Retractationum

itemque alibi: sed nec sic quidem, inquam, ab homine homo diligendus est, ut diliguntur carnales fratres uel filii uel coniuges uel quique cognati aut adfines aut ciues; nam et ista dilectio temporalis est. non enim ullas tales necessitudines haberemus, quae nascendo et moriendo contingunt, si natura nostra in praeceptis et imagine dei manens in istam corruptionem non relegaretur. hunc sensum prorsus inprobo, quem iam et superius inprobaui in primo libro de Genesi contra Manicheos. ad hoc enim ducit, ut credantur illi coniuges primi non [*]( 1 Aug. de ciu. dei XXII, 8 3 De uer. rel. 41, 77 5 Bom. 13, 1 6 De uer. rel. 41, 78 10 Id. 46, 88 17 Retract. I, 9, 3 ) [*]( 1 cognuscere Cl nec om. V cognuscimus C\'V, cognoscime 81 3 illud] aliud F dix H sicut—dixit om. H omnes C1D1 4 a DJ s. l. a deo ordo Bl non] nec B apostolus dixit hoc NQ, dixit a. hoc E 5 eadem om. H sentia 01 6 sunt autem 01 ordinatae C2M1Ov 7 nemo inquam Rl nemo... (s ras.) M uos BFa meliuris El 8 rospicitur E de om. El 9 actibus BCDlFa, (mg.), actionibus cet. v peccati H 10 ne 02Q1 si R quidam Q1 inquam om. F ab om. Bl 11 homo om. 0 fili C1, filios Dl 12 quicumque a afines CXD alt. aut] uel V 13 nullae ClDl necessitudines* (n ras.) M 14 contin I tingunt F, contingununt 0 si add. M2 15 i*magine (n ras.) M, in imagine R ista DlQ1 corruptione Ql 16 religaretur BC2FGP2QRVα, relegatur H prorsus] om. S1, rsu in ras. M quam El et om. Fl 17 superius] superiis Dl, in superiorib; (in et b; m. 2 s. I.) C libro primo BF contra M2 mg. manichaeos M, manicheus Dl 18 adhuc FlH ducet CDl, ducitur BlG conieges ClD1 )

Item alio loco: ad unum deum tendentes, inquam, et ei uni [*]( (9)) religantes animas nostras, unde religio dicta creditur, omni superstitione careamus. in his uerbis meis ratio, quae reddita est, unde sit dicta religio, plus mihi placuit. nam non me fugit aliam nominis huius originem exposuisse latini sermonis auctores, quod inde sit appellata religio, quod religitur: quod [*](7 Rom. 8, 28 sqq. I Cor. 2, 7. Eph. 1, 5. 11 12 De uer. rel. 55, 111 16 Cic. de nat. deor. II, 28, 72 ) [*]( 1 posteras ClDl 2 gignerentur eras. C si de] sine CDl, si*de (c ras.) B concubito CZ)1 fiminae Dx 3 uiderant Fl 4 morituris (ris s. l. m. 2) H peccatum Dl 5 in] ut J3 *ac (h ras.) CD 6 si] si et parentibus H alt. in om. Q filiis om. D feconditas quae (om. felicitas) Dl, fecunditas felicitasque OPVv, fecunditas quę felicitas E, foecunditasq; felicitatis N mansissed Dl 7 ad om. N numertl (rtt m. 2 in ras.) C, numero Dl qug S, quam Dl praedistinauit ClDlGHM 8 nasceprentur F, ut nascerentur 0 succensuri Dl 9 ergo om. B etiam G2 in mg. 10 cognitiones H *. adfinitate Cl, adfinitatem D1, affinitiones Ol delinquerit V 11 moretur C1, moritur D, moriretur 82V 12 alio] in a. HOP et M? m ras., et i Ql unii Ql 13 relegantes C1М1, religates Dl (15) relegio C1D1 omne Cl 14 caremus Dl redita Dl 15 plus] alia plus P non me] nomine 01 16 alia D1 huius om. NQl latini. (s ras.) M sennones ClDHl 17 relegio C1D1 relegitur B2D1EFHM, religetur OlPV, religatur 02a )

Hic liber sic incipit: Cum omnis uitae bonae ac beatae uia.

lam uero apud Hipponem Regium presbyter scripsi libmm de utilitate credendi ad amicum meum, quem deceptum a Manicheis adhuc eo errore noueram detineri et inridere in catholicae fidei disciplina, quod iuberentur homines credere, non autem, quid esset uerum, certissima ratione docerentur.

In hoc libro dixi: in quibus tamen legis praeceptis atque mandatis, quibus nunc Christianos uti fas non est, quale uel sabbatum est uel circumcisio uel sacrificia et si quid huius modi est, tanta mysteria continentur, ut omnis pius intellegat nihil esse perniciosius, quam quidquid ibi est accipi ad litteram, id est ad uerbum, nihil autem salubrius quam spiritu reuelari. inde est: littera occidit, spiritus autem uiuificat. [*]( 2 Aug. de ciu. dei X, 3 (I, 450, 11 sqq. ed. Hoflm.) 11 De ut. credo 3, -9 (p. 13, 2 ed. Zycha) 16 Eph. 3, 5 17 II Cor. 3, 6 ) [*]( 1 a] ad ClDl legendum ClDl eligendo] a ligendo R, ligendo D1 ut] et R uideatur latinum B 2 religo BC2D2PS, relegio MI, religio cet. eligio 82 3 liber sic (er sic in ras.) M omnes C1. nia] uiae M2, uitae B2F 4 XlIII v, om. Q 5 credentia Bl post - cfedendi add. M: ad honoratum 6 iam] hic incip add. D2 hipponi CaD1, hippone C2D2, hipponis R, ipponis E, ipponem HMV, ippone GNS, yponem O, yppone BQ praesbiter C, presbiter DEGMS, prespiter F scribsi D 7 credenti Bl quem om. N, quaem D1 8 adhuc eo] ido R nouera Dl deteneri M in] hinc D7Q 9 disciplinam BD2EFGNQRV quod] quid H1 iubentur 01 10 esse C1S1, essent Hl . ducerentur E 11 libri Q1 legi H1 praeceptis. legis B 12 christianus CIDI, christianis D2E*NQ, christiano m fas (f ex u) M 13 est om. B2 et] ut B . eius H 14 misteria BC2FGNP, miseria C1D1E omnes El 15 esse B2 8. l. perniciosius (osius m. 2) F, pernitiosius BM, pernitiosus C1D1 accepi OD1 accipi ad] accipiat ElO 16 nihil] mihi F 17 inde] id D2 s. l. inde est om. 0 uiuificat (uiui in ras. m. 2) D ) [*]( XXXVI Aug. sectlo I pars 2 ) [*]( 5 )

Item dixi: duae sunt enim personae in religione laudabiles,[*]( (2)) una eorum, qui iam inuenerunt, quos etiam beatissimos iudicari necesse est, alia eorum, qui studiosissime et rectissime inquirunt. primi ergo sunt iam in ipsa possessione, alteri in uia, qua tamen certissime peruenitur. in his uerbis meis, si illi, qui iam inuenerunt, quos in ipsa possessione iam esse diximus, sic accipiantur beatissimi, ut non in hac uita, sed in ea, quam speramus et ad quam per fidei uiam tendimus, sint non habet iste sensus errorem; ipsi enim iudicandi sunt quod quaerendum eat inuenisse, qui iam ibi sunt, quo nos quaerendo et credendo, id est uiam fidei tenendo, cupimus peruenire. si autem in hac uita isti esse putantur uel fuisse, id uerum esse non mihi uidetur, non quia in hac uita nihil uerum omnino inueniri potest, quod mente cernatur, non fide credatur, sed quia tantum [*](3 Aug. de spiro et litt. 5, 1 sqq. cf. Retract. II, 63 5 De ut. credo 11, 25 (p. 31, 14) 14 Matth. 7, 7 sq. Luc. 11, 9 sq. .17 Cie. Acad. 11,59.66. 76. ) [*]( 1 uerba ieta exposui Ql quantum] in q. BFGM2S 2 uideatur 01 apparet (pa in rae, m. 2) M multos 01 3 scribitur CDEMR, inacribitur cet. v; cf. Optat. p.161, 7 Ziw. 4. iste sensus CDENQR, sensus iste cet. v respuendendus (spu m. 2) E 5 enim sunt F relegioue C1D1M1 laudabilis C1 D1 6 iudicare H, indicari 01 7 altera D%Q studiosissimae D 8 iam] qui iam GS post possessione add. 82 s. 1. sunt 9 certis- 81 simae D perueniatur El si add. D2, ∗∗ C iam B 8. I., iam non Ql 10 possessęşşione D, esse possessione B esae iam EHQm si M 11 pr. in om. 2?1 eam 0 qui C m. 2) C 12 Mperar mus Q uitam F sint B2 s. l. 13 sensus iste (iste m. 2 s. I.) M enim] e. sunt F 14 ubi Ml credendo et quaerendo F et credendo om. M 15 tendendo Oa peruenisse B 16 ac E1 uita— 17 quia F* in mg. isti esse putantur CD, p. isti esse EQm, putaatur esse isti cet. uel fuisse post esse signis additis poeuit D* 17 uerrnn C1 D1, uiri El, ueri cet. v nomnino E inuenire Dl 18 menta E1 cernetur Dl eredatur] creator Dl tanmm] t. non a. )

item quod dixi: nam scire magna et honesta uel etiam diuina . beatissimum est, ad eandem beatitudinem referre debemus. in hac enim uita, quantumcumque id sciatur, nondum est b.eatissimum, quoniam inconparabiliter longe est amplius, quod inde nescitur.

Et quod dixi: muUum interesse, utrum aliquid mentis certa [*]( (3)) ratione teneatur, quod scire dicimus, an fama uel litteris credendum posteris utiliter commendetur, et paulo post: quod scimus igitur, debemus rationi, quod credimus, auctoritati, non sic accipiendum est, ut in sermone usitatiore uereamur nos dicere scire, quod idoneis testibus credimus. proprie quippe cum loquimur, id solum scire dicimus, quod mentis firma ratione conprehendimus. cum uero loquimur uerbis consuetudini aptioribus, sicut loquitur etiam scriptura diuina, non dubitemus dicere scire nos et quod percipimus nostri corporis sensibus et quod fide dignis credimus testibus, dum tamen inter haec et illud quid distet intellegamus. [*]( 2 De ut. cred: 11, 25 (p. 31, 27) 7 Ibid. p. 32, 19 ,: ) [*]( 1 habeant (b n ras.) C requere D1, inquirere m 2 nam] iam S (et 8) scire] intellegere Aug. de util. credo 11, 25 magna] m. t alibi H onesta E1, hones D1 3 ad M in mg. 4 quantumque Cl fort. recte, quantum quae Dl 8 teneatur] uideatur de util. credo 11, 25 (p. 32, 20) ∗∗∗ quod (uod m. 2 in ras.) C, add. D2, uel R scire C dicemus C1 famae OPQl Vv uel litteris eras. D 9 utiliter (e ex u) C 10 si- . mus Ql credidimua R non] nunc CDt 11 ut] et Dl sermonis E2 s. l. usitatione E, usitatio re D1 nos∗∗ E 12 dicere om. 0, discere F1 quo B1 idonee 0 propriae DHl, propie M, propria F 13 loquitur F, loquimus H1 scire om. R, _scire (i ras.) C, isciri (i tert. in ras.) D, sciri B1GMOQ1R dicemus E1 14 compraehendimus MP, conprehindimus V uerbis—loquitur om. E consuetudine R 15 abtioribus C1, abtiobus D1 loquimur BlC1 diuina scriptura BFOSVv, scripturft diuina E2 dubitaremus GS 16 sciri 01 percepimus GHQRS, percepimus C nostri* (s ras.) CD 17 et om. 01Dl credimus BCDFGPRSV, credidimus cet. 18 quod H )

[*]( (4) ) Item quod dixi: nemini dubium est omnes homines aut stultos esse aut sapientes, potest uideri esse contrarium illi, quod legitur in libro tertio de libero arbitrio: quasi uero na-. tura humana praeter stultam et sapientem nullam mediam recipiat affectionem. sed illud ibi dictum est, ubi de primo homine quaerebatur, utrum sapiens fuerit factus an stultus an neutrum, quoniam nullo modo stultum dicere poteramus, qui sine uitio factus est, cum sit stultitia magnum uitium, et sapientem . quomodo diceremus, qui potuit seduci, non satis apparebat. ideoque ad conpendium dicere uolui: quasi uero natura humana praeter stultitiam et sapientiam nullam mediam recipiat affectionem. intuebar quippe etiam paruulos, quos licet confiteamur trahere originale peccatum, tamen nec sapientes nec stultos possumus proprie dicere nondum utentes libero arbitrio seu bene seu male. nunc autem aut sapientes aut stultos esse omnes homines dixi eos uolens intellegi, qui iam ratione utuntur, qua discernuntur a pecoribus, ut homines sint, sicut dicimus beatos esse omnes homines uelle. numquid [*]( 1 De ut. credo 12, 27 (p. 34, 21) 3 Aug. de lib. arb. III, 24, 71 9 Gen. 3, 13 18 Cic. Tuac. V, 10, 28. Aug. de Acad. I, 2, 5. Confeas. X, 21, 31. de ciu. dei X, 1. enarr. in Ps. XXXII, 15. (serm. II.) ) [*]( 1 lpemipi F, nulli B omnis V 2 stultua C1 D1 esse stultos B esse om. a contra Hl 3 libero] liber Dl humana natura B 4 stultam C1D1RS2 mg., stultiam V, stultitiam cet. v sapientem C1D1E1RS2 mg., sapientiam cet. v 5 ibi] ubi BFGMlS homine om. N 6 quaereuatur ClD1, quaebatur El alt. an] aut 0 7 quoniam nullo E2 in ras. nullu CtDt stultu Z)1 9 quomodo] quoque 0 potui E seduci] ose E appareuat E, appareat C1D1R, apparebit D1 10 com∗∗∗pendium (pen ras.) M quasi] qui si E 11 recipit Hl, accipiat BFGM2S 12 affeccionem D, affectationem N etiam] et a paruolus 01, paruolos V quod OPl confiteremur V, conStemur BF 13 *originale (h ras.) E ...tamen M sapientes (— ras.) H 14 stnltus Dt propriae DlM necdum N libero (ero m. 2 in ras.) M, liuero El 15 pr. aut] ut F 16 omnis V uoluens 01 17 quam M1 discernantur 0 peccoribus B1QR, peccudibus B2, Corporibus Ml, peccatoribus El ut add. CiD2 18 diximus B20 beatus Dt omnis V, homnes 01 uelle homines S )

Alio loco, cum miracula commemorassem, quae dominus lesus [*]( (5)) fecit, cum hic esset in carne, adiunxi dicens: cur, inquies, ista modo non fiunt? atque respondi: quia non mouerent, nisi mira essent; si autem solita essent, mira non essent. hoc autem dixi, quia non tanta nec omnia modo, non quia nulla fiunt etiam modo.

In fine autem libri: sed quoniam sermo iste noster, inquam, [*]( (6)) multo processit longius, quam putabam, hic finem libro faciamus. in quo memineris uolo nondum me Manicheos coepisse refellere et illas nugas nondum inuasisse -neque de ipsa catholica magnum aliquid aperuisse, sed uoluisse tantummodo eruere tibi, si possem, etiam opinionem de ueris Christianis malitiose aut inperite nobis insinuatam et erigere ad magna quaedam et diuina discenda. quare hoc uolumen ita sese habeat. placatiore autem 15 [*](4 De ut. credo 16, 34 (p. 44, 7) 6 Retract. I, 12, 9 8 De ut. credo 18, 36 (p. 47, 23) ) [*]( 1 enim om. F scriptura. sententia B uera (a ex e) C metuimus (metui m. 2) H 2 ne* (c ras.) CD intellegentur E paruoli ClDl uelle adhuc B 3 miracola V, om. m cummemorassem D1 Iesus om. Fl 4 carne C, carne* (m ras.) D adiuncxi D, adiunxi. (t ras.) H qunr C1D1EH inquiens BD2EFGNOPQSV, inquis v 5 atque] ad que C1D2FQ1 acq; Q2 resspondi El quod F 6 solida C1D1Q1 non mira B 7 pr. non] nec B nullę H 8 finem Dl quoniam] quod E1 iste sermo F snoster (no m. 2) D inquam putabam m. processit longius quam E, inquit quam put. m. proc. 1. N 9 praecessit Ml 10 me manicheus Dl, manicheos me Q2Rm, manicheos (om. me) NQl 11 nugas om. 0 inuassisse E catholica] fide doctrina Q2 8. l., c. doctrina a 12 aperuisse D2 in ras., apparuisse BGlSl tantumodo Dx eruere post opinionem B tibi \'(t pdd. m. 2) CD, me tibi D2Ql possim M, possem me N 13 etiam D1R, eţiam C, falsam etiam (a alt. ex u) E, falsam cet. v oppinionem H, opininionem Gl maliciose C1, matiose M1 14 nobis (T m. 2) C insinaatam (am m. 2) M eregere CIDl magna D1 15 sese] » b sesse Dl, esse ER habeat (b m. 2) M placaciore Cl, placatiori Bl. )

Hic liber sic incipit: Si mihi, Honorate, unum atque idem uideretur esse.