De Ira Dei

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part II, Fasc 1. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1897.

Verum quia plures, ut ostendi, Sibyllae a doctissimis auctoribus fuisse traduntur, unius testimonium satis non sit ad confirmandam sicut intendimus ueritatem.

Cymaeae quidem uolumina quibus Romanorum fata conscripta sunt, in arcanis habentur. ceterarum tamen fere omnium libelli quominus in usu sint omnibus, non uetantur.

ex quibus alia denuntians uniuersis gentibus iram dei ob inpietatem hominum hoc modo exorsa est: [*]( 6 ut ostendi] c. 22, 5 ) [*](AVCTORES 1-4] III 763-766 Rz. (762-765 Fr.). ) [*](BPJ1ΦΕΥΤΕΔΕΛΑΤΡΙΑCΑΝΟΜΟΥCTOZΟΝΤΙΑΑΤΡΕΥΕ B, ΦΕΥθΗ- AEAA9PIAC ΑΝΏΜΏΥCθΏ ZΏθΏΝΤΙΑΑθΡΕΥΕ (QQ exp. m. 2) P dii δὲ] ϕεύγετε codd. Sibyll., ϕεῡγε te edd. Lact. λατρείας] codd. Sibyll. ὰνόμους] ὰδίϰου codd. Sibyll. tip] codd. Sibyll., consentit TO B, ϑεψ̄ edd. Lact. (cum 0S2 P) λατρεύετε codd. Sibyll. 2 MOIXl ACSEOTAASE- A KEAPCENO CAKPITONETNHN B, ΜΩΙΧΙΑCΘΕΦΥ AASAIKEIAPCE NACΑΚΡΙΘΩΝ ETNIIN P μοιχείαν codd. Sibyll. ts] edd. ex 0E BP; an 81 ? Rzachius, Krit. Stud. z. d. Sibyll. Orak., Vindob. 1890, p. 40 ts ϕύλαξαι (cf. P)] πεϕύλαξο codd. Sibyll. xall i5\' coni. Rzachius ibid. ixpiroo ap-svo; codd. Sibyll. 3 TENAI AlΑΝΡΕΝΝΑΝΠΕΔΟΝΤΡΕ ΦΗΜΕΔΕΦΟΝΕΥΕ B, SHNAI ΔlΑΝΘΗΝ N AN ΠΑΙΔΩΝΘΡΗΦΗ MHAH- ΦΩΝΝΕΤΕ P rfjv 3\'isiav et τρέϕε] (in BP leuiter eorrupta) codd. Sibyll. ὶδίην Rzachius γενεὰν edd. Lact., γενδὴν coni. Rzachius ϕονεύσῃͅς codd. Sibyll. 4TATTAT ΑΡΑΘΑΝΑΤΟCKAlXOAOCET ΔlOCKAIAMAPTN B, SATSA- 0PAANA (tert. A ex A m. 2) ΘΩCΚΕΧΩΑΩCE ΘlΩCΚΗΝΑΜΑΡΘΗ P ταῡτα] τοῑσδε codd. Sibyll. ϰεχολώσεται et xsv (uel xtIv) ἁμάρτῃͅ] codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec fuge sceleratas relegiones (alt. e ex i m. 2) et uiuo dõ serui ab adulterio te abstine. et masculi permiitione praua. propriam generationem crea. et ne occidas. his enim dS immortalis irascitur qui haec agunt. cf. Struvium p. 99; Rzachium, Krit. Stud. p. 39 8. 6 ASostendi (os exp. m. 3) B V B3 8 quimeae B1, cymeae B3, cymeę (t m. 2) P 9 facta B 10 arcan.is (i er.) B lijbelli (Ii extra uersum add. m. 2) B 12 genti\'b\'us B )

126
  1. ἐρχομένης ὀργῆς μεγάλης ἐπὶ κόσμον ἀπειθῆ
  2. ἔσχατον εἰς αἰῶνα θεοῦ μηνίματα φαίνω,
  3. πᾶσι προφητεύσασα κατὰ πόλιν ἀνθρώποισιν
    4. .

alia quoque per indignationem dei aduersus iniustos cataclysmum priore saeculo factum esse dixit, ut malitia generis humani extingueretur:

  1. ἐξ οὗ μηνίσαντος ἐπουρανίοιο θεοῖο
  2. αὐταῖσι πολίεσσι καὶ ἀνθρώποισιν ἅπασιν
    3. .
  3. γῆν ἐκάλυψε θάλασσα κατακλυσμοῖο ῥαγέντος
    4. .
[*](AVCTORES 1-3J VIII 1-3. 7-9] IV 51-53. ) [*](BPJ 1 EPXOMENECOLTECME F AHCEIHKOCMONAnEI e B, EPXSJ- MHN\'H\'C (11 s. 1. m. 2) ΩΡΘΗCΜΗΘΑ AHCEHlΚΩC MyNAIIEIOII P μεγάλης ὸργη̄ς codd. Sibyll. 2 ECKATONECAIONAOEOT MENTMA- ΤΑΦΑlΝΩ B, IICΧΑΝΩΘΗΝΕlC AIQNAHTME ΝΙΜΑΓΑΦΑΙ N2 P • ε̆σχατον J Lact. cum codd. quibusd. Sibyll., δστατον alii μηνίματα quod meliores coda. Sibyll. habent, P secutus recepi, quamquam eius interpretatio lat. pronuntiationes enarrans uidetur reddere μηνύματα. quod B (nisi quod με-) habet cum deterrimis codd. Sibyll.; ad μηνίματα cf. etiam denuntians.. iram dei p. 125. 12 et μηνίσαντος 7 3 ΦΑCI ΙΙΡΟΦΗΤΕΥ- CACAKATAIIO ΔlΝΑΝΘΡΟΠΟΙCIN B, IIACHIPQ ΦΗΘΥCACA ΚΑΘΑ- ΙΙΩΑ\'E\'ICIN (lineam : in A add. uel restituit et E s. I. add. m. 2) P προϕητεύσυσα codd. Sibyll. πτόλιν J plerique codd. Sibyll., πόλιν fort. Lact. scripserat interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec uenientis irae magnae super mundum df (dl add. m. 2) prouuntiationes enarrans omnibus hominibus (hominibus add. m. 2) in urbibus profetans cf. Struuium p. 101 4 dei aduersus] P, duinaducrsos rn. 1, dl (add. m. 3) dumaduersus (us ex os m. 2) B 5 priore. (m er.) B facta B 7 in B omnia recte nisi quod ΕΤΙΟΥΡΑΝΙΟΙΟ T HEOI habet, ΕΞΩΥΜΕΝΙCAN ΘΩCEÇΙΥΡΑΝΙΩΙΩ (C exp. et linea del. et T add. m. 2) 0ES2IQC P ϑεοῑο] codd. Sibyll. 8 ATTAICINHOA EIECCEIKAIAN0POnOICIN AITACIN B, AITAICIN IIHA (A ras. ex A) IECIKAIAN ΘΡΩΙΙΩΙΝΑΙΙΑ CIN P αὺτὶσιν] Lact. cum codd. quibusd. Sibyll., ceteri αὺτη̄σιν uel αὺταῑς obv πόλεσι uel πόλεσίν ts codd. Sibyll. ad πολίεσσι xai cf. Rzachium, Metr. Stud. z. d. Sibyll. Or. (1892) p. 32 9 rENAIKAATVE, cetera recte, B, ΘΗΝΗΚΑΤΑΥΨΕ ΘΑΑΑCCAKA T A- KTC fT in ras. fn. 2, supra KT er. A, quod add. m. 1 uel 2) MQIQ- PAHSdC P γη̄ν ὲϰάλυψε J codd. Sibyll. interpretationem lat. in Margo add. B3, in P est haec ex quo irascente caelesti deo ipsas ciuitates cum omnibus hominibus terram mare cooperuit diluuio ruptio (legmdum rupto) cf. Struuium p. 102 )
127

simili modo deflagrationem postea futuram uaticinata est, qua rursus inpietas hominum deleatur:

  1. καί τοτε γινώσκειν θεὸν οὐκέτι πραὺν ἐόντα,
  2. ἀλλὰ χόλῳ βρίθοντα καὶ ἐξολέκοντά τε γένναν
  3. ἀνθρώπων ἅμα πᾶσαν ὑπ\' ἐμπρησμοῦ μεγάλοιο
    4. .
unde apud Nasonem de Ioue ita dicitur:

  1. esse quoque in fatis reminiscitur adfore tempus
  2. quo mare, quo tellus correptaque regia caeli
  3. ardeat et mundi moles operosa laboret.

quod tum fiat necesse est, cum honor et cultus dei summi apud homines interierit. eadem tamen placari eum paenitentia factorum et sui emendatione contestans haec addidit:

  1. ἆ μέλεοι, μετάθεσθε, βροτοί, τότε μηδὲ πρὸς ὀργὴν
  2. παντοίην ἀγάγητε θεὸν μέγαν
    3. .
[*](AVCTOMES 3-5J IV 159-161 Rz. (158-160 Fr.) 7-9] Quid. Metam. I 200-258. 13 s.J IV 162 s. Rz. (161 s. Fr.) )[*](BPJ1 defraglationem B 3 KETOTET (tert. T statim ex C corr.) IMiPEIN- 0EO NOTKITlTlPATN0NTA B, ΚΑΙΙΩΤΗΤΗlΝΩ (utrumque T in r ras. m. 2, prius ex 8 ?) CKlΝΘΕΚΟΥΚΕΘΙ (E exp. m. 1, H linea del. et T add. m. 2) ΙΙΡΑΥΝΘΗΝΙΑ P ϰαὶ rore γινώσϰειν] codd. Sibyl" πραδν (uel πρηδν uel αἰὲν) sdvta] codd. Sibyll. 4 AA ΑΑΞΑΩΒΡΙΘΩΝΘΑ- KAIE SOAONTATETEXXAX B, M ΑΑΧΩΑΩΒΡΙΘΩΝ ΘΑΚΑlΕΞΟΑΕ- KHX P ᾱλλὰ χόλψ] (uel χρόνψ) codd. Sibyll. βρίϑοντα] jJpuyovta uel xpatvovxa codd. Sibyll. ts ysvvavj γενέϑλην uel γενεάν codd. Sibyll. - 50 POIIONAMAirACANTnEM IIPECMOT sicB, ΘΩΠΩΝΝΑΜΑ IIACANT- ΠΕΜΘΡΗC MOTM0AA21C P ἀνϑρώπων] codd. Sibyll. apa] (uel μάλα) codd. Sibyll. μεγάλοιο J codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3 hanc et tunc gnoscere deum iam non placatum sed irascentem nimis et perdentem generationem hominum totam simul incendustione ut uid. i. e. incendii ustione; deest interpretatio in P cf. Struuium p. 102 7 post fatis add. ita B3 8 alt. quo] P, quoque Bl, qMquo B3 corruptaque P 9 opero\'sa B3 11 tamen] P, rau"tem B2 13 in B prior pars uersus recte, pro τότε—ὸργὴν haec ΤΕΜΕΔΕΠ (II statim ex P corr.) POCOP THN, in P haec ΑΜΕΛΩΙΜΗΘΑ ΘΗCΘΒΡΘΕΙ ΘΩΘΗΜΔΗΡΙΡΩC QPTIIN toTe scripturae codicis P (et B TE) subesse uideri monuit Rzachius, ta?e codd. Sibyll. 14 nANTOIENATArH ΘΕΟΝΜΕΓΑΝ B, ΠΑΝΘΩΙ ΗΝΑΘΑΤΗΘΗ ΜΗΘΑΝ P ἀγάγητε] codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P haec omnes ergo homines transferte uos neque ad iram ducite dilm magnum cf Struuium p. 140 )
128
item paulo post:
  1. οὐδ\' ὀλέσει, παύσει δὲ πάλιν χόλον, ἤν ἄρα πάντες
  2. εὐσεβίην περίτιμον ἐνὶ φρεσὶν ἀσκήσητε
    3. .

deinde alia Sibylla caelestium terrenorumque genitorem diligi oportere denuntiat, ne ad perdendos homines indignatio eius insurgat:

  1. μήποτε θυμωθείς θεὸς ἄφθιτος ἐξαπολέσσῃ
  2. πᾶν γένος ἀνθρώπων βιότου καὶ φῦλον ἀναιδές
    3. .
  3. δεῖ στέργειν γενετῆρα Θεὸν σοφὸν ἀέναόν τε
    4. .

ex his apparet uanas esse rationes philosophorumqui deum putant [*](AVCTORES 2 s.] IV 169 s. Rz. (168 s. Fr.) 7-9] V 358-360. BPJ 2 ΟΥΔΟΑΕCΙΠΥCΙΔΕΙΙΑ ΑΙΝΧΟΑΟΝΕΝΑΡΑΠΟΝ TEC B, OTA«J- AECEI IIATCIIIAE ΠΜΙΝΧΩΑΩΝ IINAPAIIAN 0HC P ythov πάλιν codd. Sibyll. rv xsp ᾱπαντες codd. Sibyll. 3 ΕϒCΕΒΙΕΝΠΕΡΙΤΩ TT ΟΝΕΝΙΦΡΕCINACXECAI 1TAI B, IITCEBHI ΗΝΡΗΡΙθΙΜΩ (corr. m. 1) HNHaPHCIN ACKHCΗθΗ P πɜρίτιμον] (uel ὲρίτιμον [sic etiam cdd. Lact.] uel alia) codd. Sibyll. ἀσϰήσητε] (uel ὰσϰήσαντες) codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec neque perdet irae autem parcet cum omnes pietatem insignem ex mente percipiatis cf. Struuium p. 105; Rzachium. Krit. Stud. p. 44 4 alia om. B terrenorum P 7 ΚΑΙΗΟΤΕθϒΜΟθΕΙCθΕΟ CΑφθΙΤΟCEE- EOAECAI B, ΜΗΠΩθΗΤϒΜΩ θΗΙCθCΑΦθΙ θΩCHZΑΠΩΑΕC P pjnots] (cf. P) codd. Sibyll. ἐξϰπολέσση] edd. Lact. et Sibyll., ἐξαπολέση uel ὲξαπολέσει uel ὲξαπολέσης codd. Sibyll.,uix ὲξαπολέσσαι.scripsitLact. (cf. B) in codd. Sibyll. hic et proximus uersus ordine inuerso 8 IIANTENOC- ANePOnON ΒΙΟΤΟΝΚΑΙΦϒΑΟCANAI AEC B, ΑΝθΡΩΠΩΝ ΒΙΩΤΩΝ- KAIfiT AS2NANAIAEC. P itdv] μὴ codd. Sibyll. γένος] codd. Sibyll. βιότου] Alexander et Rzachius. recepi, cf. interpret. lat. in P uita, βίοτον (cf. BP) codd. Sibyll. ϕὸλον ὰναιδές] πὰντας ὸλέσση codd. Sibyll. 9AelCTEPrEINTEN ΕΤΕΡΑθΕΟΝCΟΦΟΝΕΝΕ ANTEB, ΔΕΙCθΗΡθΕΙΝ θΕΝΗθΗΡθΝ CΟΦΩΝΑΕΝΑΩΝΕΕ P γενετη̄ρα] codd. Sibyll. ὰέναόν TS in P (et B) potius quam aUv eovta, quod est in codd. Sibyll., subesse uidit Bzachius interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec ne forte iratus incorruptibilis deus omne genus liominum perdat uita tribum improbam oportet enim genitorem deum aIDar; (corr. m. 2) qui plenus est et sapiens cf. Struuium p. 105; Rzachium, Erit. Stud. p. 61 10 quia (a exp. tII. 3) B dominum B ὰόργητον] Halmius, APTIIOM Bl, in marg. sine iracundia B3, sine ira P (sine ira esse Hewmannus), haud scio an recte (cf. c. 22, 2 sine ira deum esse credentes), etiam part. I p. 296, 6 in B graecum ab interpolatore additum est )

129
όργητον et inter ceteras laudes eius id ponunt quod est inutilissimum, detrahentes ei quod est rebus humanis maxime salutare, per quod constat ipsa maiestas.

regnum hoc imperiumque terrenum nisi metus custodiat, soluit.ur. aufer iram regi, non modo nemo parebit, sed etiam de fastigio praecipitabitur. immo uero cuilibet humili eripe hunc adfectum, quis eum non spoliabit? quis non deridebit? quis non adficiet iniuria?

ita nec indumenta nec sedem nec uictum poterit habere aliis quidquid habuerit diripientibus, nedum putemus caelestis imperii maiestatem sine ira et metu posse consistere.

Apollo Milesius de Iudaeorum religione consultus responso haec introducit:

  1. ἐς δὲ θεὸν βασιλῆα καὶ ἐς γενητῆρα πρὸ πάντων,
  2. ὃν τρομέει καὶ γαῖα καὶ οὔρανος ἠδὲ θάλασσα,
  3. ταρτάρεοί τε μυχοί, καὶ δαίμονες ἐρρίγασιν
    4. .
[*](AVCTORES 13-151 cf. Porphyrii De philosophia ex oraculis haurienda librorum reliquiae ed. Wolff (1856) p. 142. ) [*](BP] 2 inutilissimum-per quod om. P 4 costodiat Bl, corr. B2 Õ regni P 6 praecip»itabitur (a er.) B 7 spoliauit Bl, corr. B2 quis] P, quis eum B 10 necdum B caelestis imperiij P, caeleste (6 in er. i ? m. 2) timeri B maiestatis m. 1, maiestatesri\', m. 2 es ex is. m. 3 i s. I., B 11 posseT JB2 12 indidit P; an intulit ? cf c.22, 8; Inst. VII13, 3 13 ΕΤΑΕθΕΟΝΒΑCIAEA KAICETENTEl\'A IIPOIIAN TON B. ECAEBNHACIAHA KAIECTENETPA IIP01TANTS2NP cum a; at (P) consentit interpretatio Augustini in deum; ὴὸὲ edd., ows Struuius alt. à; defenditur interpretatione Augustini in regem, om. edd. γενετη̄ρα scripsi, γεννητη̄ρα edd.; βασιλη̄ ϰαὶ γεννητη̄ρα coni. A. NauckillS. Diurn. antiqu Marburg. 1855p. 120 14 ONPEMIKAITAIAKAI O\'P\'PANO- ClIIAeeAAACCA B, ONTPEMEIKAITATA ΚΑΙΟϒΡΑΝΩCII AEHAAAC- < \'A P τρομέει] Nauckius p. 119, τρέμει ltix Lactantius scripserat, τρέμεται edd. ya-a] edd. ὴὸὲ] edd. ap. Ge. Cedrenum, Histor. compend. p. 41 C (I p. 74, 4 Bekker) ex eodem oraculo haec ov τρέμει πὰνtv. οὸρανὸς yala zs ϰαὶ ϑάλσσα 15 TAPTAPEOITEMOIXOIKE A (minus certum, fort. A est) EMOIONECEPPITACIN B, TAPeAPEOITEMTXCI KAI AAIMONEC EPPITACIN P ὲρρίγασιν] Halmius ex BP, ὲϰϕρττουσιν edd. ταρτάριοι βύϑιοί τε (xz βυϑοὶ ya: coni. Wolffius) δαίμονες ὲρρίγησαν Cedrenus interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec regem autem et genitorem ante omnia quem terra contremescit caelumque et mare et Iatebrae tartareae et demones abhorrescunt; ap. Augustin. De ciu. ) [*]( XXVII. Lact. 2. ) [*]( 9 )
130

si tam lenis est quam philosophi uolunt, quomodo ad nutum eius non modo daemones et ministri tantae potestatis, sed etiam caelum et terra et rerum natura omnis contremescit ? si enim nullus alteri seruit nisi coactus, omne igitur imperium metu constat, metus autem per iram. nam si non moueatur quis aduersus parere nolentem, nec cogi poterit ad obsequium.

consulat unus quisque adfectus suos, iam mtelleget neminem posse sine ira et castigatione imperio subiugari. ubi ergo ira non fuerit, imperium quoque non erit. deus autem habet imperium, ergo et iram, qua constat imperium, habeat necesse est.

[*]( 1(15] ) 24. Quapropter nemo uaniloquentia philosophorum inductus ad contemptum se dei erudiat, quod est maximum nefas.

[*]( 2 (16) ) debemus hunc omnes et amare, quod pater est, et uereri, quod dominus, et honorificare, quod beneficus, et metuere.

[*]( 3 (17) ) quod seuerus: utraque in eo persona uenerabilis. quis salua pietate non diligat animae suae parentem? aut quis inpune contemnat eum qui rerum dominator habeat in omnes ueram [*]( 4 (18) ) et aeternam potestatem ? si patrem consideres, ortum nobis ad lucem qua fruimur subministrat, per illum uiuimus, per[*]( 5(19) ) illum in hospitium mundi huius intrauimus. si dominum cogites, ille nos innumerabilibus copiis alit, ille sustentat, in huius domo habitamus, huius familia sumus et si minus obsequens quam decebat, minusque officiosa quam domini et [*](dei XIX 23 (II 394, 12 Dombart2) haec in deum uero, inquit, generatorem et in regem ante omnia, quem tremit et caelum et terra atque mare et infernorum abdita et ipsa numina perhorrescunt praeter Xaflckium et Wolffiutn cf. Struuium p. 106; Diltheyum. Mus. rhen. XXVII (1872) p. 417; Dieterichium. Ann. philol. supplem. XVI (1888) p. 776 BP] 1 philosi P 6 parerre\'\' B2P2 nollentem BtPt, pr. 1 tkl. B3, exp. P2 cogere Gemollius p. 19, cogi <is> malim 8 rsMne ira. (m er.) B 10 ref B2 ira (\' m. 2) B que Bl, corr. Ba, quam P 12 uaniloquentia. (m er.) B inductum Bl. corr. B3 13 se. (d er.) B 16 uenerabiles Bcorr. m. 1 uel 2 qui B saluat (t exp. m. 2) P 19 ortumj P, ostium ras. ex ostuum B 20 quarp (in exp. m. 3) B 21 dm P 22 innumerabiles P1 alit (t in er. s ? m. 2) B 23 habitauimus Bl, habitabimus B2 cuius Bl, corr. B3 24 docebat I1 quam officiosa P )

131
parentis inmortalia merita poscebant, tamen plurimum proficit ad ueniam consequendam, si cultum eius notionemque teneamus, si abiectis humilibus terrenisque tam rebus quam bonis caelestia et diuina et sempiterna meditemur. quod ut facere i [*]( (20) 6 ) possimus, deus nobis sequendus est, deus adorandus et diligendus, quoniam in eo est materia rerum et ratio uirtutum et fons bonorum. quid enim deo aut potentia maius est aut ratione perfectius aut claritate luculentius? qui quoniam [*]( (21) 7 ) nos ad sapientiam genuit, ad iustitiam procreauit, non est fas hominem relicto deo sensus ac uitae datore terrenis fragilibusque famulari aut quaerendis temporalibus bonis inhaerentem ab innocentia et pietate desciscere. non faciunt [*]( (22) 8 ) beatum uitiosae ac mortiferae uoluptates, non opulentia libidinum inritatrix, non inanis ambitio, non caduci honores quibus inlaqueatus animus humanus et corpori mancipatus aeterna morte damnatur, sed sola innocentia, sola iustitia: cuius legitima et digna merces est inmortalitas, quam statuit [*]( (23) 9 ) a principio deus sanctis et incorruptis mentibus quae se a uitiis et ab omni labe terrena integras inuiolatasque conseruant. cuius praemii caelestis ac sempiterni participes esse [*]( (24) 10 ) non possunt qui fraudibus rapinis circumscriptionibus conscientiam suam polluerunt quique iniuriis abominandis nefariisque commissis ineluibiles sibi maculas inusserunt. [*](BPJ 1 parentes Bm°, corr. m. 1 uel 2 3 terrenisque m. 3 in 9-11 litt. er., quarum 3 primae qua, extremae is. fort. quam bonis fuerat, B tam—bonis a. J. add. B3 tam rebus bis, pro er., P 4 caelestiaat (alt. t add. m. 2, fort. etiam » ex a m. 2) B diuinae BI, diuinaerf B2 dinina (om. et) P 5 et] codd. rec.. est B1, ds B2, et diligendus om. P 7 potentiam ius Pl aut ex ait B2 9 ad iustitiam] P, et iustitia B 10 sensu\'u\'m B2 dator et Bl, datorem B2 12 innocentia. (m. er.) B et inpietate B discere Bl, disrcisncere B2, discedere P 13 beatae P1 uoluptates] P2, uoluntates B, uoluptatis Pl pollentia BI. corr. B3 libidinum (u ex alia litt.) B 14 iniitatrix P 16 etterra BI. a,eter,n,a B2 iustitia sola P 17 mercis Pl inmortaliataas B2 19 inuiolatusque (alt. u in er. e uel eodem u m. 1) B 20 huius P, fort. recte 21 faucibus m. 1, facfnVribus ead. m. ?, B 22 abominandis scripsi (cf. Inst. VI 23, 11), hominum BP edd. 23 nefariis P commissisi ineluiuiles m. 1, alt. u ira b corr. m. 2, i post commissis del. m. 3, B ) [*]( 9* )
132
[*]( 11 125) ) proinde uniuersos oportet qui sapientes, qui homines merito dici uolunt, fragilia contemnere, terrena calcare, humilia despicere, ut possint cum deo beatissima necessitudine copulari.

[*]( 12(26) ) auferatur inpietas, discordiae dissensionesque turbulentae atque pestiferae sopiantur, quibus humanae societatis et publici foederis diuina coniunctio inrumpitur dirimitur dissipatur: quantum possumus, boni ac benefici esse meditemur; si quid nobis opum, si quid suppetit copiarum, non uoluptati unius.

[*]( 13 (27) ) sed multorum saluti inpertiatur. uoluptas enim tam mortalis est quam corpus cui exhibet ministerium, iustitia uero et beneficentia tam inmortales quam mens et anima, quae bonis [*]( 14(28) ) operibus similitudinem dei adsequitur. sit nobis deus non in templis, sed in corde nostro consecratus: destructilia sunt omnia quae manu fiunt. mundemus hoc templum, quod non fumo, non puluere, sed malis cogitationibus sordidatur, quod non ceris ardentibus, sed dei claritate ac luce sapientiae in- [*]( 15(29) ) luminatur. in quo si semper deum crediderimus esse praesentem, cuius diuinitati secreta mentis patent, ita uiuemus. ut et propitium semper habeamus et numquam uereamur ratum. [*](A VCTORES 13] cf. Minuc. Fel. 32, 2. ) [*](BPJ 1 proideo nl. 1. proKrfde# eadem m. ?, B 2 dispicere P 3 dil ( ni. 2) P 4 ac P 5 societates P publici. (s er.) B 6 foederes Bl, corr. B2 coniuanactio P2 8 uolumptati B 10 exahaibet B2 11 inmortalis B 13 pr. rin1 P destfrauctilia P 15 seada B2 males Bl. corr. B2 1G ceris (% m. 2) P; cereis edd., sed cf. Inst. VI 2, 5 cerarum lumen dei om. P, fort. recle 17 domini Bl, domiñ∗ B2 18 diuinitati—itaj JJ, diuinitatis patentia Pl, s. I. ita add. P2 19 Luer,eamuj-, (ex habeamus 9) B3 DE IRA DIVINA EXP. LIB. VIII. ISC. DE OPI.FICIO DIVINO LIB. VIllI. B; CAECILI FIRMIANI DE IRA DIVINA LIB VIII EXPLIC INCIPIT DE OPIFICIO DI LIBER. NONVS P )