Tractatus super psalmos

Et haec quidem a nobis secundum propheticam atque apostolicam doctrinam conmemorata sunt, ut, quamquam in praesentibus dictis futurorum bonorum significari tempus intellegatur, in quo et caelum nouum et terra noua et demutandorum corporum gloria et abolitis terrenorum uitiorum noctibus nostri luminis dies spei et expectationi nostrae , tamen et magnificentiam dei omnes huius quoque mundi creationes indemutabili officiorum suorum constitutione testentur, cum ita firmata, fundata statutaque omnia sint, ut perpetuis, quibus manebunt, constitutorum ab exordio temporum cursibus perseuerent.

Sed propheta perseuerare se ut diem postulat seque iam seruum esse domini sui meminit dicens: nisi quod lex tua meditatio mea est, tunc forte perissem in humiliatione mea. frequenter admonuimus humiliationem id significari, cum temptationibus anima subiecta est et infirmitati derelicta humilis efficitur. lex ergo ei meditatio est: et nisi ei meditatio fuisset, forsitan in humiliatione perisset. non est ergo meditatio legis dei, cum tribulamur et . relinquenda, sed cum uariis corporum infirmitatibus , cum inter persecutionum bella uexamur, constans in nobis debet legis esse meditatio. urant enim licet in excidium fidei ignes. lacerent quoque ad periculum salutis nostrae flagella, etiam ad eliciendam impietatis confessionem redempta a deo corpora , dicti tamen prophetici meminisse debemus, ut consortes ipsius simus. dicamus et nos patientes atque uincentes: nisi quod lex tua meditatio mea est, tunc [*](2 ut om. R 5 oblitis Re 7 praeparatar VCpb tamen ut VRC 8 mundi su b pedib: creationes C constitutiones V 9 cfl eras. R firmata funda = ta p fundata = = firmata r statutane V sunt R to a 10 constiturum R db R exordiorum V1 12 sed profeta peneuerare in nuxrg. infer. add. m. 2 V ut om. p 14 est om. Cp tunc forsitan e in humiliationem meam V sed cf. p. 463,1 16 significare Cpb cf. Acad. p. 17 17 ergo eni C 18 meditatio ei VE formtam in humiliationem V 19 con tribulamur C 90 sed uariis V 21 nexemur F1 22 legis debet esse V mediatio V urant (a ex corr.) R ignis Vlp1 28 lacerant pi effodient C fodiant pb 24 do a deo r 26 dioimus C nos om. V 27 est om. Cp.. )

Dehinc sequitur: in saeculum non obliuiscar iustificationum tuarum, quia in ipsis uiuificasti me. scit propheta secundum apostolum finem legis esse Christum, in qua iustificationum obseruatio constituta est, scit et in credituris legem esse , scit et iustum ei fide uiuere, scit et legem spiritalem esse, scit, quod qui ea, quae in lege sunt, fecerit, - uiuet, et idcirco ait: in um non obliuiscar tuarum; quia in ipsis uiuificasti me: ut, quamquam fides euangelica finitis legis sit operibus praedicanda, iustificationum legis tamen. quae sibi initium sit, inmemor non sit, quia legis iustificatio iustificationis fideique sit.

Constanter uero, cum sibi nulla iustificationum dei subrepere possit obliuio, id, quod consequitur, est professus dicens: tuus sum ego, salua me: quia iustificationes tuas exquisiui. non omnibus uox professionis istius conpetit, et rarus quisque est, qui se dei audeat dicere. audebit sane ille, qui dixit: mihi uiuere Christus est, et mori lucrum et: uiuo iam non ego, uiuit autem in me Christus. [*]( 3 Pe. I, 1 eq. 27 Phil. I, 21. 28 Gal. II, 20. ) [*](1 forsitam V forte RC in humiliatione (p ex corr.) mea RCp o beatiotodine V 2 iam om. Cpb 4 stetit et reliqua omiasis et in cathedra — nocte Cp 6 ac nocte RE 7 quisque V quisq; Cp in dei lege VCp 8 qua C quia pb 11 iustificationes tuas R 18 quo R scit et in ex scit in m. 2 V 14 euangeli = a (eras. c) R euuangelio (euuangeliis in diuogrophia) V pedagogam VR 15 quod quia quae C 16 uiuet = = et R 19 operis F1 iustificationenr V tamen ex si tamen m. 2 V 28 sequitur Cp rpfatus p 95 exquieibi V 26 audebat C 27 mihi uere C. )

Est autem in istiusmodi pios ac religiosos uiros ingens odium inreligiosorum. et scit propheta, uel saeculi hominibus uel diabolo et ministris eius eum, qui se dei profitetur, esse . hoc etiam consequenti uersu docet, quo ait: me exspectauerunt peccatores, ut perderent: intellexi. diabolo uel ministris eius pugna est, omnem gloriam uiri fidelis auferre et eum non ex portione dei sinere esse, sed in damnationis suae consortium adsumere. longo itaque ac diutino proelio contra fidem prophetae dimicatur. sed memor ille mandatorum dei et testimonia eius intellegens restitit atque permansit. neque aliter spem eorum, qui perditionem suam expectabant, elusit, quam quod sibi in testimoniis dei intellexit esse doctrinam. arduum autem atque [*]( 2 est add. m. 2 V animae d5 ex animano corr. m. 2 V deo om. R 3 istud est ex iatu m. 2 V 4 esse om. V 7 iste nomen dei R 8 quomodo eni non V seruiat V 9 dii ex do m. 2 V sed paulo teste unus C 10 Ieeus Chrietus Cp 11 sernit ex sernut m. 2 V 14 iustitiam p exquirit om. C 19 piHm R pero = sum (ienur. e) p peroBum C(A)b hic V qui ait V ante me exspectauerunt in Y legitur odiom sum 20 perderent me RCE 21 tua domine intellexi E intellegi F1 pugnam et V 28 damnationem V 24 dicatur F1 25 eius om. p. )

: omni consummationi uidi finem. frequenter admonuimus, non posse satisfactionem ex latinitatis translatione praestari. alia enim uis dicti huius est ex graeco enuntiati; ita enim est: . id, quod cum Graecis nuncupatur, ultra finem est rerum statutarum neque aliquo, ut desinat, continetur, sed omnem limitem sub indefinita significatione transcendit. quod autem nobiscum scribitur in , fine eo, qui significatur, existimatur id, unde agitur, contineri. sed propheta, qui non corporalia neque terrena testimonia legis intellegit, secundum graecam significantiam ultra omnem consummationem contuetur. scit consummationem esse temporum legis, cum post plenitudinem temporum deus in corpore contuendus sit: sed ultra hanc consummationem uidet; uidet etenim spei tempus. sed et huius quidem consummatio non ignorata ei est; ultra id enim oculos extendit. namque et resurrectionis consummationem uidet; scit uero et [*]( 1 est om. p cognitionem V1 2 intellegentiam V 6 omni consamationem V cf. Sabatier 11, 241 nide VCb fidem V1 7 satise. fationem R satiefactione V 9 grego .C enuntiat V ITA HCYNTE NEIAA ITEPAC V ITATHCYNTENET bATerAr (infr. script. alio liquore ITATefmTenel bATEpAC) R TTAC H Y NTenel xunepxe c nACNYNTeNEIAANePAC p ex quibus elucere nidetur Hilarium legisse etda (de qua forma cf. Kuehner gr. I, 807), I/on tltfov, qttod in editionibus post a inuenitur 10 ITEPAC V ITSPAC (supr. scr. ITerAf) R TTepXC C TlepXC p nuncupaturum V1 13 eo quo Cpb existimabitur Cpb 14 agimus V 16 contuetur scit consummationem om. V 17 esse om. R legis om. p(A) 18 temporis Cp I corporum V 19 uidet et om. V et om. C qui uerba uidet enim — cons. uidet in marg. add. 20 consummationem VlC non um. C' ignota E 21 ei om. Cp est add. m. 2 V 22 scit enim E. ) [*]( XXII. Hllar. Pict. para I. ) [*]( 30 )

Ait enim: latum mandatum tuum uehementer. latum plane est, siue quod in infinitum cognitionem humanae ignorantiae extendit, quod multa sunt, in quibus dei praeceptis obtemperetur atque placeatur secundum diuisiones et munera gratiarum. non enim ab omnibus omnia exspectantur. neque uniuersi uniuersa ad summam placendi inplere possunt. alius ieiunio placet, alius simplicitate fidei promeretur, alius uitia eleemosynis redimit, alius se caritate consummat; sicut alii curationum concessa uirtus est, alii prophetiae scientia contributa est, alii fidei firmitas data est, alii sapientia et cognitio donata est. latum igitur mandatum dei est et in omnia spei nostrae genera diffunditur, ut non difficile sit, si uoluntas adsit. praecepto dei obtemperare, cum latum et diffusum sit ad placendum religionis uarietate. neque solum latum. sed uehementer latum: latitudinis infinitate hac ipsa super- 35 adiectione monstrata. amen. [*]( 2 I Cor. 15, 23. Ibid 51. ) [*]( 1 demutationi V 2 unusquieque eni C in om. VRC 8 motabuntur V* 5 prouehimur VR inexquisita ex quiaita in marg. corr. C exquisita V 6 transferemus V 7 et haec pb 8 cognitionis diuinam diuinus R infuderit R 18 atque obtemperetur secundum pb cJ. Acad. p. 87 16 ad sumant V 16 alius uitia — redimit om. V 17 aelemosinis R alius oaritatem V 19 data est om. V 90 lacum V1 94 latam post uehementer om. V infinitae V superlatiua Cpb 25 adfectionem r constrata V amen om. VCp Explioit littera duodecima incipit littera XIII feliciter V Finit R Finit littera XII incipit Mem (Men p) littera XIII Cp. )

Utile hoc nobis ac necessarium prophetae opus est, quod ad perfectam dei cognitionem atque oboeditionem edocemur. duabus rebus maxime nostrae congruis instituit: ut et deum, qui ignoratus sit, nouerimus et mandatis eius secundum decreti sui obtemperemus. perfectum enim legis, prophetarum et euangeliorum uirum in omni psalmi istius corpore propheta conformat uel ex sua uel ex alterius, quem instituat, persona, cui in fiducia sit, haec de se, quae sunt, praedicare. est autem dignum contueri, qua uerborum diligentia, qua intellegentise absolutione nos in singulis quibusque dictorum generibus propheta confirmet.

Dicit enim in tertiae decimae litterae uersu: quomodo dilexi legem tuam, domine! tota die meditatio est mihi. promptum utique fuerat dixisse: quomodo feci legem tuam! sed quia maius meritum est, amantem aliquid potius agere quam timentem, idcirco ait: . differt enim longe obsequium amoris a timoris officio; nec habet gratiam uoluntatis necessitatis operatio. non omnia enim ad perfecti obsequii consummationem sibi illa sufficiunt. quae, quamuis opus suum inpleant, tamen, quia coacta sunt, merito plenae gratiae indigent. uult igitur propheta opus suum dilectionis potius quam terroris esse, et ex caritate obsequium suum, non ex metu suscipi. multi ieiunant, dum a nobis obiurgari timent. multi aliquid in usum indigentium praebent, dum exprobrari inreligiosam suae et inutilem cupiditatem pertimescunt. multi ecclesiam adeunt, dum argui absentiam suam et neglegentiam erubescunt. sed non omnes id, quod , et [*](1 Men (?) V 9 ut dilexi h. I. VC 8 mea 5 C 4 quo ad pE 5 perfectum V 6 duabus nos rebus pb maximis V instituti Ve 7 eius ex ius m. 2 V 8 optemperemua VC 9 et prophetarum VCp psalmi supr. scr. m. 1 R 10 confirmat Cpe 11 oui fiducia C 19 prae- dicere C 18 obsolutione V U confirm at p 18 meritatfl 5 C aliquod V ... 27 multi enim aliquid corr. m. 2 V 29 eclesiam V ecclaesiam R aecclesiam p 30 non om. V. ) [*]( 80* )

Et quia, ut superius commemorauimus, legis et prophetarum atque euangeliorum hominem in se propheta demonstrat, ait in consequenti uersu: super inimicos meos prudentem me fecisti mandato tuo, quoniam in mihi est. mandata dei prudentius propheta quam inimici eius intellegit. sed quid commune nobis et inimicis nostris in praeceptis est dei, qui non solum ne mediocriter quidem conperta habent, uerum ne initium saltim cognoscendi consectantur? et quid magnum, si inimicis suis in mandatis dei propheta prudentior sit? quando enim inanimantia saxa et aut metalla aut ligna uenerantes consequi aliquid de uiuentis atque aeterni dei cognitione potuissent, ut his conparatis fieret propheta prudentior? sed omnis hic impiorum error ipsum illud nomen cum lege et prophetis et apostolis respuit, retractat, horrescit.

Sed ueros habet alios propheta hic sanctus inimicos, quibus prudentius in mandatis dei est eruditus. mandatum [*]( 1 in amorem pE incedere C obsequelae CpE 2 nimo V a potest non subesse Cpb potest et subesse (et add. m. 2) V 5 exercuit V 6 enim ex fuit m. 2 V quam diligit VCpE diei V et om. Cp 7 diuersa V ,8 nec in eum — tantus om. Cp 9 cogitationis e fort. recte 12 et om. C 14 in consequenti uersu b in consequenter VR in consequenti Cpe 16 in saeculo V 18 qui ea non pb. ne om. C 19 saltim VR saltem CpE 20 et quidem magnum V si inimicis — sit in marg. infer. add. C 21 saxa (xa in ras. m. 1) R 22 etaut RY* et Cp aut VlE 23 com paratus pb 25 illQ V retractat VRCcf. Gellius XIV, ■i, 4 detrectat pE 27 sed uiros VC sed inimicos p alios habet V profeta ex profetis et apostolis m. 2 V scos C inimicos om. Cpcf. Acad. p. sl. )

Atque ut hos inimicos significasse intellegeretur, id, quod consequitur, adiecit: super omnes docentes me intellexi, quoniam testimonia tua meditatio mea est. didicisti, o Dauid, a Moyse legem, et Aaron tibi omnium doctor est, Iesus iteratae circumcisionis magister est, Samuel ungendi tibi sacramentum in temetipso et prophetae et regis ostendit: quid est istud, quod loqui ausus es, quod super omnes te docentes intellexeris ? sed superior uersus, super quos omnes docentes se intellegat, ostendit, id est super inimicos. et rursum hic, qui nunc est uersus inferior, qui inimici sint, declarat, id est omnes docentes. claues enim se caelorum habere profitentur et doctores esse se legis gloriantur. et cum omnia legis testimonia aduentum domini nostri Iesu Christi testentur, super doctores suos propheta [*]( 1 dei om. Cp et ante in lege om. C heretici VR 2 mandatatum ex mandatum m. 2 V -4 auctorem — circumciBio om. V 5 -pcederit C 6 dfa R dnS V dominum Cpb opes V opus C 7 liminum (om. et) VCpb 8 azima R 10 legente nesciente R 11 xfrnnus V intelleget R 13 salutarg Cjps salutS p1 mortem V .17 super docentes intellexi C 19 moese V 20 diotor V1 91 samuhel RC unguendi RC ungenti p laoramento C profetae et ex profeta est m. 2 V 28 docentes te Cpb super uersus r 24 se om. Cp id est om. V 27 seculorum habere C oaelorum habere V caelorum se habere E 99 ihm xpi V.. )

Et quia interdum ex diuersitate soleat accidere, ut discipulus prudentior sit magistro, tamen hoc ipsum diligentiae et studii esse demonstrat. ait enim: super seniores intellexi: quia mandata tua exquisiui. intellegit et super seniores intellegit, doctrinae atque suae officium cum ipsa temporis antiquitate demonstrans, id est populi ante se anterioris significans . in quo utrumque conuenit, ut et antiquior sit et se putet esse doctorem. sed super eum ille intellegit, qui et docetur et iunior est; intellegit uero, quia mandata dei exquisierit, quae doctor, dum se docere credit, ignorat.

Consequens autem est, ut, qui super seniores et doctores intellegit, fructum reddat, scilicet, ut ea, quae cognita et perfecta habere , exerceat. et uideamus, an hoc ipsum in consequentibus sit. ait enim: ab omni uia mala prohibui pedes meos, ut custodiam uerbum tuum. perfecta haec et euangelici uiri uox est, ab omni se uia abstinere et, tot ubique occurrentibus erroris semitis, nulla earum, per quam nequitia adeatur, incedere.

Sed altius nescio quid in eo propheta significat, cum dicit: prohibui pedes meos. natura corporis nostri [*](1 quia Cpb testimonio V 8 mirabilis Rb 4 profeta V om. R 8 esse eum pb se om. R 10 et quia et interdum V accedere C 12 suae istud esse ex suae essestud esse m. 2 V 18 quia ex qua 1n. 2 V 14 intellexit V et super seniores intellegit om. V intollegensuiae officium V 16 antiquioris V 18 quia et V 19 mandata ea di VCp doctor om. V 21 qui se super C 28 in hoc V 26 euuangeli V 27 mala uia C 28 nequitiam V 29 significat om. V 80 naturae Y. )

Qualis autem custodia uerbi dei esse debeat, sequens uersus docet. sequitur enim: a iudiciis tuis non declinaui: quia tu legem posuisti mihi. haec est igitur uera custodia, nullam in partem a dei se iudiciis deflectere neque leui saltim declinare decessu, sed intentum semper et semper inmobilem in eo, in quo institit, permanere.

Non declinat autem, quia legem sibi deus statuerit. legem quidem Moyses statuerat; sed hic idem propheta in psalmo altero orauerat dicens: domine, constitue legislatorem : sciant gentes, quoniam homines sunt. ea enim lex, quam Moyses scripserat, nobis in Christo fuit: et idcirco super docentes se et seniores intellegit, quia legem euangelicam, Moysi lege continetur, intellegit. haec ergo per dominum nostrum lata est, haec omnem hominem in scientiam dei erudiuit. et idcirco ad id, [*]( 22 Ps. IX, 21. ) [*]( 1 ferimus in C ferimL in p ferimur in b 2 hac V1 4 prouooauit V et optinendtl C et obtinendO p 6 si quia VC ai que p instinotu eo V instinctu suo Cp trahamuss V 7 nosraa R 9 ut post sit V di nerbum Y neque enim — custodiet in marg. infer. add. m. 2 V 10 prohiberi se V 12 obseruat E 14 autem om. C uerbfl C 15 aequitur sup. lin. a m. 1 V 18 saltem CpE et semper om. V 20 aibi dominus pb 21 idem ex eadem m. 2 V 24 pedagoga VR 25 intellexit quia VCpE 27 nostrum om. V 28 in om. V ad supr. scr. m. 1 R. )

Et huius euangelicae dulcedinem in consequentibus propheta testatur. ait enim: quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super in ore meo! in ore, non etiam in faucibus dulce est. extra regionem enim oris corporalium saporum nullus est sensus. sed dei eloquia in faucibus dulcia sunt, in animam scilicet defluentia et interna penetrantia: - non in ore modo cibi placentia, sed illic dulcia. ubi cognitionis et prudentiae et sensus est. et ideo eloquia in faucibus et in ore dulce est. sed ut per aegritudinem aestumque febrium ea, quae acciderint oris amara, mitificat, ita animae nostrae amaritudines et tristes cupiditatum insalutarium febres infusa dei eloquia mitificant, si modo non ore contineantur, sed faucibus deuorentur.

Sequitur deinde: a mandatis tuis intellexi; propterea odiui omnem uiam iniquitatis. intellegentes nos faciunt praecepta, sed praecepta. re atque opere expleta: id est, ut ea, his continentur, in quantum possumus, . ergo efficienda praecepta sunt, ut simus intellegentes. et licet a deo intellegentia perfecta sit, tamen a nobis incipiendum est, ut possimus perfectam intellegentiam promereri. his [*]( 1 dixerit V1 constitue ex constitutae m. 2 V 8 in om. V di add. m. 2 V 4 per post nuno add. m. 2 V 6 lhm xpi 8 constituti YC 0 9 et om. V 11 eloquia tua ex eloquitur m. 2 V aeloquia tua R inre coir. m. 2 V ori E 14 et in interna VC et intima e 15 penetrantia ex penitentia m. 2 V penitrantia p 17 et in ore melle dulciora eant Cp(A)b 18 acciderit V 90 uiuificant VRC 22 propterea ex propter m. 2 V 24 uos faciunt V n faciunt p(A) praecepta sola sed praecepta p(A) re om. V copleta ('p(A) id add. m. 2 V 25 possimus p 26 sumus V. )

Humanae enim naturae omnes diuersarum adfectionum adiacent motus, ut sunt odii et amoris. sed amor inpendendus est in dilectionem bonorum. odium autem adsumendum est ex offensa malorum. nostrum ergo est, modo utilis organi corpora nostra in coaptatos et concinentes modos temperare, ut non uitia diligamus, ut non uirtutes bonas oderimus, ut unicuique nos generi decenter atque utiliter coaptemus. propheta mandata dei diligit: et qui mandata dei diligit, iniquitatis uias odit. ut enim perfectae fidei obsequellse est, diligere et id, quod quia agit, adfectu caritatis explere et necessitatem agendi amantis uoluntate , ita et magnae est, iniquitates non modo non agere, sed odisse, quia interdum nos ab his metus et terror auertat. odium autem nobis earum [*]( S Esai. XLVm, 7 sq.' ) [*]( 1 hoc om. VC 2 et ipsa V isaiam Cp eseiam V dicens T 3 dicat V 6 sperneris VC inicua V iniqua R cf. Brambacli p. 230 iniquus CpE adhuc exeunde C 8 et qua V et qui R 9 spraeturi V e obtunsae Rp habens V hebens Cp cf. Acad. p. 41 11 omnem iniquitatis uiam odit Ve omnem odit iniquitatis uiam pb 13 humanae aute R bottles C 14 odio C odia pb amores pb 16 bonu ergo est p utillis V 17 concinnaentes V consentientes Cp modo C temperare ex tempore m. 2 V 18 generi ex genera m. 2 V 19 decenter ex decentem m. 2 V adque VR dei om. V 20 et qui — diligit in marg. sup. add. 771. 2 V, om. Cp 21 obsequellae VC obsequaellae R 22 ait C i ex affectu b 24 nos modo V modo C 25 auertat R eorum FRO. )