Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Prophetise sermo non nisi ad aliquem profectum audientium scriptus est, ut aut ad scientiam doceat, aut ad uoluntatis innocentiam confirmet, ut nunc hic psalmus pro Idithun a Dauid cantatur, in quo ad dei timorem, ad humanarum siue spiritalium nequitiarum constantem tolerantiam eruditur et ad contemptum opum, quia auaritia malorum omnium radix est, firmatur. in his enim beatae aeternaeque uitae status certus est, si et pietas in deum sit et patientia in aduersis et contemptus opulentise. a dei itaque confessione c“ptus est psalmus.

Nonne deo subdita erit anima mea? ab ipso enim salutare meum. etenim ipse deus meus, saluator meus, susceptor meus; non mouebor amplius. confessio dei communi hominum affectu a propheta ita c“pta est, ut, cum post multam inscientise noctem, post ambiguam humanarum sententiarum incertamque doctrinam. post diuersarum [*](1 conspectu ex conapectui m. 1 V 8 libere V per dominum nostrum RT per deum ac dm n V per dm dum nrm P 4 amen om. V Explioit psalmus LX incipit LXI VR Expl. de LX. 1>8. incip. de LXI T * I * n Incip tractat de psalm LXI P 6 idith m corr. m. 2 V 7 ab ipsa autem V 9 profetiae (ex profitiae V) VRP 10 est supr. scr. R aut ex aud m. 3 R ad ante scientiam om. VE supr. scr. m. 1 P acientiam (am in ras.) R ad uoluntatem innocentiam V 11 ≡≡= idithun a dauid R prodit; humana dauid P addidit hunc ad dauit V ad Idithum a Dauid e 12 in quo dei timore R 18 nequitiarum = = * instantem R erudimur T 15 firmatur eras. R firmamur T uitae et status V 16 patientiam P patientia ex patientia et m. 2 V contentu. P 17 a add. m. 2 V a ex ad R captus (ce in ras. 3-4 liu.) R 19 et ipse deus meus PTK saluator Ve salutaris PT et salutaris (taris ill tdttor rcu. R) Rb 80 susoeptor supr. scr. m. 1 R 21 affectum V. )

209

religionum uanam opinionem, cum diu erratum quaesitumque de deo sit, an unus an plures, et sexus aut unius aut duplicis, et potestatis aut aequalis aut disparis, et aetatis aut uniformis aut uarise, et naturae aut innascibiles omnium aut aliquorum aliquando generatae; tum deinde cum aliquibus magna aetate et longo labore certatum sit, aut nullos omnino esse aut a cura humanae uitise abesse; iam porro cum a plerisque tractatum sit, uel solem astraque cetera deos esse uel mundum ipsum in seternitatis specie huius ac mutationum manentem cum omnibus suis, quse ex se ecferat, deum esse; iam uero ut plerique ignem uel aquas uel spiritum diuino nomine atque honore donauerint, alii quoque ligna, lapides, metalla sub specie hominum, uolucrum, ferarum adorauerint; postremo cum iam fessis omnium destitutisque studiis plerique eorum maximeque prudentes, unum hoc se scire, id est, nihil horum hominem scire docuissent: tum post hanc quasi necessariae confessionis inscientiam prudens quisque conuersus ad prophetas atque apostolos dei legem omnem sub sacramento aeternae dispositionis perceperit, in qua rationem deductae in hoc corpus animae conexaeque tractauerit, in qua diuisionem gentium secundum angelorum numerum acceperit, in qua et esse principem mundi et unius electionem gentis audierit, in qua humanae mortis auctorem non ignorauerit et habitare in carne sua peccati legem [*](1 uariam opinionem E 2 an unius an duplicis et sic in seq. semper aut — aut in an — an mutarunt E, sed cf. de cod. lectione aut — aut Hartel Ennod. p. 64,5 et potestates aut aequales aut dispares R 8 et aetates aut uniformeB R 4 innaacibilis VRPTE 6 generatae TE generatas T in marg. VRP (fortasse legendum et natura aut innascibilis omnium aut aliquorum aliquando generata sit) ab aliquibue PTh 6 aut nullos ex aut nullu, ut uidetur, m. 1 R . ut nullos P ut nullus T esset T 8 dõs (os in rax.) R 9 in aeternitatis speciae Pa in aeternitate speciei T hac mutationfl P manente VR lOcum omnibuB ex h cnmnibus m. 2 V ecferat P efferat RT ferat V cf. praef. 11 uel ex uael m. 2 V adque VRPX 12 sub speciae P aub speoiem V 18 postremo h a postroemo m. 1 V 14 omnium ex hominum P 15 unum o se V hominQ V 16 tunc V 17 inscitiam Ve conuersus ex conuersum P 19 ratione VR 20 conexeque R eonexaeq. V conexae P 22 unius oclectionem P 28 sui V. ) [*]( XXII. JIUar. Plrt. pan I. ) [*]( 14 )

210

obnitentem legi mentis suae senserit et congemuerit, postea quam dei spiritum, dei uirtutem, dei sapientiam, dei filium et unigenitum deum ad remissionem peccati condemnationemque peccati legis hominem natum esse cognouerit, qui humanarum passionum sorte perfunctus ad condemnanda in se caelestium nequitiarum impia temptamenta sit mortuus, ut aeternitatem omnibus, qui per habitantem in carne nostra peccati legem moriebamur, inueheret; ac tum hoc sacramento pietatis accepto post ignorationis noctem in scientiae lumine collocatus ita dicat: nonne deo subdita erit anima mea? ab ipso enim salutare meum. etenim ipse deus meus est, saluator meus, susceptor meus: non mouebor amplius. reperta itaque fidei sede post uagos errores impietatisque sententiam, quia susceptorem suum saluatoremque cognouerit. amplius non mouetur. quid enim ultra ignorationi anxietatique hominum est relictum, cum aeternitas animae et corporis, id est totius hominis praedicetur, cum adsumptio atque susceptio terrenae nostrae carnis a deo sub sacramento magnae huius pietatis ostensa sit, cum peccatorum remissio condemnata peccati lege sit praestita, cum homini nostro a dextris dei consessus in caelis sit?

Sed hanc humanae beatitudinis spem gentilium impietatum studia comminuunt, prudentise ssecularis inanitate profectum homini ad deum denegantes et deo consortium adsumpti corporis detrahentes, arbitri moderatoresque diuinae potestatis: quasi difficilius deo sit adsumpsisse hominem quam eum in [*]( b 1 omnitentem P legi ex lege T menti suae P 3 condemnationemque peooati sup. lin. a m. 2 V 4 hominum V 5 sorte ex serie corr. m. 1 R ad condempnandam P in sae corr. m. 2 V 6 teptamenta (p ex parte in ras.) R 7 lege VR 8 hac (ha in ras.) tum hoc P 9 inscitiae V lumine ex lnminae m. 2 V lumen P collocatus ex conlooatus VP dicit PTE 10 subdita e R 11 dS meus et luaceptor meus V 13 fidei sed post R impietatesque sententia R 14 qui suioeptorem PT 15 ignorantia V an = xietatiq. P 16 relioum V p aeternitatia V 19 condemnata peooati le R condempnata lege peocati PT 00 dei om. PT 98 saeoularis ex sicularis m. 2 V 36 arbitrio V 26 eum ex oum R. )

211

tanta naturse ae uitse suae ratione formasse. hanc itaque impiam eorum obtrectationem propheta mox arguit: quousque inruitis in hominem? interficitisuniuersi, tamquam parieti inclinato et maceriae inpulsse? inpelluntenim hae ignorantes atque impiae disputationes hominem ad uitia procliuem et quassum iam cadentemque demergunt consiliis adhortationum fallacium noxiarumque perimentes: quasi parua sibi ipsa conciliatrix uitiorum uoluntas sit, quam adhuc desperatio iudicii aeterni retributionisque in usum tantum prsesentium et corporalium adhortetur.

Sed hunc corporis sui parietem, quem ante libido, ebrietas, auaritia, ira perfoderat, iam in se in domum dei uiuis lapidibus extructum esse non nescit et in imaginem dei creatum esse recolit: certusque conformem se dei glorise praeparari subiecit: uerumtamen honorem meum cogitauerunt repellere, cucurri in siti. illis honorem suum detrahere cogitantibus ille in siti cucurrit. est enim sitis bonorum seternorum et spiritalis esuries in sanctis, de qua dictum est: beati, qui esuriunt et sitiunt iustitiam. cursum ergo iustitiae suse sitiens tenuit, omnem uitam integram etiam ab ipsa contradicentium sibi obtrectatione conseruans. nam et a domino suo didicit. ut opera omnia sua etiam gentilis testimonii iudicio laudentur, cum dicitur: sic luceant opera uestra coram hominibus, ut magnificent patrem uestrum, qui est in caelis. sic et Paulus placens omnia in omnibus [*]( 18 Matth. Y, 6. 28 Ibid. 16. 26 I Cor. 10, 38. ) [*]( 1 suae (u ex n? corr., ae in raa. 2-3 litt.) R 2 ob rectationem P obtreotatione formasse V arguit dicens E quosque V inraistis ex inruitis P irraistis T - 3 interfeoistis PT 4 maoheriae P 5 haec V adque VRP1 6 quassatum T ia in ras. m. 3 R 9 et add. m. 2 V 13 structum R et om. V in supr. scr. m. 1 P 14 reformem R 16 oucurri ex ourri m. 1 V in sitim eanrles Ye 17 in sitim VRe, sed cf. infra etenim sitis PT 18 et spiritalis in scis = (cis in rax. et postea eras. s) corr. m. 1R et spiritalis in sanctis Ve eat spiritalis in sanctis (in sanctis in ras. T) PT 19 esuriunt ex erarient m. 2 V iustitiam ex iustitiae m. 2 V 20 sciens VRPe ipsa ex ipsu m. 2 V 21 a add. m. 2 V 22 testimonii ex testimonium m. 2 V 28 laudetur P cum dioitur om. V luceat P 25 placens per omnia omnibus Te. ) [*]( 14* )

212

neque Iudseis neque Graecis neque ecclesiae scandalum est, ne habeat aduersarius male de se quid loqui, illo quidem obtrectandi studium uoluntatemque retinente, quamuis se ille liberum ab omni obtrectationis occasione praestaret; quod et in boc sancto in siti currente cognoscimus. sequitur enim: ore suo benedicebant et corde suo maledicebant, cum et conseruantes honorem suum probabilis uitae confessione benedicerent et interioris odii malignitate maledicerent.

Sed id. quod sibi maxime salutare est, sanctus iste etiam diapsalma interueniente congeminat, indefessse in nobis confessionis perseuerantiam oportere esse demonstrans. sequitur enim: uerumtamen deo subiecta est anima mea, quoniam ab ipso est patientia mea. quia ipse est deus meus et saluator meus, adiutor meus, non emigrabo. in deo salutare meum et gloria mea. deus auxilii mei, et spes mea in deo meo. inpellant quidem isti inclinatum parietem maceriamque iam quassam et, benedicente licet ore, corde maledicant, scit tamen subiectam animam suam deo esse oportere, quia ab ipso patientia sua sit. didicit enim ab eo non auertere faciem a sputamentis nec subtrahere alapis maxillas nec potandum cum felle acetum renuere nec post colaphos et flagella maledicere. ipse enim deus suus est atque saluator, ipse etiam adiutor, ne de patientia? huius perseuerantia speique suae fiducia motus emigret. in eo enim est salus et gloria eius et spes, qui se coexcitatum sibi conformem sit caelesti suae gloriae redditurus. [*]( 1 eclesiae V 8 retinere V ee supr. scr. P1 4 et add. m. 2 Y 6 sqr enim R 7 conseraant VR benedicebant R 8 et interioris oris malignitate PT (in P oris supr. scr. m. 11) 9 quod maxima sibi V 10 diabpsalma inueniente P 11 perseuerantia P 18 et patientia P 14 deus meus et V1 deus:== = - = et P cf. Sabatier II, 122 deus et V'RTE 16 salutarem meum V 16 auxiliu mei R in deo e Re inpellant quidem insiti R 17 et benedicentes T 21 mazellas V potandum ex putandum m. 2 V putandum P fel Y 29 rennuere RP colafos VPT 28 adque VRP1 patientia R 24 fiduoia ex fiduciae m. 2 V mutus supr. scr. m. 1 R aemigret P 25 salus (s in ras. m. 1, postea is eras.) R et spes ex est apes m. 2 V 26 post suae 3-4 litt. eras. R. )

213

Et quia spei huius ipse etiam ceteris, ut propheta, sit prsedicator, subiecit: sperate in eum omnis coetus plebis et effundite coram illo corda uestra, quia deus adiutor noster est. nihil occultum, nihil clausum, nihil obligatum sub dei confessione in corde retinendum est. effundendus coram eo omnis adfectus est, ut nihil de nobismetipsis fiduciae sit, sed ut per eum, ante quem nos tamquam pro peccato efiundimus, adiuuemur. effundenda autem coram eo corda nostra lacrimis et fletibus sunt secundum illud : fuerunt mihi lacrimse meae panis die ac nocte, dum dicitur mihi cotidie: ubi est deus tuus? hsec recordatus sum et effudi in me animam meam; effusionem animae in lacrimarum profusione esse demonstrans, quia per eas rogandus est, qui est solus fidelis adiutor.

Sed officio suo functus propheta admonitionem suam parui apud impios scit esse momenti; nam continuo diapsalma intercedente subiecit: uerumtamen uani filii hominum, mendaces filii hominum in stateris; ut decipiant ipsi de uanitatein idipsum. uani homines, quia aut ipsi uana sperentaut in eos sperare sit uanum; mendaces quoque, quia impietatis suae sensu aut falluntur aut fallunt: et in eo mendaces, ut decipiant in stateris, sub iustitiae scilicet nomine iniusta peragentes. nam ubi examen de se moderatae prudentise pollicentur, ibi studia immoderatae impietatis exercent, errore se ipsos, quem a ceteris depellere se professi sunt, inplicantes: et idcirco ipsi de uanitate in idipsum, illo scilicet recidentes, ex quo se excedere gloriantur. [*]( 9 Ps. XLI, 4 sq. ) [*]( 2 speratae V1 in en VT in efl ex in eo P in eo R omnes T 3 et add. m. 2 V efficite (ex effeoite) coram P ds supr. scr. m. 1 P 5 est add. m. 2 V 7 ante quam VP tramquam V 8 effundim R 9 laerimis ex et laorimiJ m. 2 V 10 meae om. T panes Re 11 in add. m. 2 V effasione P 15 sus V paraui apud V 16 monenti P diabpsalma inoedentes P 17 fili V mendaces filii hominum om. V 19 quia ut ipei RP qui aut ipsi V ipsi e sperant e eerent ex serint m. 2 V 90 quid inpietatia V sensfl R 98 studia ex stndiae m. 2 V 24 errore ex errores P errori T qu = em P 96 in idipso R decipinnt in idipsum T illos V reooidentee V recedentes ex recidentes R recedentes PT. )

214

Sed radix maxime iniquitatum in pecuniae cupiditate est; quam qui adpetit, grauissimse tempestatis naufragio mergetur. sequitur enim: nolite sperare in iniquitate et in rapinas nolite concupiscere.. diuitise si fluant, nolite cor adponere. magnae enim in his desiderii sui et amoris inlecebrse sunt: rapiunt ingenia mentesque pendulas adprehendunt. non solum itaque non concupiscendae earum rapinse sunt, uerum ab his uoluntas nostra, etiam si praebeantur fluantque, referenda est, ne desideratae cupitaeque dominentur. non enim hsec spebus nostris bona sunt coaeterna, neque nobiscum aut condescendunt in infernum aut conresurgunt de inferno. fides, pietas, continentia, benignitas expetenda est, et maxime dei cognitio sectanda est. ceterum haec uana et per naturam sui ad omnem iniquitatum necessitatem captiosa uitanda sunt..

Et quod illud magis ad spem seternitatis expetendum esset, propheta subiecit dicens: semel locutus est deus, duo haec audiui, quia potestas dei est, et tibi, domine, misericordia, quia tu reddis unicuique secundum opera eius. semel deo loquente duo audiuit; et necesse est ea sibi esse conexa, quse sub unius sermonis significatione sunt cognita. ad deum namque in exordio psalmi propheticam confessionem retulerat dicens: nonne deo subdita erit anima mea? ab ipso enim salutare meum. depellendus itaque absolute fuit Iudaicse impietatis furor: ut in deo patre significari doceretur et filius, ut nunc in uno etiam [*](2 tempestatis ex tempestates R mergitur (ex mergetnr P) PTE 8 et om. V 4 ai affluant Re 5 magna P om. V etenim ex enim m. 1 (?) V in hisce E 6 mentieque V' 7 adpraehendnnt VR 9 refrenanda est Te cupitaeque ex eupiditateque m. 2 V dominentur ex dominantnr P om. V 10 speciebus P coaeternae V aeterna PT neque nobiacum ex neque neqiscum R que nobisoum V 12 fidis V benigneitae corr. m. IV expectanda eat P 17 estet V 18 haaec P 19 reddes RPTE 10 audiet H 32 significatione ex significationes P d a d ≅ P 28 prophetica (profetica VR) confessione VRPT 25 ante depellendus eras. videtur de R itaq. V absolutae VR iudaeioae V. )

215

alter ostenditur. eam enim fidem esse subdendae deo animae suse testatus est, quia ab ipso esset salutaris eius. et salutarem Iesum esse saepe tractatum est. semel autem deo loquente duo intellecta sunt et audita, sicut illud: pater, manifestaui nomen tuum hominibus in patre significauit et filium, uti Duae semel loquente deo duo hsec audiuit: quia potestas dei est, et tibi, domine, misericordia, quia tu reddis unicuique secundum opera eius. nouit Paulus in UDO utrumque, id est neutrum sine altero confiteri dicens: unus deus est, et unus dominus, quia et in deo dominus, et deus significetur in domino. in semel itaque loquente deo hsec duo audiuntur: quia potestas dei est, et tibi, domine, misericordia. ab ipso enim salutare eius est; et filius omnia accepit a patre: et idcirco in eo dei potestas uel accepta uel nata est. pater enim non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio. retributor ergo uniuscuiusque est ille, qui iudex est. sed potestas eius est, a quo unigenitus deus est natus in iudicem; et potestas eius a deo est, qui iudicium accepit a patre: atque ita nec caret potestate qui iudex est, nec miseratione qui deus est. certe necesse est aeterni iudicii reus maneat in uno utrumque non confitens, cum tamen non unus intellegendus sit esse, qui uterque sit, dicens: pater in me et ego in patre, dominus noster Iesus Christus, qui est benedictus in saecula saeculorum. amen. [*]( 4 Ioh. XVII, 6. 10 I Cor. 8, 6. 16 Ioh. V, 28. 28 Ioh. X, 88. ) [*]( 1 mea corr. m. 2 V fidem esse (ee R) aubdendae VRe fidem aubdendae PTb 8 suae testatus est Ve suae esse testatus est RPTb qui ab V aalutaris V salutare RPTE et salutarem VRPE et aalutare T 3 eet om. V 6 ut nunc VPT ut in uno R ita nuno coni. Bened. in adn. d3 duo haeo V dfio duo haec (dfio in ras.) T domino duo hseo R dfio d3 haec P domino deo dno haec E 7 et tibi dtb V reddes RPE 9 id est supr. Bcr. m. 1 P 11 significatur PTe semel (om. in) e loquente ex lonte m. 2 V dfio P 12 duo haec VT 14 accipit V idcirco (om. et) V 16 quemquam ex quamquam m. 1 V 16 retributio R ergo ex irgo R 18 a d5 ex d5 m. 2 V 20 est pott dS add. m. 2 V 22 confitens ex fitens m. 2 V eit om. V qui add. m. 2 V 83 noster (II) om. VR Explicit psalmus LXI incipit ptalmus LXII VP Explicit psalmus LXI incipit LXII R Expl. de LXI incip. de LXn T. )

216