De Ira Dei

si uult et non potest, inbecillus est, quod in deum non cadit; si potest et non uult, inuidus, quod aeque alienum est a deo; si neque uult neque potest, et inuidus et inbecillus est ideoque nec deus; si et uult et potest, quod solum deo conuenit, unde ergo sunt [*](AVCTOBES § 19-24] Epicuri frg. 374 Usener (p. 252, 30), sed ad § 20 s. cf. Zellerum Philos. d. Griechen JII3 p. 428 adn. 4 et Schwenkium Berliner philol. Wochenschr. 1888 p. 1308 s., qui locum ad Cic. libri III de nat. deor. partem extinctam referendum esse conicit conI. Minuc. Fel. 12, 2 (Cic. de nat. deor. I 2, 3. Serl. Emp. Hypot. III 10). ) [*](BP] 1 mantl r m. 2) B ad commodatum B3, commodatum P, ted cf. Cic. de fin. V 9, 24 quae naturae sentit apta... quod naturae est accommodatum 2 ue.lit (1 er.) B c*enam (a ? er.) B 4 famis B 5 rac1 B3 quid (d add. m. 3) B igitur in er. dicit ? B3 6 et del. Heusingerw, Emendat. p. 140 7 amara. (m er.) B 8 benenata Bl, corr. B2 decipiuntur P ignorantia r m. 2) P 11 bonis P sapientia r er., quod add. m. 2 ?) B 12 hęc in mg. Plt 13 Stoici —potuerunt] B (nisi quod stoici), Stoici posuerunt P edd., sed cf. § 10. 13 16 alt. potest] P, non potest B si uult et non potest e. I. add. B3 inbecilljs (corr. m. 2) P 17 efs\'t B3 dfio P1, dih// PJ u dt 18 coeque Btt queque (q ex c et u et d s. I. m. 21 a s. I. m. 3) B pr. neque a. I. add. B3 )

mala aut cur illa non tollit Y scio plerosque philosophorum qui prouidentiam defendunt, hoc argumento perturbari solere et inuitos paene adigi ut deum nihil curare fateantur, quod maxime quaerit Epicurus, sed nos ratione perspecta formidolosum hoc argumentum facile dissoluimus.

deus enim potest quidquid uelit et inbecillitas uel inuidia in eo nulla est, potest igitur mala tollere, sed non uult: nec ideo tamen inuidus est. idcirco enim non tollit, quia sapientiam, sicut edocui, simul tribuit et plus est boni ac iucunditatis in sapientia quam in malis molestiae. sapientia enim facit ut etiam deum cognoscamus et per eam cognitionem inmortalitatem adsequamur, quod est summum bonum. itaque nisi prius malum agnouerimus, nec bonum poterimus agnoscere.

sed hoc non uidit Epicurus nec alius quisquam, si tollantur mala, tolli pariter sapientiam nec ulla in homine uirtutis remanere uestigia: cuius ratio in sustinenda et superanda malorum acerbitate consistit.

ita propter exiguum conpendium sublatorum malorum maximo et uero et proprio nobis bono careremus. constat igitur omnia propter hominem proposita tam mala quam etiam bona.

Sequitur ut ostendam cur fecerit hominem ipsum deus. sicut mundum propter hominem machinatus est, ita ipsum propter se tamquam diuini templi antistitem. spectatorem operum rerumque caelestium.

solus est enim qui sentiens capaxque rationis intellegere possit deum, qui opera eius admirari, uirtutem potestatemque perspicere: idcirco enim consilio mente prudentia instructus est, ideo solus praeter [*](BP] 2 prouidentia r- m. 2) B 3 pro""enae P2 4 formidulosum B 6 ue*lit (1 er.) B eo] B; deo P 8 est om. P sapientift (-m. 2) B 10 quam enim (exp. m. 3) in B 11 eam in 3 litt. er.. quarum m prima e ?, tertia m ? B3 cognitionemortalitatc Bl, cognitioneinmorm talitate B3 16 Linstituen..da ex in sustinenda ut uid. B3 superanda] PB3. sufferenda Bl 17 aceruitate Bl. corr. B2 consistit ita] PB3, constituta Bl compe n dium P2 22 sic P ma ch inatus Pl 25 opera B )

si ergo deus hominem suum uoluit esse cultorem ideoque illi tantum honoris attribuit, ut rerum omnium dominaretur, utique iustissimum est et deum qui tanta praestiterit amare et hominem qui sit nobiscum diuini iuris societate coniunctus. nec enim fas est cultorem dei a dei cultore uiolari.

unde intellegimus religionis ac iustitiae causa esse hominem figuratum. cuius rei testis est Marcus Tullius in libris De legibus ita dicens: sed omnium quae in doctorum hominum disputatione uersantur, nihil est profecto praestabilius quam plane intellegi nos ad iustitiam esse natos.

quod si est uerissimum, deus ergo uult omnes homines esse iustos id est deum et hominem caros habere, deum scilicet honorare tamquam patrem, hominem diligere uelut fratrem; in his enim duobus tota iustitia consistit.

qui ergo aut deum non agnoscit aut homini nocet, iniuste et contra naturam suam uiuit et hoc modo inrumpit institutum legemque diuinam. [*](AVCTORES 1 s.] cf. Cic. de nat. deor. II 56, 140 et ad Inst. II 1, 14. 3 linguam—interpretem] cf. Cic. ibid.: sensus interpretes.. rerum; Lucr. VI 1149 animi interpres .. lingua. 18—»16] Cic. de legg. I 10, 28. § 5] cf. Matth. 22, 40. ) [*](BPJ 1 factus P eat om. B 2 uidetur B 4 enarrare. P 5 Lut pi ctori* Pl deo] suo Heumanntts esseT B2 7 rilli1 B3 ufreYum B2 8 et om. P deum] codd. rec., eum BP 9 et hominem] PNz, et dominum Bl; locus in codd. rec. et edd. uarie exhibitus (cf. Buenemannum), multi post Egnatium edd. et deum<colere> ... et amare hominem, sed ad unum amare codicum BP cf. § 20 deum et hominem caros habere 10 coniunctus*** (est er.) B dl s. 1. et a dl cultore in fnarg. sup. add. m. 2, P 11 cultura. (e er.) B intellegitur P, recte? re. ligionis (o er.) B 13 omniumq. Bl, -quae B2 14 hominum doctorum codd. Cic. et Lact. Inst. VI 25, 9 19 delegere Bl, corr. B2 nota B 20 alt. aut s. I. add. B2 21 rumpit B, sed cf. Inst. I 18, 17 foedus inrumpent; de ira 24, 12 )

Hic fortasse quaerat aliquis unde ad hominem peccata peruenerint aut quae prauitas diuini instituti regulam ad peiora detorserit, ut cum sit ad iustitiam genitus, opera tamen efficiat iniusta.

iam superius explicaui simul deum proposuisse bonum ac malum et bonum quidem diligere, malum autem quod bono repugnat odisse, sed ideo malum permisisse, ut et bonum emicaret, quod alterum sine altero, sicut saepe docui, intellegimus constare non posse: denique ipsum mundum ex duobus elementis repugnantibus et inuicem copulatis esse concretum, igneo et umido, nec potuisse lucem fieri. nisi et tenebrae fuissent, quia nec superum esse potest sine infero nec oriens sine occidente nec calidum sine frigido nec molle sine duro.

sic et nos ex duobus aeque repugnantibus conpacti sumus, anima et corpore, quorum alterum caelo adscribitur, quia. tenue est. et intractabile, alterum terrae, quia conprehensibile est: alterum solidum est et aeternum, alterum fragile atque mortale. ergo alteri bonum adhaeret, alteri malum, alteri lux uita iustitia. alteri tenebrae mors iniustitia.

hinc extitit in hominibus naturae suae deprauatio, ut esset necesse constitui legem qua possent et uitia prohiberi et uirtutis officia imperari.

cum igitur sint in rebus humanis bona et mala, quorum rationem declaraui, necesse est in [*]( 4 superius] c. 13, 20 ss. 7 sicut saepe docui] cf. ad Epit. 24 (29), 10. AVCTORtlS § 5 as.] ad Epicuri frg. 366 Usener (p. 244, 19). ) [*](BPJ 1 quaerat aliquis] PB2. quae talia quis jB1 2 aut] P, at. (puncta add. m. 2) B 3 ruf B3 genitus-iniusta iam s. I. add. B3 4 proposuisse-repugnat] proposuisse bonum hs. (in er. ac m. 3) malum m. 1, in marg. sup. add. ac malum et bonum quidem diligere. hd. m. 3 (hs. et hd. ut p. 6, 10), sequitur autem quod bono repugnat a m. 1, B. proposuisse bonum ac malum et bonum quidem diligere pugnat P 10 rhlumido B* 11 potest esse P 12 inferos Bl, inferis B* nec -occidente in marg. sup. add. B3 frigore B 14 anima] P, rquae1 ,(8. I. m. 1 uel 2) sunt B altero caelum Bl, corr. B3 15 est om. B 16 solidum est et aeternuin (= et — m. 3) B, solidum et aeternum est P 20 constitui. (t er.) B possint B 21 imperare (alt. e ita er. i et litt. inc. m. 3) B si//nt (i ras. ex u) B 22 declarari B )

sed occurrit nobis Epicurus ac dicit: \'si est in deo laetitiae adfectus ad gratiam et odii. ad iram, necesse est habeat et timorem et 5 libidinem et cupiditatem ceterosque adfectus, qui sunt inbecillitatis humanae\'.

non est necesse ut timeat qui irascitur aut maereat qui gaudet: denique iracundi minus timidi sunt et natura laeti minus maerent. quid opus est de humanis adfectibus dicere, quibus fragilitas nostra succumbit? consideremus diuinam necessitatem, nolo enim naturam dicere, quia deus numquam creditur natus.

timoris adfectus habet in homine materiam, in deo non habet. homo quia multis casibus periculisque subiectus est, metuit ne qua uis maior existat quae illum uerberet spoliet laceret adfligat interimat, deus autem, in quem nec egestas nec iniuria nec dolor nec mors cadit, timere nullo pacto potest, quia nihil est quod ei uim possit adferre.

item libidinis ratio et causa in homine manifesta est. nam quia fragilis ac mortalis effectus est, necessarium fuit alterum sexum diuersumque constitui cuius se permixtione suboles effici posset ad continuandam generis perpetuitatem.