uideret sibi esse contraria? nihil enim per atomos fieri exinde apparet, quod semen cuiusque rei certum est, nisi forte ignis et aquae naturam ex atomis esse credemus.

quid [*](AVCTORES 14 s.] Lucr. I 159 s. 17—19] Lucr. I 206-207 ) [*](BPJ 1 et ita er. ac aut ae B3 quVe Bs 2 nos fs ex alia lite. m. 2 \'I) P 3 rursus P 4 atomorU (11 add. m. 2) P 5 aera P1, pari. rcu. corr. P* concrescerent uniuersa B 8 augerique] B, aut generari P, sed cf. Cic. de nat. deor. 113, 35 (cf. supra Auctores ad p. 84, 12—14) quae (ac. natura) causas gignendi augendi minuendi habeat 9 rana P5 qua e que B2 haberet B1, habeat B* 11 quo] B, ut P 18 est om. B molirent Bx, corr. B3 14 omnis ut vid. Bl, omnib. B2 16 nil] codd. Lucr., nihil BP eiceret B 17 nil] codd. Lucr., nihil BP nilo] codd. Lucr., nihilo BP rposse\'1 P3 fatendumst eodd. Lucr. 18 quoquequae B, quoq: qng P craeatae B 19 aeres Btt corr. B* terras P proferrier] codd. Lucr., proferri per (p P) BP 21 contraria** (\' distinctionem add. m. 2, m er.) B 22 cuique Bl, eorr. B* 23 igni B credimus P1 )

88
quod durissimi rigoris materiae si ictu uehementiore conlidant, ignis excutitur? num in ferro aut silice atomi latent? quis inclusit? aut cur sua sponte non emicant? aut quomodo semina ignis in materia frigidissima permanere potuerunt?

mitto silicem ac ferrum. orbem uitreum plenum aquae si tenueris in sole, de lumine quod ab aqua refulget ignis accenditur etiam in durissimo frigore. num etiam in aqua ignem esse credendum est? atquin de sole ignis ne aestate quidem accendi potest.

si cerae inhalaueris uel si uapor leue aliquid attigerit, aut crustam marmoris aut laminam, paulatim per minutissimos rores aqua concrescit. item de halitu terrae aut maris nebula existit: quae aut dispersa umefacit quidquid texerit, aut collecta in arduos montes (et) in sublime uento rapta stipatur in nubem atque imbres maximos deicit.