Retractationum

. Volens etiam causam Donatistarum ad ipsius humillimi uulgi et omnino inperitorum atque idiotarum notitiam peruenire et eorum, quantum fieri per nos posset, inhaerere memoriae, psalmum, qui eis cantaretur, per latinas litteras feci, sed usque ad V litteram, quales abecedarias appellant. tres uero ultimas omisi, sed pro eis nouissimum quasi epilogum adiunxi, tamquam eos mater adloqueretur ecclesia. ypopsalma etiam, [*](3 De serm. dom. II, 21, 71 sqq. 5 Matth. 7, 11 17 Athan. in Ps. LVI, 2 (Patrol. gr. XXVII p. 256 B M.) ) [*](1 querite (uę 8. l. m. 2) C 2 opere 01, operosa Mxa quidem (dem in ras.) M ista tria a dif*ferant (dif in ras. m. 2) M etponendum El 3 potaui Hl melius in ras. M ad (a m. 2) C stantissimam R poetitionem D1. 4 omnia om. F referentur CW1, referrentur C2, referuntur cet. v 6 dauit El, dedit E2 quaerentibus et petentibus S 7 quaerentibus CD1, et quaerentibus cet. v 8 sermone D1 dominus locutus est R dominus M in ras. 9 XIIII R, XX v, om. Q 10 PS C, de psalmo B conta Dl liber I om. EFHOPVm, 1. primus Sl 11 causa HN donati.starum (i ras.) D uulgi humilium 0 12 notiam D1 13 et] et ut S per nos possit M, per nos fieri posset Oa, posset per nos m 14 psalmus H qui eis quj eis C, quies Qł latinam D1 15 ad u (u m. 2 s. Z.) C, ad - v \' om. u) DI, ad u M, adhuc G, adhuc quintam S, ad quintam D2F litteras D3 quales] tales autem C2HMOPVm, tales enim a abecedarias BCDlEFGNQ2B, abeciedarios H, abecedarios cet. v 16 aepilogam H, epylogum OR, epbylogum P 17 adloquetur El alloqueretur eos mater F aecclesia D ypopsalma BODEFHMNQR: ipopsalma GS, hypops. cet. v )

Iste psalmus sio incipit: Omnes, gui gauaetis de pace, modo uerum iudicate, quod eius ypopsalma est.

Librum etiam contra epistulam Donati, qui partis Donati secundus post Maiorinum episcopus apud Carthaginem fuit, eodem presbyterii mei tempore scripsi; in qua epistula ille agit, ut non nisi in eius communione baptisma Christi esse credatur. cui nos contradicimus in hoc libro.

In quo dixi quodam loco de apostolo Petro, quod in illo tam- [*]( 9 non extat 11 Optat. Mil. I, 19. III, 1 ) [*]( 1 responditur C1D1, respondeatur V, responderetur BCPEFGQSm proymium C1D1H1M1R, prohymium OV, prohyniemium Q, prohemium GP, proemium BC2FM2NS2, premium E uoluimus ut CD\', uolumus NR, nihilominus uolumus E, nihilhominus QS1 V, nihilominus cet. v 2 cantaretur (retur in ras. m. 2j C, contar Dl, 1 quanta D3, cantTatur- cet. nonJ no add. C2 in mg. sint H in om. H litterum CLDX ordo quippe M1 3 post proymium ClD2MlB, post prohymium HOV, post proemium BC2FM2N, post prohemium GPS, post premium E, prohyemium (om. post) Q, postromium D1 alico ClDl generi R 4 mi D1 meutrica Q 5 compellerent 0 6 histe P1 omnis S1 V 7 uero 81 ypapsalma Ml, ypopsalmo HR, ypopsalme E hypopsalma OP sit E 8 XXI v, om. Q 9 epistolam CSV, epistula Dl unus] primus 81 10 qui partis.. D2 in ras. qui] donatus Q- s. 1. donati* (s ras.) D 11 marinum Q episcopum H fuit apud carthaginem P cartaginem CGS, karthaginem N, kartaginem 0 12 presbiterii ODEGMRV, prespiterii BF, presbiteri HI Ql tempore presb. mei BFGS mei om. El scribsi M epistola C ill.e (a ras.) H 13 ait HIPa ut om. H in exp. D2 in eius] mens E communionae Dl, communionem BFGS 14 in hoc libro om. m 15 quodam] in q. m pr. in om. 0 ) [*]( XXXVI Aur. sectio I pars 2 ) [*]( 7 )

1. hoc ipse, petra ecclesiae,
2. canente culpam diluit
.

Alio loco dixi: nullius mortem deus quaerit. quod sic acci- [*]( (2)) piendum est, quia homo sibi adquisiuit mortem deserens deum et adquirit, qui non redit ad deum, secundum quod scriptum [*](2 Ambros. hymn. I (Patrol. lat. XVI p. 1409 M) Exam. V, 24, 88 (I p. 201,12 sqq. ed. Schenkl) 6 Aug. Serm. LXXVI, 1,1 7 Mattb. 16, 18. Io. 1, 42 9 Mattb. 16, 16. Io. 6, 70 11 Matth. 16, 19 13 I Cor. 10, 4 ) [*]( 1 aecclesia* D 2 beati BE ambrosi M1, ambrosius H, ambrosii cet. v ubi] bi H 3 gallinatio CEFGHNOQRSV 4 oc El ipse∗∗ E, ipsa BC2OPQ2RSVv, ipso DJ petre ClDl, p H aecclesiae ClD, ecclesia a 5 culpam∗∗ (pa ras.) E2 deluit CzNQ x 8 aecclesiam CXD ut (e ras.) C hanc Fa intellegatur D2 8. l. 10 *ac sic (h ras.) E, ac ait Ot, ac si Ra apellatus C persona C1 D1 aecclesiae CXD flguraret Q 11 supra OP aedifica∗∗tur D accipit ER 12 dictum est illi BEFGNQRSv, illi dictum est P, dictum illi V petra] petrus B1 14 symon BEFNOR et CDN, ei EQR, eum cet. v confitetur ecclesia B i 15 duarum autem C1, autem duarum cet. v sunt B probabilis. (q ras.) E 17 accipiendum D2 s. l. 18 est om. PSVm, sibi homo P adq:siuit Cl, atquesiuit D1 19 qui] qd H2 redit CD1ERS2 mg., recurret Ql, requirit P, recurrit cet. v. )

[*]( (3) ) Item quod dixi Donatum, cuius epistulam refellebam, rogasse, ut imperator inter ipsum et Caecilianum transmarinos episcopos iudices daret, non ipsum, sed alium Donatum, eiusdem tamen scismatis, hoc fecisse probabilius inuenitur. ille autem non erat Carthaginiensis Donatistarum episcopus, sed a Casis Nigris, qui tamen primus apud Carthaginem ipsum nefarium scisma conmisit.

nec sane Donatus Carthaginiensis, ut Christiani rebaptizarentur, instituit — quod ego eum instituisse credideram, quando eius epistulae respondebam — nec de libro Sapientiae ipse abstulit de media sententia uerba ad rem necessaria, ubi, cum scriptum sit: qui baptizatur a mortuo et iterum tangit illum, quid proficit lauatio eius? iste sic posuit, tamquam scriptum esset: qui baptizatur a mortuo, [*]( 1 Sap. 1, 13 2 Eceli. 11, 14 6 Aug. ep. 43, 2, 3 sqq. 8 Aug. de haeres. c. 69 12 et p. 100, 1 Aug. de bapt. VI, 34, 65. c. Cresc. gr. II, 27, 33 14 Eccli. 34, (31 sec. LXX), 30. cf. Aug. ep. 108, 6 ) [*](2 a add. 02, in 0 3 mors] et m. H 4 donatus S1 V cuius] cus CXD epistolam Cl in ras. 5 caelianum V1 transmarinus Dl, marinos H 6 epos (o m. 2 s. 1.) C, eps Dl 7 schismatis HMP hoc-episcopus om. B fecisse Cl probauilius 81 8 erat] enim H carthaginensis D2FHNR, cartaginiensis S, karthaginiensis E, carthagine ensis Dx cassis Oa 9 primus] ipsum P cartaginem BCIG, chartaginem S, karthaginem N, kartaginem 0 10 scisma BC2D2EGNORS, scima ClDl, achisma cet. pmisit Oa sanet Q karthaginiensis EN2, cartaginiensis GO, chartaginensis S, carthaginensis BFHMP, carthagin*ensis D 11 instituisse (i tert. ex e corr.) C 12 eius om. Oa epistulae HM, epistolae cet. 13 sapientiae mas.; quae genuina Augustini scriptura uidetur; (f. de baptismo VI, 34, 65: scriptum est apud Salomonem: qui baptizatur etc. de doctr. chr. II, 8, ecclesiastici m de media] dimidiam BFGOPSVa sententiam BFGOPSVa necessariam C1D1 14 cum scriptum] conscriptum 01Dl, scriptum G scriptum sit BCDFGHN, sit scr. cet. mortuis ClDl 15 tanget H eum Ba profecit V, profuit B labatio El sic iste a sic] sic eam C2HM 16 est Oa pabtizatur BI, baptizatus P1 ∗a i (q ras.) E ) [*]( 7* )

[*]( G ) Hic liber sic incipit: Abs te ipso praesente audieram.

Eodem tempore uenerunt ad manus meas quaedam disputationes Adimanti, qui fuerit discipulus Manichei, quas conscripsit aduersus legem et prophetas, uelut contraria eis euangelica et apostolica scripta demonstrare conatus. huic ego respondi uerba eius ponens eisque reddens responsionem meam. quod hic uno uolumine inclusi et in eo quibusdam quaestionibus non semel, sed iterum respondi, quoniam quod pro me responderam perierat et tunc inuentum est, cum iam iterum respondissem. aliquas sane earundem quaestionum popularibus ecclesiasticis sermonibus solui; adhuc etiam quibusdam non [*]( 18 Aug. Serm. 1. 50. 153. 182 ) [*](1 eius om. a 2 donatis G cudices V affros BFV 3 ut] ita ut FH illum om. a post addidicimus ClDl, postea dedicimus V, postea didicimus eet. v 4 iam] tunc a (mg.) m scissem a (mg.) m pr. in om. BS1 5 diuinii F tanta] tandem t. iSF dixisse F 6 praesente E 7 XXII v, om. BFQ 8 adimantum (n in ras.) D, adamantium E manichaei M 10 eo 0 ad D, ad** C, in cet. v disputationis Q1 11 adimati ClDl, adunantii E fuerit C1D1MP1, fuerat cet. v discipolus V manichei discipulus Ov 12 aduersum V * contrario OP1 eis R2 in ras. euangelica Cl 13 ego C, ego B, ergo cet. v 14 eius** D apponens a eisque] in e. OPV, eius- que R 15 quo R hic DR, hic* C, opus cet. v conclusi BEFG NQSVv aliquibus M, quibus 81 16 quae P pro me CDI, primum SVe, in primo Ql, primo cet. 17 et add. C2D2 s. 1. inuentus N cu Dt 18 aliqua EOP, aliqui B eorundem R 19 aecclesiasticis D, et ecc. FGS aetiam D quibusdam CDENPQR, de quibusdam 0, quibus cet. )

[*]( (2) ) In hoc dixi: certis enim quibusdam umbris ct figuris rerum ante domini aduentum secundum mirabilem atque ordinatissimam distributionem temporum populus ille tenebatur, qui testamentum uetus accepit; tamen in eo tanta praedicatio et praenuntiatio noui testamenti est, ut nulla in euangelio atque apostolica doctrina reperiantur quamuis ardua et diuina praecepta et promissa, quae illis etiam libris ueteribus desint. sed addendum erat \'paene\' atque dicendum: ut paene nulla in euangelio atque apostolica doctrina reperiantur quamuis ardua et diuina praecepta et promissa, quae illis etiam libris ueteribus desint. quid est enim, quod in sermone euangelico in monte dominus dicit: audistis, quia dictum est antiquis hoc; ego autem dico uobis hoc, si nil ipse amplius praecepit, quam praeceptum est in illis ueteribus libris? deinde regnum caelorum illi populo fuisse promissum non legimus in his, quae promissa sunt lege data per Moysen in monte [*]( 3 c. Adim. 3, 4 (p. 122, 5 sqq. ed. Zycha) 14 Matth. 5, 21 sq. 17 Matth. 5, 3. 10. 20. 7, 21. 18, 3 18 Ex. 19, 3 sqq. ) [*]( 1 aliqui C\', alia quae E2 urguentibus D1EP1RSV 2 praetermissi Dl, praetermissa a cumu»lo (1 ras.) M, cumulo C adiuncto (nc in rai. m. 2) C 3 hoc C1D, hoc ergo eet. v ceteris C1 D1 R enim om. G1 4 ante] et a. H secundum 01 5 ten porum] pauperum Ql popolus V ille populus B 6 accipit H 7 in om. 0 euangelio ****** CDaHR, euangelica cet. v 8 doctrina DEPQ2R, doctrina C, disciplina cet. a reperiantur (11 in ras. C) CD, repperiantur (eriantur in ras.) M, repperiantur cet. praecerta H 9 aetiam D desint ueteribus F sed—13 desint Q2 in mg. 10 dendum El poenae DI, pene CSV, poene erat P ut om. V1 11 enangelio CDEHOPR, euangelica cet. v atque om. 0 doctrina ODEOPQRV, disciplina cet. reppeiiantur DFGHMPV, reppereantur 01 12 alt. et omi. R aetiam D, om. BFGNS1 13 sermonem CIDl euangelio C 14 quia BDl, qu∗∗∗∗ C1, quod cet. 15 pr. hoc om. F, hoc modo H autem ego BGNQXS i hoc] om. Fv, hoc est BGNQlS nil C\'D, nihil cet. v praecipit H 17 premissum C1 18 i s m legi H, in lege R per] p C mosysen 01, mo*sen P )

Item quod dixi: tribus modis in scripturis filiorum nomen [*]( (3)) accipitur, minus considerate dictum est. et alios enim quosdam modos sine dubio praetermisimus, sicut dicitur filius gehennae uel filius adoptiuus, quae utique nec secundum naturam nec secundum doctrinam nec secundum imitationem [*](2 Gal. 4, 22 sqq. 10 Leu. 19, 18. Deut. 6, 5. Matth. 5, 43. 19, 19. 22, 37. 39 13 c. Adim. 5, 1 (p. 124, 13) 15 Matth. 23, 15 16 Rom. 8, 15. Gal. 4, 5 ) [*]( 1 sina* D, syna FGHOQR, propriae DH dicitur uetus Oa 2 (3) sarae BD2E2FGM2P2QRS2v 3 pr. et om. MOPV ipsam om. E, ipsa Dl 4 si om. H fugurae BIGI, figura H2, figurate D2NQ ubi H2 propheta HlSl, prophete N, prophetica Q1, prophetie E2 5 repperiuntur CDEFGHMPB praesentata] praesentia N 7 pr. in om. El uetere] ueteri BD2E2FGM2QRS, uetere (i a) testamento NOPv sed] et BGN in nouo] non H 8 caucius 01 moderatius HMOPQVv digeretur ClDl poenae Dl, pena El nulla quam (del. m. 2) M quam nulla om. QI 9 sunt GXQX pr. illic E2 in ras. alt. illic] et illic a sunt R, sic G illa duo Fv 10 praecepta om. El dilectionis (om. de) M quo] co 01 11 pr. et om. HR legalia E2 s. l., legitime a alt. et om. Qt 13 modis] m. tantum F scripturis C1D1R, scr. sacris B, scripturis sanctis cet. v 14 accepitur ClMl considerate 01 15 modos (s add. m. 2) M sine dubio om. Gx praemisimus D1 16 adoptiuos CD1, adoptiues Hl qui C2 ua cat quae utique] quaecumq; N nec] u R secundum] s. imitationem Q 17 naturam nec secundum om. H imitatione Dl )

quod autem dixi: cum induerit incorruptionem et inmortalitatem, iam non caro et sanguis erit, secundum corruptionem carnalem dictum est carnem non futuram, non secundum substantiam, secundum quam et domini corpus post resurrectionem caro appellata est.

[*]( (4) ) Alio loco: nisi quisque, inquam, uoluntatem mutaucrit, bonum operari non potest. quod in nostra potestate esse positum alio loco docet, uli ait: aut facite arborem bonam et fructum eius bonum, aut facite arborem malam et fructum eius malum. quod non est contra gratiam dei, quam praedicamus. in potestate est quippe hominis mutare in melius uoluntatem; sed ea potestas nulla est, nisi a deo detur, de quo dictum est: dedit eis potestatem filios dei fieri. [*]( 2 Io. 8, 37 3 1 Cor. 4, 14 sq. 4 Gal. 3, 7. 5 Hebr. 13, 7 6 c. Adim. 12, 5 (p. 143, 11 sqq) I Cor. 15, 54 9 Luc. 24, 39 11 c. Adim. 26, 1 (p. 185, 14 sqq.) 13 Mattb. 12, 33 17 cf. Eetract. I, 8, 3 18 Io. 1, 12 ) [*]( 1 mod∗orum (i ras.) F tamquam] eam qua. DI sola sint] solis in M1, solos in E2, solas in El, soli sint D2FGHNQR, soliti sint (ex sunt) O, solita sint a exemplar 0 2 reddedimus CW1, reddimus M1 iudei CDSV fili Ml habrahae RS 3 p euangelium (p add. m. 2) DM 4 apostolos BlClFG imitationen Dl fili M habrahae R 5 nos sumus] nouissimus H imitatur El 6 incorruptionem] i. carnalem Ql 7 caro*et (ro m. 2, d ras.) H sanguinis H 8 est- (enl ras.) CD 9 quam] quod D2Q[ et CDlER, om. cet. v post CDER, etiam post cet. v appellatum D2Q 11 quisquam V inquam] iniquam B2, inquiam S2 mutauero H 13 docit C1, ducit D\', dfis docet (dns m. 2 s. I.) QS facite** D1 bonam] malam EIFl et] aut C\'D\' fructu* (s ras.) E 14 eius] est CD1 bonum] malum E2 facite*# D bo malum B 16 est] ei\' R quippe est hominis BFGQ, q. hominis est D2Ov, q. esse hominis N uoluntatem in melius B 17 ea—nulla om. H ea] eius Ql est] deest H 18 **filios (in ras.) E, filius ClDl )

sic intellegendum est et quod dixi postea: in nostra potestate esse, ut uel inseri bonitate dei uel excidi eius seueritate mereamur, quia in potestate nostra non est, nisi quod nostra assequimur uoluntate, quae cum fortis et potens praeparatur a domino, facile fit opus pietatis, etiam quod difficile atque inpossibile fuit.

Hic liber sic incipit: De eo, quod scriptum: in principio deus fecit caelum et terram.

Cum presbyter adhuc essem, contigit, ut Carthagine inter nos, qui simul eramus, ad Romanos apostoli epistula legeretur, [*]( 2 et 7 Prou. 8, 35 sec. LXX 4 c. Adim. 27, 1 (p. 186, 26 sqq.) 10 Gen. 1, 1 ) [*]( 1 sit enim hoc 0 (2) potestate ClDl uoluimus Q 2 ipse HI praeparamur Ql 3 ergo modo P 4 et om. OP postea dixi G 5 ut om. CD inferi F bonitati D2Pa, bonitatem El 6 pr. nra∗∗∗ (est ras.) N non] nos Mpr. nostra CE, nostram cet. v 7 assequimur CD1, sequimur E2, sequitur cet. v sequitur nostram F uoluntate D, a uolantate E, uoluntatem cet. v q: C 8 sit FG opus] 0 H piaetatis D, potestatis V atque] aq: ClDl 10 hic-terram D2 in ras. de eo] deo Q scriptum C, s. est cet. v in om. C 11 deus fecit CE, fecit deus eet. v et terram om. F 12 XXIII v, om. BFPQ 13 expositio-propositionum DJ in ras. propositio Hl 14 epistula C1D1M, epistola pauli F, epistola cet. apostoli om. 0 romanus D1, romanos k I. R 15 presbiter BCDGHMQS, prespiter F conti.git (n ras.) CD i carthagine (i alt. m. 2) C, carthaginem Dl, apud cartaginem GS, apud chartaginem P, ap. karthaginem EN, ap. kartaginem 0, apud carthaginem cet. v 16 romanus 01D1 epistula ElM, epistola cet. v epistola apostoli a legeretur epistola N )

In quo libro: quod autem ait, inquam, scimus, quia lex spiritalis est; ego autem carnalis sum, satis ostendit non posse inpleri legem nisi ab spiritalibus, quales facit gratia dei. quod utique non ex persona apostoli accipi uolui, qui iam spiritalis erat, sed hominis sub lege positi, nondum sub gratia. sic enim prius haec uerba sapiebam, quae postea lectis quibusdam diuinorum tractatoribus eloquiorum, quorum me moueret auctoritas, consideraui diligentius et uidi etiam de ipso apostolo posse intellegi, quod ait: scimus, quia lex spiritalis est; ego autem carnalis sum, quod in eis libris, quos contra Pelagianos nuper scripsi, quantum potui, diligenter ostendi. in isto ergo libro et hoc, quod dictum est: ego autem carnalis sum et deinde cetera usque ad eum locum, ubi dixit: miser ego homo, quis me liberabit de [*]( 5 Expos. op. ad Rom. prop. 41 Rom. 7, 14 9 Rom. 1, 11 nom. 6, 14 sq. 11 Cyprian. de dom. or. 16 (I, 278 Hart.) Ambros. de paenit. J, 3 15 Aug. de grat. Chr. 43. c. duas epp. Pel. I, 17—25. c. Iulian. Ir, 3. VI, 23, 70. op. inp. c. Iul. I, 99. Serm. 154. cf. ad Simplic. I, 1. expos. ep. ad Gal. c. 5. de duo dei XXII, 21 18 Rom. 7, 24 sq. ) [*]( 1 quadam E interrogatus scripsi, interrogata C1D1ERS2 (mg.), intcrrogabarcet. v quibusdam BC1D1EFGM2NRS, quibus cet. v dum Q sicut (t m. 2) C, sicum Dl 2 potui D2 responderè* C. respondissem P uoluerunt om. C1D1R, post potius posuit D1 dacebam Dx 3 ei.s (u ra.s.) D obtempeum H, obteperarem Q 5 quia om. E 6 ostendi a 7 a OPSV spiritalibus (b m. 2 in ras.) M fecit D2 8 apostoli om. C\'DR accepi Cl accipi apostoli E 9 homines M2 possiti H 10 prius] prauis H uerba C, uerba* D uerba haec B sapiebat Hl, sapiebant H2 11 tractatoribus diuinoruni 0 eloq. tractatoribus a 12 inouerit ClDl, moret HL consideraui (ui m. 2 in ras.) D *etiani D 13 apostulo V quia CD, quoniam cet. v 14 est om. B carnalis sum om. B quod-17 sum et om. C1D1R 0 15 pelagianos 02 nuber Ex 16 ergo om. 0 quod om. H 18 dixit CD1ER, dicit cet. v liberauit C1HR1S )