Retractationum

[*]( (6) ) Itemque in eo, quod dixi: natura esse malae tmimae nullo modo queunt, si quaeritur, quomodo accipiamus, quod ait apostolus: fuimus et nos natura filii irae sicut et ceteri, . respondemus naturam in his uerbis meis me intellegi uoluisse illam, quae proprie natura dicitur, in qua sine uitio creati sumus. nam ista propter originem natura appellatur, quae origo utique habet uitium, quod est contra naturam.

et iterum quod dictum est: peccati reum tenere quemquam, quia non fecit quod facere non potuit, summae iniquitatis est et insaniae, cur ergo., inquiunt, 'paruuli tenentur rei?\' respondetur, quia eius ex origine tenentur, qui non fecit quod facere potuit, diuinum scilicet seruare mandatum.

quod autem dixi: illae animae quidquia faciunt, si natura, non uoluntate faciunt, id est si Libero [*]( -2 Rom. 5, 12 4 De d. animo 17 (p. 73, 22) 6 Eph. 2, 3 11 De d. animo 17 (p. 73, 26) 14 I Io. 2, 3 15 De d. animo 17 (p. 73, 28) . ) [*]( 1 porro-adam M7 in mg. autem om. Bl, del. D5 -utique H, om. 0 2 cum] eum OP peccasse OP intrauit p. e. peccatum B q; 3 mundo Ml 4 itemqy? M, item quae D1 nature C1S1, natore C2D1S2, naturam NB nullu Dl 5 quaeunt D, quaerunt GS, queunt respon- dere N ait Ml in ras., iat 0 6 natura om. 0 sicut om.. R 7.naturam om. BF intellego H1, intellegere H2 8 illa Dl propriae DMP, prorie B1 natura om. 0 natura dicuntur CDl, dicitur natura a 9 simus &D1 ista∗ (m ras.) D appellantur ClDl quae] quale P 10 et in eo iterum Q quod BC1D1EFNR, in eo quod cet. v 11 peccatori ClDl ream peccati F teneri BC2D2E2H2M2 OPSv - quemquam (a ex e) H, quendam D2 8. l. facit 0 12 non del. E2, om. a et insaniae est Em, et insaniae (om. est) Dl quur CDHP1 13 paruuli inquiunt 0 paruoli CD1 reaponditur CD1 eius ex origine CSD2, ex origine C1D1R, eius origine H, ex or. eius ENQ, ex eiue origine eet. 14 q. (i m. 2) C, que DlN potuit] non p. G1 15 saluare 0 animae (ni in ras. m. 2) C 16 id est-faciendum et M2 in ras. unius lineae si C2D2 s. 1. liuero E1, uero R )

Illud autem quaeri potest quomodo dixerim: etiamsi sunt [*]( (7) ) animae, quod interim incertum est, corporeis officiis non peccato, sed natura deditae nosque, quamquam sint inferiores, aliqua tamen interiore uicinitate contingunt, non iUas ideo malas haberi oportere, quia nos, cum eas sequimur et corporea diligimus, mali sumus, quandoquidem de illis hoc dixi, de quibus apertius loqui coeperam dicens: quamquam etiamsi eisdem concedatur inferiore alio genere animarum nos inlici ad turpia, non inde conficiunt aut illas naturas malas esse aut istas summum bonum — [*](10 Do d. anim. 20 (p. 77, 11) 16 Id. 20 (p. 76, 9). ) [*]( 1 et ad faciendum B2 s. 1. et ad non faciendum add. OD1 8. 1. non ad B1 motu (u ras.) C, mota i2, mutu D1 animi B2 8. t. 2 abstinendi C1D1ENR, Mhis abstinendi (ab ras.) F, his abstinendi cet. v abstinendis Bl nulla potestas F 3 peccato DJ - teneri D\'la; cernere E2 s. l. 4 paraolis ClDl illins (us in ras.) M 5 uolunta C1D1 liuero E1 pr. et om. ESQ et rton C, et ad non cet. v 6 eiquae D1 abstenendi C1 7 de nebrarum E 8 fabulosisshnae D1 eamquem D1 9 numqus∗ C, numqua D1 bona D1 10 etiamsi] eam si E1 sint 01 11 incertum (in m. 2 in mg.) CD 12 natuтę F aliquantaen R 18 inferiore H contingant a ideo illas- F malas (a alt. in ras) M habere ClDlH 14 quia] q. et a ea SV ,**** corpore MN dilegimus V 15 apertius D1, sptius (super ras.) C, ° ceo superius cet. v 16 q: peram (c e m. 2) C, quaeperam D1 etiamsi (si del. m. 2) D eisdem CDEPQR, eis cet., eis quidem a 17 inferiore] in se inf. R alioj a. loco E, loco CDiR, fort. scrib. aliquo nos om. E, non- 0 18 ullas B natmra EHMv malas (as m. 2 in ras.) M )

Alio loco: propterea, inquam, corporea diligendo peccamus; [*]( (8)) quia spiritalia diligere et iustitia iubemur et natura possumus, et tunc in nostro genere optimi et. beati sumus. ubi -quaeri potest, cur natura et non gratia possumus dixerim. sed contra Manicheos de natura quaestio uersabatur, et utique id. agit gratia, ut ista natura, quod uitiata non potest, possit per eum, qui uenit quaerere et saluum facere, quod perierat., [*](9 Aug. de Gen. ad litt. XI, 20 sqq. 11 De d. anim. 20,(p. 77, 16) 17 Lnc. 19, 10. Matth. 18, 11 . ) [*]( 1 suscipiendam _D20PQV esset C in ras., esse D2OPQV soluen- damD2OPQV pertractare at atq; quam Q 2 tunc] nunc E, hic N,. tunc hic Q uolui C1D1a ne} nec ClDl, uel B 3 uideretur F 4 delibere Q manicheos debere R1 manicheus D1 ac om. BCDEFGHNQ3RS, hac 0 iam posse BODtEFGNQRS, hoc posse H, posse cet. conuinci] uinci CDENQR insaHissimos errores ClDl. 5 aeterno aeternam -B1 quoaeternam CJD1 6 inde (de s. I.) C 7 iter Dl 8 ista esset B dissuluta D1 quod D\', qd C, quam cet. v alis 81 9 gepesis ClD* 10 quata C1, quantum a 11 corporea om. F. 12 qui BFGNQS spiritjxalia BNS2, sic semper iustitiam FH, iusta P ,; debemus R 13 ∗∗tunc (in ras.) E generi D1 genere nostro a : obtimi CXDQR , beati C, beatissimi cet. v quaeri] quae Ql 14 quur, C1DEHP1 et om. B possumus] potius C2E2OPa,posuimus H1 . 15 manicheus D1 quaestio de natura B agit om. F, agat Cx, ait P1, agitur a 16 ista natura D1, sanata natura (sanata m. 2 in ras.) (7, sa∗nata n. H, natura sanata (sanata 5. l. m. 2) M,., sanata natqra cet v- 17 quaero E saluum jfacere] saluare D7NQ, va salgjre utp E pererat 01 .■ )

Hic liber sic incipit: OpitularUe dei misericordia. [*](3 De d. anim. 24 (p. 79, 26) 9 Act. 11, 21 13 Eccli. 46, 13. Hier. 4, 28 ) [*]( 1 etiam om. G1 tunc in ras. C, om. B1, nunc (n pr. ex h) E, hic N pro] ut pro B familiarissimis (fa 8. I. m. 2) CD 2 meis om. Q1 mortifera D1 3 dixi∗∗ deus (deus m. 2) D summe M ∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗ 4 et incorruptibilem (atque incommutabilęm ras.) C, atque incommutabilem B2GHM1, et incommutabilem SV, et (om. B) incorruptibilem atque incommutabilem B1FM2OP, incorr. atque immutabilem a 5 trinaj et tr. R ecclesia catholica FP colit ecclesia B colet ClDlV snplex BC1D expertis 01 6 ne] ut JB1 cum] nni HI, uani H* 7 a H1 8. l. puericia (p m. 2, in om.) E hominum] homine C1, omni D2Qlm uicta BF, fictu H1, conuictu Qm in om. E tua H1 culto D1 8 a H2 in mg. dissenti«re HM, dissentare B1 sicut quę H, secuti quae Dl 9 conuersus C1D1GH1RS dfli (m in ras.) M gratiae (om. eius) P adiubari 01 profitiant D 10 atque F proficiantur MIN, perficientur 0 11 istorum B etiam] tamen D2 8. I. 12 gratia D1 quem D\'ER, q;** C. quandoquidem cet. v 13 erat CxDl nimis ex minus Q aduersi C1M1O ad C1D1ER, illum ut (ut 8. I.) CaD2, ut ad cet. v 14 conuerterentur] conuerterent sep H1 15 misericordia] gratia D2 ) [*]( XXXVI Aug. sectio I par. 2 ) [*]( 6 )

Eodem tempore presbyterii mei contra Fortunatum quendam, Manicheorum presbyterum, disputaui, qui plurimum temporis apud Hipponem uixerat seduxeratque tam multos, ut per eos ibi eum delectaret habitare. quae disputatio nobis altercantibus excepta est a notariis, ueluti gesta conficerentur; nam et diem habent et consulem. hanc in librum memoriae mandandum conferre curaui. uersatur ibi quaestio, unde sit malum, me asserente exortum fuisse hominis malum ex libero uoluntatis arbitrio, illo autem naturam mali deo coaeternam suadere moliente. sed consequenti die tandem confessus est nihil se aduersus nos inuenire, quod diceret, nec sane catholicus factus, sed tamen ab Hippone discessit.

In hoc libro illud, quod dixi: animam dico esse factam a[*]( (2)) deo, ut cetera omnia, quae a deo facta sunt, et inter illa, quae deus omnipotens fecit, principalem locum datum esse animae, ita dixi, ut hoc generaliter de uniuersa creatura rationali accipi uellem, quamuis in scripturis sanctis animas dictas esse [*]( 15 c. Fort. 1, 13 (p. 90, 20) ) [*]( 1 XVI v, om. Q 2 (3) furtanatum Dl, fortanatu H 3 eode Dl presbiterii BODEGMNOPQV, prespiterii F 4 maniche*orum (u ras.) E, manichaeum M presbiterum DMQSV, prespiterum F 5 ipponem EFGHMNPQSV, hypponem R, ypponem BO seduieratque taml Beduxerat quaedam ClDl per CDlEMlR, propter cet. v illos BFG HOPSVv 6 delectare ClDl alternantibus 0 7 confiterentur Ol diem] S H 8 habet HNOPQWv consolem ClDlMl et cone. habent B hunc E2 a. I. mandandam GOPSVv 9 curaui BODEFGNQR, curauimus cet. v malum M2 s. I. in spatio uacuo, modo Ml 10 liuero El 11 natura 01 coaeterna (a m. 2) C, coaeterne D1 suadere ClDl, persuadere cet. v; cf. Retr. I, 16 (p. 85, 14); II. 48, 1. Oros. p. 40, 3. 120, 23 (ed. Zangem.) molientem C1D1, maliente El 12 tandem] zan idem El confissus C1, confusus D aduersum PR 13 dicent V, dicere ClDl factus CD1, factus est cet. v 14 ippone EFGHMNPQSV, yppone BO 15 quod om. C1D1 factam esse BFB 16 ut-deo om. E facta sunt expunxit W et om. CD1 17 locum] in 1. El datll* (s ras.) C 18 racionali 01 accepi Cl 19 dicta D1S1 )

item alio loco: ego dico, inquam, peccatum non esse, si non propria uoluntate peccatur. ubi peccatum illud intellegi uolui, quod non est etiam poena peccati; nam de tali poena dixi alibi in eadem disputatione, quod dicendum fuit.

itemque dixi: ut postea eadem ipsa caro, quae nos poenis torsit in peccato manentes, subiciatur nobis in resurrectione et nulla aduersitate nos quatiat, quominus legem et diuina praecepta seruemus. quod non est ita accipiendum, tamquam et in illo dei regno, ubi incorruptibile atque inmortale corpus habebimus, de scripturis diuinis lex et praecepta sumenda sunt, sed quia perfectissime ibi lex aeterna seruabitur et illa duo praecepta de diligendo deo et proximo non in lectione, sed in ipsa perfecta et sempiterna dilectione tenebimus.

Hoc opus sic incipit: V. KAL. SEPTEMBRIS ARCADIO AVGVSTO BIS ET BVFINO VV. CC. CONSS. [*]( 2 Retract. I, 10, 4 c. Fort. 2, 21 (p. 100, 9) 5 Id. 1, 15 (p. 91, 24 sqq.) Retract. 1,14, 3 sq. 6 c. Fort. 2, 22 (p. 10 6, 15) 13 Deut 6, 5. Matth. 21, 37 sqq. Marc. 12, 30 eq. Lac. 10, 27 ) [*]( 1 omnino BCD1EFNP1R, non omnino cet. v posset V non facile possit F7, f. non p. B repperiri (PEGHMBV, repperire CIDl, repperi F 2 iam eapra BFN dico V 8. Z. peccato Cl 3 peccatur BDtM, peccatur (e ras., n ex o corr.) C, peccetur cet. t> peccatum] pecco D1 4 pena Cl peccati poena 0 5 alibi om. B 6 itemq; ue M ut] et B poenis] fecit H, in poenis a 7 intorsit B peccato C, peccatis cet. v manentia R1 resurreccione D 8 nulla nos aduersitate B, nos n. adu. a nos] non GS1 praecepta diuina v 9 seruemus (u pr. ex b) C est ita CENQR, est i*ta D, ita est cet. v temquam C1. 10 regno dei G ubi om. F incorruptebile V et a inmortalitate Ql, mortale 0 abebimus C1 11 diuinis scripturis 0 summenda Cl sunt BC1D1, sint cet. v; cf. Aug. de nupt. I, 19, 21 12 perfectissimae D1, perfectissima a \'13 de om. ElRl in om. Ql leocione D 14 dileccione D, perfectione V tenebimur 0 15 hic corpus E incipit om. E V] quinta B, U Q2. VI R, dno II E. ki CFGHOPR, calendarum Q, kalendartt D1 septembrium D2NQ ar- chadio BFHNOQ agustoD1 augusto-conse om. H 16 bis] II. EQ1 II. B, scdo N, om. 0 rofino CD1, rufino bis 0 VV. CC] uc CD, cc B, qnto qnquies N, uicies Q2, om. R consulib; yv. cc O - ) [*](6* )

Per idem tempus coram episcopis hoc mihi iubentibus, qui plenarium totius Africae concilium Hippone Regio habebant, de fide ac symbolo disputaui. quam disputationem nonnullis eorum, qui nos familiarius diligebant, studiosissime instantibus in librum contuli. in quo de rebus ipsis ita disseritur, ut tamen non fiat uerborum illa contextio, quae tenenda memoriter conpetentibus traditur.

In hoc libro cum de resurrectione carnis ageretur: resurget, inquam, corpus secundum Christianam fidem, quae falli non potest. quod cui uidetur incredibile, qualis sit nunc caro adtendit, qualis autem futura sit non considerat, quia illo tempore inmutationis angelicae non iam caro erit et sanguis, sed tantum corpus et cetera, quae ibi de corporum terrestrium in corpora caelestia mutatione disserui, quoniam dixit apostolus, cum inde loqueretur: caro et sanguis regnum dei non possidebit. sed quisquis ea sic accipit, ut existimet ita corpus terrenum, quale nunc habemus, in corpus caeleste resurrectione mutari, [*]( 10 De fid. et symb. 10, 24 (p. 30, 16) 17 I Cor. 15, 50 ) [*]( 1 XVII v, om. Q 2 et BCDlP, om. 0, uel cet. simbolo FGHRS, simbolu Cl, symbulu JD1, simboli 0 3 coram] ard H hic R 4 plenarum C1D1H1Q1 tocius Cl affricae BEFGHOR ippone EFGHMNPQSV, hyppone R, hipponi Dl, yppone BO habebant] agebant MOQ1S2V 5 ac] et Dh), ac de R symbulo C1, simbulo D1, simbolo FHNRS disputaui C1D1R, presbyter (presbiter C2D2E GMPQ) disputaui cet. v 6 nos (os in ras.) C familiaris Sl diligebam S1 8 faciat ER coniectio D1, contexio E, contexto 81 qua Cl tenendo H, tenda D1 memoriter tenenda B 10 resurgit &DlV 11 inquam (in m. 2 s. l.) CD, in mg. N fidem (fid m. 2 in ras.) C qua Cl falli BD1.R, falli*** C, habui fallere falli E, fallere cet. v 12 sit] sic Q1 13 autem] tunc BS, autem tunc D2EFGNQ sit ras. S 14 inmutatione CD1 angelica C2 iam non erit caro a sangus Dl 15 qua 01 de om. B 16 dixi P1 17 possidebit R, possedebit C1D1, possidebunt cet. v accepit Cl 18 estimet E1NQ terrenum (e alt. in ras.) C 19 resurreccione D mutare B )

Hic liber sic incipit: Quoniam scriptum est. [*]( 5 Luc. 24, 39 9 Rom. 8, 12 sq. 15 Aug. de ciu. dei XXII, 5. 21 ) [*]( 2 corripiendus CD, corjrigendus M, corrigendus cet. v communitus Hx de-domini S s. l. 3 in eiadem om. B memoria R conspiciendis F1 4 tractandus ODlNRSV, tangento tractandus Q, tangendus cet. a 5 sermone om. a firmauit E2 in ras., ostendit a . in mg. 6 carnem et ossa BEFNOPVv 7 uidistis D1Q apostolū* (- m. 2, s ras.) CD 8 regno dei v futurum E1H aut] ut El qui CDR, homines qui cet. v 9 uibunt D1 carnis (is s. I.) V sanguinis (guiuis in ras. m. 2) M noncupasse C1 10 quae (uae m. 2 a. I.) C utiquae D nam cum] numquam Et, nunc quid E2 dixissit V 11 possedebunt Cl 12 quid (d s. I. m. 2) CD, quod G dixeri»t C subdidit Dt, subdedit C1, subdedisse V, subdidisse cet. v ∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗ 13 incorruptio Dl incorruptionem C, incorruptionemu E posidebit M, possedebit C1 V 14 p su«adendum (p add. m. 2) C, persuadendum cet. v; cf. Retr. I, 15, 1 (p. 82,1T) difficile CF1 quam Dl 15 me desseruisse Dl, disseruisse me ENQ repperiet EFGHMBSV, repperi*et C, repperi Dl, inueniet P dei om. N 16 legeret C1D1 legerit nouissimum v 17 scriptum] aic sc. H )

Cura de Genesi duos libros contra Manicheos condidissem, quoniam secundum allegoricam significationem scripturae uerba tractaueram non ausus naturalium rerum tanta secreta ad litteram exponere, hoc est quemadmodum possent secundum historicam proprietatem, quae ibi dicta sunt, accipi, uolui experiri in hoc quoque negotiosissimo ac difficillimo opere, quid ualerem. sed in scripturis exponendis tirocinium meum sub tantae sarcinae mole succubuit, et nondum perfecto uno libro ab eo, quem sustinere non poteram, labore conquieui. sed in hoc opere cum mea opuscula retractarem, iste ipse, ut erat inperfectus, uenit in manus, quem neque edideram et abolere decreueram, quoniam scripsi postea duodecim libros, quorum titulus est: de Genesi ad litteram. in quibus quamuis multa quaesita potius quam inuenta uideantur, tamen eis iste nullo modo est conparandus. uerum et hunc posteaquam retractaui, manere uolui, ut esset index, quantum existimo, non inutilis [*]( 3 Retract. I, 9 15 Retract. II, 50, 1 ) [*]( 1 XII- R, XVIII v, om. Q 2 genesia CD1, gcsi Gl inperfectua liber unus (u. om. F) EOPVv 3 gesi C\' libros duos OR manicheus Dl 4 alligoriam M1, allegoriam C\'D\' significationem] al. expositionem a in mg. 5 ausus M\'x in ras. rerum∗∗∗∗∗ B tam Dl 6 quemammodum M - possint BFGSV 7 hystoricam BFOR, istoricam HP, historiam D\'SI, istoriae E propriaetatem D qua C1 accepi ClDl experire D1 8 negociosissimo Cl dificilimo Cl, difficilimo Dl, difficilissimo R . 9 exponendi D\' tirocinium D, tyrociniuni BFO, tyronium R sub tantae] substantiae CD1, sub tanta BFGHMOPSVv 10 mole 01 subcubuit EHQPV 11 conquieuit OP 12 hoc] eo B mea] ea CF opuscola V retractare D\' aste (del. m. 2) E ut] qui Q2 a. 1. 13 iperfectus ClDl edideram] \'i\' manifestaueram aliis Q2 8. l. 14 scripsi] scribseram alibi scribsi H libro 0 15 ёe 0 de om. El genesis ClDl 16 inuente E1 . nulla Dl 17 comparandus est B retractauit El 18 manere om. F index] in ClDlR, iudex BH2 tantum E inutiles Dl, utilis FQ1, indocilia a )

Hic ergo sic incipit: De obscuris naturalium rerum, quae omnipotente deo artifice facta sentimus, non adfirmando, sed quaerendo tractandum est. [*]( 4 De Gen. ad litt. inp. 16, 60 (p. 501, 14) 8 Gen. 1, 26 ) [*]( 1 in om. M, **in C enocleandis V, enucliandis E, ecleandis H1 scrutantis E diuinis∗∗ C, diuinisjg D 2 eiusdem E titulQ* (s ras.) C, titulus D1 uolui esse B 3 inperfectus H usquae D 4 tamen] tantum Q2Sv alius est B, est alius F quia] quam H 5 patris om. 0 6 non—similitudinem om. CXDXB est om. V si] sed a 7 repetini om. 0 8 dominus D2 9 huc-reliqueram om. B dictum E 10 relinqueram ElBSl quod] g H ibi] hic V sequitur ibi F 11 ∗∗retractarem (re ras.) M sic om. Ql, del. D2 perfeci. (e alt. ex i corr., s faa. C) CDE, perfici OQ 12 addito B relinqui El perficissem DMl 13 saltim BC2GHM2RSV 14 diem om. H1 pertinerent a eade E, ea Qm 15 displiciunt V 16 uisum (is ex er? corr.) C breuiter] presbiter D1 17 potius om. a ammoneo FMO, amoneo P XII illi libri 0 quos] qd ClDl 18 postea CDlB, postea episcopus cet. v ex CD1, et de B, et ex cet. v 19 ergo] liber a 20 dmnipotepte Cl, omnipotenti G acta O sentiamus E adfirmando C1GHPlQS1V, affirmando cet. 21 tractando quaerendum V )