Retractationum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 36). Knöll, Pius, editor. Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1902.

Post hunc librum scripsi adhuc presbyter contra Manicheos de duabus animabus, quarum dicunt unam partem dei esse, alteram de gente tenebrarum. quam non condiderit deus et quae sit deo coaeterna, et has ambas animas, unam bonam, [*]( 1 Retract. I, 6. 8. 9 15 Aug. de haeres. 46. Confees. V, 10, 20 ) [*]( 1 ero] e. promtior P fortaase D2HMR V, fortaris D1 promtior BH, om. P, promcior C\\ prumptior DXE, promptior cet. 2 quasi ex <1si H eoirtra CDENQR, adversum V, aduersus cet. v manicheua Dl adhunc ClDl scripsisem 01 3 nihil om. 0 de om. BlO tot* (h ras.) CD 4 uolumina (n in ras.) M, uolunina 01 utraquae Dl re om. BMl me* H testentur tacuisae a testantur C, testentur (t pr. ex n) E, testentur cet. v 5 hos libros CIDl scriptum Cla nondumJ num D1 manicheus Dl manicbeos-nondum B2 8. I. 6 inuasseram 01 catholicaj catholicam Dl, doctrina add. Q2 8. l. 8 inicio Cl, in initio P, in illo Ml, in tno F. eum me] eum ipsum me BGHM2OPSVv,. eum me ipsum F scripturum-non om. Ql recepturum R non C\'D, nondum cet. v 10 onorate V, honora E unus E .11 uidetur CD1EFGM2NRS 12 XV v, om. Q 13 dej eontra manichaeos de w animabus D2 s. l. 14 post] p. hec E presbiter CGMQ contra M2 in mg. inanich D 15 dnobus Bl animabua om. E1 dicuntnr EN unam (u m. 2) M esee dei B esse om. a 16 alteram] a. esse B\' . condederit .CPD 17 deo ex dei D quoaeterna ClDl has (h m. 2) H )

alteram malam, in homine uno esse delirant, istam scilicet malam propriam carnis esse dicentes, quam carnem etiam dicunt gentis esse tenebrarum, illam uero bonam ex aduenticia dei parte, quae cum tenebrarum gente conflixerit, atque utrumque misceri, et omnia quidem bona hominis illi bonae animae, omnia uero mala illi malae animae tribuunt.

In hoc libro illud, quod dixi, nullam esse qualemcumque uitam, quae non eo ipso, quo uita est et in quantum omnino uita est, ad summum uitae fontem principiumque pertineat, ita dixi, ut tamquam creatura ad creatorem pertinere intellegatur, non autem de illo esse tamquam pars eius existimetur.

Item quod dixi: nusquam scilicet nisi in uoluntate. esse [*]( (2)) peccatum, possunt Pelagiani pro se dictum putare propter paruulos, quos ideo negant habere originale peccatum, quod eis in baptismo remittatur, quia nondum arbitrio uoluntatis utuntur. quasi uero peccatum, quod eos ex Adam dicimus originaliter trahere, id est reatu eius inplicatos, et ab hoc poenae obnoxios detineri, umquam esse potuit nisi ex uoluntate, qua uoluntate [*](7 De d. animo 1, 1 (p. 51, 14 ed. Zycha) 12 Id. 9, 12 (p. 68, 3) ) [*]( 1 alteram] et a. BDZFGQS in-malam om. H uno homine v delerant C1D1 scilicit V 2 post malam ras. 4 litt. M quem Et 3 gentes EH1N aduenticia 2?2 in ras., aduintitia Cx, aduentia P 4 conflinxerunt H utramque m 5 misceri ClDlB, miscerit H, miscuerit cet. v homines C ille Bt 7 hoc (h m. 2 8. I.) C qualemque Cl fort. recte, qualemquae Dl, qualecumque E1 8 quantum] q. est Bl 9 summam E1 fon∗∗∗tem Q, bonum Bl 10 ita om. Y ut tamquam] uitam quam ClDl creatorem] creaturam H 11 esse om. B existim.etur (a ras.) H, exstimetur E 12 nusquam (us in ras.) M, nosquam Cl in M2 a. l. uoluntatem N 13 pellagiani S, etiam pelagiani Hl 14 *negant D originale CDl, om. cet. v 15 baptismo] bap**tismo baptizatur Hl, baptismate v remittatur (ttat in ras.) M qua Q1, quod B 16 eos om. Y, eo Ml 17 reatui F2, reati F1, reatus Dl eius] eos D2 implicitos 0 ab C1, ab** D1, ob cet, v penae Cl obnoxius E, obnoxio Dl, noxios F 18 deteneri Ml, detineri. (s ras.) E umquam C1D1R, nusquam BC2FGM2a, quam EQl, usquam cet. m potui 01Dl, potuerit G2H2, posuit E, possit Q potuit esse B ex BC1D1EFG1NRS, in cet. v nisi in M2 in ras. qua uoluntate om. R x )

commissum est, quando diuini praecepti est facta transgressio. potest etiam putari falsa esse ista sententia, qua diximus nusquam nisi in uoluntate esse peccatum, quia dixit apostolus: si autem, quod nolo, hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod in me habitat peccatum. hoc enim peccatum usque adeo non est in uoluntate, ut dicat: quod nolo, hoc facio. quomodo ergo nusquam est nisi in uoluntate peccatum? sed hoc peccatum, de quo sic est.locutus apostolus, ideo peccatum uocatur, quia peccato factum est et poena peccati est, quandoquidem hoc de concupiscentia carnis dicitur, quod aperit in consequentibus dicens: scio, quia non habitat in me, hoc est in carne mea, bonum; uelle enim adiacet mihi, perficere autem bonum non. perfectio quippe boni est, ut nec ipsa concupiscentia peccati sit in homine, cui quidem, quando bene uiuitur, non consentit uoluntas; uerum tamen non perficit bonum, quia inest adhuc in concupiscentia, cui repugnat uoluntas; cuius concupiscentiae reatus in baptismate soluitur, sed infirmitas manet, cui, donec sanetur, omnis fidelis, qui bene proficit, studiosissime reluctatur. peccatum autem, quod nusquam est nisi in uoluntate, illud. [*]( 4 Rom. 7, 20 cf. Rom. 7, 16 sq. 10 I Io. 2, 16. Aug. enarr. Ps. LVII, 18 11 Rom. 7, 18. ) [*]( 1 est facta*** (est ras.) M, facta est B, esse f. V 2 potes Hl, po*test (s ras.) Q etiam om. R qua] quia H 3 ∗∗∗nisi (nisi ras.) D 4 e.go (r ras.) CD illud operor F 5 quod] id quod HM habitat in me Bv 6 in uoluntate non est F 7 nunquam R est D2 8. l. 8 sed-peccatum om. CtDIR sed M2 in ras. hoc peccatum om. NQ1, peccatum hoc M loquutus EHP1 locutus est Ba 9 uocatQ peccatum H quia] q. quod pro Q peccatum CDxHa factum om. CDl et om. ENQR poena-est om. R 10 est om. N 11 aperit in ras. F2, apperit H 13 non] del. D2, adiecit D3, n. est M2. 8. l„ n. inuenio R2a, alibi non inuenio H2 in ras. perfectio om. H, perfecti D1, protectio E 14 quippe] quippia aft H nec ipsa (c i m. 2 in ras.) M si∗t .(n ras.) H 15 homine. D 17 in. eoncupiscentia ClDl, concupiscentia cet. v cuius] cui 0 18 reatus 81 (r ex b) M permanet P cui don*«ec D, donec cui Fl 19 studissime (Ii m. 2) H 20 nisi in] sine B1GS1 illud (ill in ras.) C )

. praecipue intellegendum est, quod iusta damnatio consecuta est - hoc enim per unum hominem intrauit in mundum - quamquam et hoc peccatum, quo consentitur peccati concupiscentiae, non nisi uoluntate committitur. propter hoc et alio loco dixi: non igitur nisi uoluntate peccatur.

Itemque alio loco ipsam uoluntatem definiui dicens: uobmtas [*]( (3)) est animi motus cogente nullo ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum. quod propterea dictum est, ut hac definitione uolens a nolente discerneretur et sic ad illos referretur intentio, qui primi in paradiso fuerunt humano generi origo mali nullo cogente peccando, hoc est libera uoluntate peccando, quia et scientes contra praeceptum fecerunt, et ille temptator suasit, ut hoc fieret, non coegit. nam et qui nesciens peccauit, non incongruenter nolens peccasse dici potest, quamuis et ipse, quod nesciens fecit, uolens tamen fecit; ita nec ipsius esse potuit sine uoluntate peccatum. quae uoluntas utique, sicut definita est, animae motus fuit cogente nullo ad aliquid uel [*](2 Rom. 5, 12 5 De d. animo 14 (p. 68, 21) 6 Ibid. (p..68, 24) 10 Gen. 3, 1 sqq. 13 Eetract. I, 12, 6 ) [*]( 1 praecipuae D consequuta EHP 2 introiuit v 3 et in ras. S,. ex Ql quod OP peccato DqOPQV 4 committitur-uoluntate om. R commititnr C hoc] qd D2 s. l. 5 peccatur nisi ei uoluntate B 7 uel] u. ad B amittendum. Ml, ammittendum R, admittendum D2E2FHM2OPV, commitendum CD1; cf. p. 75, 1 8 adhipiscendum V, ad∗∗ipiscendum F quo 81 ha.c (n rcw.) H, hec E, ad hac ClDx definicione 01, deffinitione F, diffinitione B 9 diacernere#tur (n ras.) D refferetnr D1M, refertur B 10 paradyso BFGR fuerunt C1DOPR, fecerunt cet. humana ClDl, humani Ml origo OPR, *origo .(h ras.) ClD, originem cet. 11 pr. peccare F hoc eat-peccando OM. ClDlFMl liuera E1, libere H2 uoluntate om. H 12 sciendo a post fecerunt ras. 6 Utt. M temptatnJ DlHl suasit] 8. uoluntas H 13 ut] ut et E\' fierit C1D1 no D\' nam et qui] numquid H et CDMQ2R, om. cd. qui om. C1R, qai ∗∗ (qui m. 2) D peccaui. (t ras.) R non incon(gruenter) M7 in ras, 14 ingruenter 01 peccasse∗ (t ras.) C 15 quod] qui E1 nescien- * ter BFGS uolenfis 0 ipsins-potuit Q2 in mg., tale peccatum Q* 16 quae (uae 8. t m. 2) C 17 difinita D animae CrDxEMORy animi eel. v motu Et nnllo cogente m coegente M .--. )

non amittendum uel adipiscendum. quod enim, si noluisset, non fecisset, non coactus est facere. quia uoluit, ergo fecit, etsi non, quia uoluit, peccauit nesciens peccatum esse, quod fecit. ita nec tale peccatum sine uoluntate esse potuit, sed uoluntate facti, non uoluntate peccati, quod tamen factum peccatum fuit; hoc enim factum est, quod fieri non debuit. qui autem sciens peccat, si potest cogenti ad peccatum sine peccato resistere nec tamen facit, utique uolens peccat, quoniam qui potest resistere, non cogitur cedere. qui uero cogenti cupiditati uoluntate resistere non potest et ideo facit contra praecepta iustitiae, iam hoc ita peccatum est, ut sit etiam poena peccati. quapropter peccatum sine uoluntate esse non posse uerissimum est.

[*]( (4) ) Itemque definitio peccati, qua diximus: peccatum est uoluntas retinendi uel consequendi, quod iustitia uetat et unde liberum est abstinere, propterea uerum est, quia id definitum est, quod tantummodo peccatum est, non quod etiam poena peccati. nam quando tale est, ut idem sit et poena peccati, quantum [*]( 14 De d. animo 11, 15 (p. 70, 15) Aug. op. inperf. c. Iul. I, 104. enarr. Ps. LVII, 18 ) [*]( 1 ammittendum R, admittendum C2D2EFHOV adhipiscendum Y enim om. G si] nisi ENQS2 mg. noluissit V, uoluisset ENQS2 mg. 2 pr. non] et si non F fecissit V coatus D1 ergo-uoluit om. HQl ergo uoluit ergo D2 3 etsi DXJR, et ei C, etiamsi cet. v qua N noluit EF2GNS 5 bis uoluntas C1D1ENQR 6 peccatum factum F peccatum om. Ml, expunxit D2 debuit D2 in ras. 7 qui BCD1EFGNRS, quisquis cet. v si∗∗∗ CDFR, si non BEGNOa 8 fapotest non cit] resiatit D2 s. I. nolens Gl 9 non cogitur D c.edere (r ras.) B cogente El, uolenti a 10 cupiditati (i tert a m. 2) D uoluntate CDS boni uoluntate E1N, bona uoluntate cet. v ideoque * (om. et) E 11 sit—poena M2 in ras. 12 quapropter C 13 uirissimum V 14 diffinitio B quia M est E2 s. I. 15 iustitia* (e ras.) M et del. M3, om. BFGS liberum] arbitrium add. M2 s. I. 16 uera FPHOPQVv pr. est om. H 17 etiam] est a peccati poena 01 18 quando] quantum est q. N est om. E et poena p. sit B et om. EH, )

est, quod ualet uoluntas sub dominante cupiditate, nisi forte, si pia est, ut oret auxilium? in tantum enim libera est, in quantum liberata est, et in tantum appellatur uoluntas. alioquin tota cupiditas quam uoluntas proprie nuncupanda est, quae non est, sicut Manichei desipiunt, alienae naturae additamentum, sed nostrae uitium, a quo non sanatur nisi gratia saluatoris. quod si quisquam dicit etiam ipsam cupiditatem nihil esse - aliud quam uoluntatem, sed uitiosam peccatoque seruientem, non resistendum est nec de uerbis, cum res constet, controuersia facienda. etiam sic enim ostenditur sine uoluntate nullum esse peccatum siue in opere siue in origine.

Rursus in eo, quod dixi: iam quaerere coeperam, utrum illud [*]( (5)) malum genus animarum, antequam bono misceretur, habuisset aliquam uoluntatem. si enim non habebat, sine peccato atque innocens erit et ideo nullo modo malum, \'cur ergo\', inquiunt, peccatum dicitis paruulorum, quorum uoluntatem non tenetis ream?\' respondetur non eos proprietate uoluntatis, sed origine reos teneri. omnis enim homo terrenus quid est origine nisi [*]( .6 Tit. 2, 11 12 De d. anim. 16 (p. 71, 23) ) [*]( 1 cupiditati E 2 oret (or m. 2 in ras.) M liuera El in quantum] quia in tantum HM2OPVa 3 liberata] libera (b ex u) E in quantum-est post uoluntas posuit E2 4 tota] tam N2O quam] quae FHSt, qua E propriae DMP nuncupanda] noncupenda D1, inculpanda a in mg. quae (uae s. l. m. 2) C 5 manichaei M despiunt Dt, disputant D2 s. l. alenae H1, alie Nl 6 sanatur C1DFOPQ1V, sanamur cet. v 7 aliud esse m 8 uoluntate Dl peccatoq;∗∗ (ue ras.) M 9 resistendum (pr. s m. 2) D contrnuersia D1 10 facienda.. D etiam] quoniam D2 _s. l., est a sic] si CxDl enim om. N, etiam D2 11 nullum del. B, non F, nullum sic H ∗∗ operis E1 12 rursum R coeperam (poteram ras.) C, poteram HMlQ2 illum OP1 V 13 bona C1D1H, homo GIQ habuissit V, habuisse 0 14 enim] autem 0 peccatum D1 15 innocens er. at. gine pecc. Bl erit C1D1, erat cet. v nullu D1 quur CDEHpl, cum Fl ergo] igitur m . inquirunt 01 16 uoluntate D1 17 responditur CxDl, responder N eo M pr. propriaetate D, propriae ENQ 18 tie neri C1D1 enim om. F . est (6 m. 2) M .. )

Adam? porro autem Adam habebat utique uoluntatem, qua uoluntate cum peccasset, peccatum per eum intrauit in mundum.

[*]( (6) ) Itemque in eo, quod dixi: natura esse malae tmimae nullo modo queunt, si quaeritur, quomodo accipiamus, quod ait apostolus: fuimus et nos natura filii irae sicut et ceteri, . respondemus naturam in his uerbis meis me intellegi uoluisse illam, quae proprie natura dicitur, in qua sine uitio creati sumus. nam ista propter originem natura appellatur, quae origo utique habet uitium, quod est contra naturam.

et iterum quod dictum est: peccati reum tenere quemquam, quia non fecit quod facere non potuit, summae iniquitatis est et insaniae, cur ergo., inquiunt, 'paruuli tenentur rei?\' respondetur, quia eius ex origine tenentur, qui non fecit quod facere potuit, diuinum scilicet seruare mandatum.

quod autem dixi: illae animae quidquia faciunt, si natura, non uoluntate faciunt, id est si Libero [*]( -2 Rom. 5, 12 4 De d. animo 17 (p. 73, 22) 6 Eph. 2, 3 11 De d. animo 17 (p. 73, 26) 14 I Io. 2, 3 15 De d. animo 17 (p. 73, 28) . ) [*]( 1 porro-adam M7 in mg. autem om. Bl, del. D5 -utique H, om. 0 2 cum] eum OP peccasse OP intrauit p. e. peccatum B q; 3 mundo Ml 4 itemqy? M, item quae D1 nature C1S1, natore C2D1S2, naturam NB nullu Dl 5 quaeunt D, quaerunt GS, queunt respon- dere N ait Ml in ras., iat 0 6 natura om. 0 sicut om.. R 7.naturam om. BF intellego H1, intellegere H2 8 illa Dl propriae DMP, prorie B1 natura om. 0 natura dicuntur CDl, dicitur natura a 9 simus &D1 ista∗ (m ras.) D appellantur ClDl quae] quale P 10 et in eo iterum Q quod BC1D1EFNR, in eo quod cet. v 11 peccatori ClDl ream peccati F teneri BC2D2E2H2M2 OPSv - quemquam (a ex e) H, quendam D2 8. l. facit 0 12 non del. E2, om. a et insaniae est Em, et insaniae (om. est) Dl quur CDHP1 13 paruuli inquiunt 0 paruoli CD1 reaponditur CD1 eius ex origine CSD2, ex origine C1D1R, eius origine H, ex or. eius ENQ, ex eiue origine eet. 14 q. (i m. 2) C, que DlN potuit] non p. G1 15 saluare 0 animae (ni in ras. m. 2) C 16 id est-faciendum et M2 in ras. unius lineae si C2D2 s. 1. liuero E1, uero R )

et ad faciendum et ad non faciendum motu animi carent, si denique abstinendi ab opere suo potestas nulla conceditur, peccatum earum tenere non possumus, propterea non perturbat de paruulis quaestio, quia ex illius origine rei tenentur, qui uoluntate peccauit, quando libero et ad faciendum et non faciendum motu animi non carebat eique ab opere malo abstinendi summa potestas erat. quod Manichei de tenebrarum gente non dicunt, quam fabulosissime inducunt, eamque naturam semper malam, numquam bonam fuisse contendunt.

Illud autem quaeri potest quomodo dixerim: etiamsi sunt [*]( (7) ) animae, quod interim incertum est, corporeis officiis non peccato, sed natura deditae nosque, quamquam sint inferiores, aliqua tamen interiore uicinitate contingunt, non iUas ideo malas haberi oportere, quia nos, cum eas sequimur et corporea diligimus, mali sumus, quandoquidem de illis hoc dixi, de quibus apertius loqui coeperam dicens: quamquam etiamsi eisdem concedatur inferiore alio genere animarum nos inlici ad turpia, non inde conficiunt aut illas naturas malas esse aut istas summum bonum — [*](10 Do d. anim. 20 (p. 77, 11) 16 Id. 20 (p. 76, 9). ) [*]( 1 et ad faciendum B2 s. 1. et ad non faciendum add. OD1 8. 1. non ad B1 motu (u ras.) C, mota i2, mutu D1 animi B2 8. t. 2 abstinendi C1D1ENR, Mhis abstinendi (ab ras.) F, his abstinendi cet. v abstinendis Bl nulla potestas F 3 peccato DJ - teneri D\'la; cernere E2 s. l. 4 paraolis ClDl illins (us in ras.) M 5 uolunta C1D1 liuero E1 pr. et om. ESQ et rton C, et ad non cet. v 6 eiquae D1 abstenendi C1 7 de nebrarum E 8 fabulosisshnae D1 eamquem D1 9 numqus∗ C, numqua D1 bona D1 10 etiamsi] eam si E1 sint 01 11 incertum (in m. 2 in mg.) CD 12 natuтę F aliquantaen R 18 inferiore H contingant a ideo illas- F malas (a alt. in ras) M habere ClDlH 14 quia] q. et a ea SV ,**** corpore MN dilegimus V 15 apertius D1, sptius (super ras.) C, ° ceo superius cet. v 16 q: peram (c e m. 2) C, quaeperam D1 etiamsi (si del. m. 2) D eisdem CDEPQR, eis cet., eis quidem a 17 inferiore] in se inf. R alioj a. loco E, loco CDiR, fort. scrib. aliquo nos om. E, non- 0 18 ullas B natmra EHMv malas (as m. 2 in ras.) M )

de his enim disputationem usque ad hunc loculum perduxi, ubi dixi: etiamsi sunt animae, quod interim incertum est, corporeis officiis non peccato, sed natura deditae et cetera - quaeri ergo potest, cur dixerim: quod interim incertum, cum prorsus dubitare non debuerim non esse tales animas. sed hoc ideo dixi,. quia expertus sum, qui dicerent diabolum et angelos eius bonos esse in genere suo et in ea natura, in qua eos creauit deus ordine proprio tales, quales sunt, sed nobis malum esse, si inliciamur et seducamur ab eis, si autem caueamus. eos atque uincamus, decorum atque gloriosum. et hoc qui dicunt, uidentur sibi, ut id probent, de scripturis adhibere idonea testimonia uel illud, quod scriptum est in libro Iob, cum diabolus describeretur: hoc est initium figmenti domini, quod. fecit ad inludendum ab angelis suis, uel illud in Psalmo centesimo tertio: draco hic, quem finxisti ad inludendum ei. quam quaestionem, quae non aduersus . Manicheos, qui hoc non sentiunt, sed aduersus alios, qui hoc [*]( \'6 Aug. de ciu. dei XI, 11 aqq. 13 Idb 40, 14 15 Ps. 103, 26. cf. Aug. de ciu. dei XI, 15\' ) [*]( 1 enim om. H disputationib∗usqug H hunc (unc m. 2 in ras.) M, huc C1D1, illum B loculQ ClDl, locum cet. v perduii usq. ad il. 1.. (per 8. l. m. 2) B 2 iucertu∗ (8 ras.) H 3 corporeis-incėrtum om. V. naturg H 4 poteat ergo E potest (tes in ras. m. 2) C quur ClDlEHPl quod om. F incertum CD1, incertum est cet. v inc. est interim B cum om. CIDt, qd H 5 alt. non] nec Bl sed hoc M1 in ras. hoc Ds 8. l. ideo dixi hoc P 6 dicerint Dl diabulum ClDlEH angelus Dx, angelis Et 7 bonus CIDIE esse om: H creauit eos B 9 inlitiamur D 11 ut] et 01 de∗scripturis- (s ras., s pr. a m. 2) C adhiberi V, adhiberent R 12 testimonia idonea B1 uel] de B illo JJ, illud in psalmo Ql in om. Cl 13 diabuius D1 describeretur M1 in rasdiseriberetur C1, describetur Sl, describeret E est om. B inieium C1 14 fecerit Bi feci F 15 centisimo ClDl tercio 01 dracho C1D1E1 fine-. Dati C1D1, formasti BN., fecisti Q 16 quescionem Dl quae} quia C2 (8. I.) o non om. F, nos El aduersus] a. est GS 17 manichaeos M, manicheus D\'; manicheos est BEFNQ nen om. V alios] eos OP. )

sentiunt, suscipienda esset atque soluenda, pertractare atque enodare tunc nolui, ne librum multo, quam uellem, facerem longiorem, cum uiderem, etiamsi hoc concederetur, tamen debere Manicheos . ac iam posse conuinci introducentes insanissimo errore naturam mali aeterno bono coaeternam. ideo ergo dixi: quod interim incertum est, non quod ego inde dubitarem, sed quod inter me et illos, quos ita sapere inueneram, nondum esset ista quaestio dissoluta. quod tamen in aliis longe posterioribus libris meis de Genesi ad litteram secundum scripturas sanctas quanta potui manifestatione dissolui.

Alio loco: propterea, inquam, corporea diligendo peccamus; [*]( (8)) quia spiritalia diligere et iustitia iubemur et natura possumus, et tunc in nostro genere optimi et. beati sumus. ubi -quaeri potest, cur natura et non gratia possumus dixerim. sed contra Manicheos de natura quaestio uersabatur, et utique id. agit gratia, ut ista natura, quod uitiata non potest, possit per eum, qui uenit quaerere et saluum facere, quod perierat., [*](9 Aug. de Gen. ad litt. XI, 20 sqq. 11 De d. anim. 20,(p. 77, 16) 17 Lnc. 19, 10. Matth. 18, 11 . ) [*]( 1 suscipiendam _D20PQV esset C in ras., esse D2OPQV soluen- damD2OPQV pertractare at atq; quam Q 2 tunc] nunc E, hic N,. tunc hic Q uolui C1D1a ne} nec ClDl, uel B 3 uideretur F 4 delibere Q manicheos debere R1 manicheus D1 ac om. BCDEFGHNQ3RS, hac 0 iam posse BODtEFGNQRS, hoc posse H, posse cet. conuinci] uinci CDENQR insaHissimos errores ClDl. 5 aeterno aeternam -B1 quoaeternam CJD1 6 inde (de s. I.) C 7 iter Dl 8 ista esset B dissuluta D1 quod D\', qd C, quam cet. v alis 81 9 gepesis ClD* 10 quata C1, quantum a 11 corporea om. F. 12 qui BFGNQS spiritjxalia BNS2, sic semper iustitiam FH, iusta P ,; debemus R 13 ∗∗tunc (in ras.) E generi D1 genere nostro a : obtimi CXDQR , beati C, beatissimi cet. v quaeri] quae Ql 14 quur, C1DEHP1 et om. B possumus] potius C2E2OPa,posuimus H1 . 15 manicheus D1 quaestio de natura B agit om. F, agat Cx, ait P1, agitur a 16 ista natura D1, sanata natura (sanata m. 2 in ras.) (7, sa∗nata n. H, natura sanata (sanata 5. l. m. 2) M,., sanata natqra cet v- 17 quaero E saluum jfacere] saluare D7NQ, va salgjre utp E pererat 01 .■ )

quam tamen gratiam etiam tunc recolens oraui pro familiarissimis meis, qui mortifero illo adhuc tenebantur errore, et dixi: deus magne, deus omnipotens, deus summae bonitatis, .. quem inuiolabilem et incorruptibilem credi atque intellegi fas est, trina unitas, quam catholica ecclesia colit, supplex oro expertus in me misericordiam tuam, ne homines, cum quibus mihi a pueritia in hominum uictu fuit summa consensio, in tuo cultu a me dissentire permittas. sic utique orans iam fide retinebam non solum conuersos ad deum gratia eius adiuuari, ut pro- Sciant ac perficiantur — ubi adhuc dici potest pro merito conuersionis illorum istam dari gratiam — uerum etiam ut conuertantur ad deum, ad ipsam dei gratiam pertinere, quem pro eis oraui, qui erant ab illo nimis auersi, atque ad illum conuerterentur oraui.

Hic liber sic incipit: OpitularUe dei misericordia. [*](3 De d. anim. 24 (p. 79, 26) 9 Act. 11, 21 13 Eccli. 46, 13. Hier. 4, 28 ) [*]( 1 etiam om. G1 tunc in ras. C, om. B1, nunc (n pr. ex h) E, hic N pro] ut pro B familiarissimis (fa 8. I. m. 2) CD 2 meis om. Q1 mortifera D1 3 dixi∗∗ deus (deus m. 2) D summe M ∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗ 4 et incorruptibilem (atque incommutabilęm ras.) C, atque incommutabilem B2GHM1, et incommutabilem SV, et (om. B) incorruptibilem atque incommutabilem B1FM2OP, incorr. atque immutabilem a 5 trinaj et tr. R ecclesia catholica FP colit ecclesia B colet ClDlV snplex BC1D expertis 01 6 ne] ut JB1 cum] nni HI, uani H* 7 a H1 8. l. puericia (p m. 2, in om.) E hominum] homine C1, omni D2Qlm uicta BF, fictu H1, conuictu Qm in om. E tua H1 culto D1 8 a H2 in mg. dissenti«re HM, dissentare B1 sicut quę H, secuti quae Dl 9 conuersus C1D1GH1RS dfli (m in ras.) M gratiae (om. eius) P adiubari 01 profitiant D 10 atque F proficiantur MIN, perficientur 0 11 istorum B etiam] tamen D2 8. I. 12 gratia D1 quem D\'ER, q;** C. quandoquidem cet. v 13 erat CxDl nimis ex minus Q aduersi C1M1O ad C1D1ER, illum ut (ut 8. I.) CaD2, ut ad cet. v 14 conuerterentur] conuerterent sep H1 15 misericordia] gratia D2 ) [*]( XXXVI Aug. sectio I par. 2 ) [*]( 6 )