Quaestiones in Heptateuchum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio III, Pars 3. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.2.) Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1895.

Cum paschae tempore quidam, qui inmundi facti erant super animam hominis, id est super mortuum, quaererent quomodo pascha facerent, quoniam oportebat eos ab inmunditia septem diebus purificari secundum legem, consuluit dominum Moyses et responsum accepit "cuicumque tale aliquid accidisset uel tam in longinquo itinere constitutus esset, ut non posset occurrere, alio mense eum facere debere pascha propter diem mensis quartum decimum", ubi lunae numerus obseruabatur. sed si quaeratur, quid facerent, si forte talis inmunditia etiam ad secundum mensem occurreret, [*]( 17 cf. Num. 9, 6—12 ) [*]( 1 yperbaton CPSNVT 2 est] et PlSV xa: A.EiT&\'jpyrj3 £ \' l iosXso; ajto-3 ev rjj ay.tįvi} tfJ!) jjtopTopwu ouXassstv ipAaxac coniungunt Tisch. et Lag. 3 cum] quam N 4 ille V illic bd 5 sed operabit PXS 6 frater] ut frater PlS sed operabitur frater V 7 uiginta C 8 recedit C recedat N 9 miniatrauit PlS 11 explica PKS tabernacula C 14 id] ad S untl uerbQ (ex uno uerbo) S custodiret N 16 finitum C 19 pascha-quoniam om. S 20 inmunditiis PlSVbd immundicis T purificare C consulit NSVb 22 accedisset C tam in] tamen C 24 quartam decimam T )

323
arbitror id quod dictum est de secundo mense tamquam regulariter fuisse retinendum, ut tertio mense obseruarent aut certe pascha non egisse tali necessitate ad culpam non pertineret.

Et die qua statutum est tabernaculum texit nubes tabernaculum, domum testimonii; et uespere erat super tabernaculum uelut species ignis usque mane. ita fiebat semper: nubes tegebat illud die et species ignis nocte. et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promouebant filii Israhel; et in loco ubicumque steterat nubes ibi castra conlocabant filii Israhel. per praeceptum domini castra conlocabunt filii Israhel et per praeceptum domini promouebunt. omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum in castris erunt filii Israhel. et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures, et custodient filii Israhel custodiam dei et non promouebunt. et erit cum texerit nubes dies numero super tabernaculum, per uocem domini in castris erunt et per praeceptum domini promouebunt. et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, et promouebunt die, uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt; die uel mense diei abundante nube obumbrante super illud in castris erunt filii Israhel et non promouebunt, quoniam per praeceptum domini promouebunt. custodiam domini custodierunt per praeceptum domini in manu Moysi. [*]( 5 Num. 9, 15—23 ) [*]( 1 et arbitror N dictfl? V 2 retenindum C 8 nebes S 9 ut cum S 10 et ante in om. PlST 12 conlocabant SF1 13 commouebont T 16 protraxerat C protexerit YT nubis C 17 deiJ diei CSVT 21 uespere S usque ad S 23 eic pIS pro xat ftvaS-n legendum est in cod. Alex. xat av; avaS-n nubis C 24 die Sbd ) [*]( 21* )

324
Totus hic locus diligenter exponendus est, quoniam inusitatis generibus locutionum obscuratus est. et die, inquit, qua statutum est tabernaculum texit nubes tabernaculum, domum testimonii: idem tabernaculum appellauit domum testimonii. et uespere erat super tabernaculum uelut species ignis usque mane. ita fiebat semper. deinde diligenter exprimit, quid fiebat semper. nubes, inquit, tegebat illud die et species ignis nocte. et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promoueb.ant filii Israhel. ista sententia obscura non est nisi propter illam locutionem ubi additur "et". ordo enim uerborum integer sequitur, etiamsi desit ipsa coniunctio, ut sic dicatur: et cum ascendisset nubes a tabernaculo, postea promouebant filii Israhel; quamuis et ipsum quod dictum est "postea" si deesset, plena posset esse sententia. deinde sequitur dicens: et in loco ubicumque steterat nubes ibi castra conlocabant filii Israhel.

Hoc autem totum quod faciebant ad praeceptum domini referens ita complectitur: per praeceptum, inquit, domini castra conlocabunt filii Israhel et per praeceptum domini promouebunt. praeceptum domini appellat signum ipsum quod fiebat in nube, siue cum staret obumbrans tabernaculum, ut et castra consisterent, siue cum ascendisset atque ultra moueretur, ut eam eleuatis castris sequerentur. mutauit sane in hac sententia narrantis modum et tamquam praedicens atque praenuntians uerba futuri temporis habere coepit. neque enim ait: per praeceptum domini castra "conlocabant" filii Israhel, sed "conlocabunt"; nec ait: per praeceptum domini "promouebant", sed "promouebunt". et hunc modum etiam in consequentibus seruat, qui modus in [*]( 2 generibus om. S locutionem S diei N 3 texit-tabemaculum om. N 10 obscura om. S 12 ut] et PlSV 13 datur V 14 promouebunt S est om. N 15 possit N 22 nubes N Btarem S 23 et om. PlSVbd exp. in T aque T 24 mutabit C 26 pronuntians C )

325
scripturis est inusitatissimus. nam uerbis praeteriti temporis saepe futura praedicta esse nouimus; sicut est: foderunt manus meas et pedes, et: sicut ouis ad immolandum ductus est et innumerabilia talia; ut autem narrator rerum gestarum uerbis utatur temporis futuri, sicut hoc loco, difficillime in scripturis inueniri potest.

Ergo posteaquam dixit de die et nocte quo signo promoueret populus uel maneret, ne putarentur per noctem ambulare et per diem solere considere atque hoc diebus omnibus facere, secutus adiunxit et ait: omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum in castris erunt filii Israhel. et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures. deinde admonens non hoc ex illorum necessitate fieri, sed ex dei uoluntate, et custodient, inquit, filii Israhel custodiam dei, id est custodiam quam praecepit deus, et non promouebunt. et tamquam diceretur: quando ergo promouebunt? et erit, inquit, cum texerit nubes dies numero super tabernaculum - id est dies certo numero, qui numerus utique deo placet — per uocem domini in castris erunt et per praeceptum domini promouebunt. hanc uidetur dicere uocem domini signum, quod dat de statione et motu nubis, quia et uox loquentis procul dubio signum est uoluntatis. quod ergo ait: et per praeceptum, hoc idem signum puto intellegendum. quamquam posset uox "et praeceptum domini" etiam illud accipi, quod "locutus est", ut solet, "ad Moysen" et "praecepit hoc fieri". neque enim scirent illi promouendum esse nube promouente et standum esse nube stante, nisi hoc eis ante praeciperetur. [*]( 2 Ps. 21, 17 3 Es. 53. 7 ) [*]( 3 meased N et alt. om. PlSV 4 narratur S 7 postquam T 10 et ait exp. Y 11 nubes om. T tabernaculum super nubes Y 12. tabernaculum nubes dies S 13 plures om. S 15 dei] domini PSNVT quam] cum C 18 dies fin. om. PlSNY 19 placeret Vbd 22 testatione NY 25 per praeceptum PS illud etiam PYTbd 28 promouentenube om. N )

326

In his autem quae dicta sunt nondum adparuit, utrum per diem tantum ambularetur an etiam per noctem secundum signum quod nubes motu suo dabat. fortassis enim quamuis plures dies in castris manerent nube non promouente, potuit tamen putari nubem non solere ascendere de castris et signum itineris dare nisi per diem. sequitur ergo et dicit: et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, et promouebunt die. hic illa copulatiua coniunctio more scripturae posita est. nam ea detracta plenus est sensus hoc modo: "et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, promouebunt die". deinde quia et nocte si nubes ascenderet promouebant atque iter nocturnum si illud signum acciperent agebant, adiunxit et ait: uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt. sed locutio est inusitatior; non enim tantum positum est "et", sed eo more positum est quo non solet. unde mihi uidetur praeposteratus ordo uerborum, sicut saepe et in latinis locutionibus fieri solet: quod genus antistrophe dicitur. proinde si ita dicatur: "uel et nocte si ascenderit nubes promouebunt", aut certe ita: "si et nocte ascenderit nubes promouebunt", planissimus sensus est.

Adhuc autem occurrebat cogitanti, ut scire uellet utrum, quomodo cognitum est solere illos ad nubis signum diebus et noctibus ambulare uel diebus et noctibus in castris esse, ita etiam solerent per dies tantum manere, etiam quorum noctibus ambularent: quod arbitror scripturam in consequentibus intimasse cum dicit: die uel mense diei abundante nube obumbrante super illud in castris erunt filii Israhel et non promouebunt. quia enim dixerat: uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt, tamquam restabat, ut diceret: "die autem, si non ascenderit, non [*]( 1 autam S 5 de om. N 7 uespere S 9 posita om. S 10 uespere S 11 nubes] nubs et C diem C 13 iter] inter S 14 nu- bis S 16 et om. S et-est om. 11 nior.e P quod IV 19 dicitur iS 22 et adhuc N 30 si et C )

327
mouebunt", quando quasi promouere debere uidebantur; sed quia hoc etiam diebus pluribus fieri poterat, ut noctibus ambularent promouente nube et ea manente diebus non ambularent, ideo posuit: die uel mense diei. non dixit "mense", ne ibi et noctes eiusdem mensis acciperentur, sed "mense diei", id est mense ex ea parte qua dies illi fuit, non ex ea qua nox. die ergo uel mense diei abundante nube obumbrante — id est abundante in obumbrando uel abundantius obumbrante — super illud — illud scilicet tabernaculum — in castris erunt filii Israhel et non promouebunt. postremo repetiit diuina auctoritate factum, cui resisti utique non debebat, adiungens: quoniam per praeceptum domini promouebunt. custodiam domini custodierunt per praeceptum domini in manu Moysi. rediit ad uerbum praeteriti temporis, ut diceret "custodierunt". quod uero in fine posuit: in manu Moysi, usitatissima in scripturis locutio est, quia per Moysen haec deus praecipiebat.

Et cum congregaueritis synagogam, tuba canetis et non in signo. non ergo ad hoc canendum praecipit, ut congregetur synagoga — nam si hoc fit, signum est — sed iam congregata synagoga praecipit tuba canere, tamquam ad cantum iam pertineat, non ad dandum signum, quo dato fieri aliquid admoneat. proinde cum hoc quod iam congregata synagoga tubis canebant quisquam homo noui testamenti ad aliquid spiritale interpretatur, illi signum est, qui intellegit quare fiat, non illis, qui non intellegebant, nisi quando ad hoc fiebat, ut aliquod opus indiceretur.

Et auferam de spiritu qui est in te et superponam super eos; et sustinebunt tecum inpetum populi, et non portabis illos tu solus. plerique latini [*]( 18 Nuni. 10, 7 28 Num. 11, 17 ) [*]( 2 plurimis YTS 6 eat K 7 die] diei S abundante-obumbrante om. S nube om. P 8 habundatius V 11 et repetiit C repetit N 12 resti C 14 per om. cpt VI 15 dicerent CPl 19 precepit C 28 spo C 30 portabit C solos C )

328
interpretes non ut in graeco est transtulerunt, sed dixerunt: auferam de spiritu tuo qui est in te et ponam super eos aut ponam in eis, et fecerunt sensum laboriosum ad intellegendum. putari enim potest de spiritu ipsius hominis dictum, quo humana natura completur corpore adiuncto, quae constat ex corpore et spiritu, quem etiam animam dicunt: de quo\' et apostolus dicit: quis enim scit hominum quae sunt hominis nisi spiritus hominis qui in ipso est? sic et quae dei sunt nemo scit nisi spiritus dei. et quod adiungit ac dicit: nos autem non spiritum huius mundi accepimus sed spiritum qui ex deo est, ostendit utique alium esse spiritum dei, cuius particeps fit spiritus hominis per gratiam dei. quamuis posset etiam, sicut alii interpretati sunt, intellegi spiritus dei in eo quod dicitur: de spiritu tuo qui est in te, ut dictum sit "tuo", quia fit etiam noster qui dei est, cum accepimus eum: sicut de Iohanne dictum est: in spiritu et uirtute Heliae. non enim anima Heliae in eum fuerat reuoluta. quod si quidam haeretica peruersitate opinantur, quid dicturi sunt in eo quod scriptum est: spiritus Heliae requieuit super Helisaeum, cum iam ille utique haberet animam suam, nisi quia dictum est de spiritu dei, ut etiam per illum operaretur qualia per Heliam operabatur, non ab illo recedens, ut istum posset inplere, aut dispertitus minus esset in illo, ut posset ex aliqua parte et in isto esse? deus est enim qui possit esse in omnibus tantus, in quibus per illam gratiam esse uoluerit. uunc autem cum ita scriptum sit: et auferam de spiritu qui est super te, nec dictum sit: de spiritu tuo, facilior est absolutio quaestionis, quia intellegimus nihil aliud deum [*]( 7 I Cor. 2, 11. 12 20 IV Reg. 2, 15 21 cf. Tertull. de anima 35 ) [*]( 5 quo] quod PS 6 quam PSNV 7 hominum scit bd 10 ac] et T 16 accipimus PSNVTbd 18 reuelata C 20 eliseum CS heliseum PNVT 21 itaque C est om. S 22 etiam] iam N 24 dispertitur C essem C esse N 25 posset V 28 sit] est T facilior] fallacior S 29 qua P-N intellegamus SN alium PSV )
329
significare uoluisse nisi ex eodem spiritu gratiae illos quoque habituros adiutorium, ex quo habebat Moyses, ut et isti haberent quantum deus uellet, non ut ideo Moyses minus haberet.

Et dixit Moyses: sexcenta milia peditum, in quibus sum in ipsis, et tu dixisti: carnes dabo eis, et edent mense dierum. numquid oues et boues occidentur illis et sufficient illis? aut omnis piscis congregabitur eis et sufficiet eis? quaeri solet utrum hoc Moyses diffidendo dixerit an quaerendo. sed si putauerimus eum diffidendo dixisse, nascitur quaestio cur hoc ei non exprobrauerit dominus, sicut exprobrauit quod ad petram unde aqua profluxit uidetur de potestate domini dubitasse. si autem dixerimus hoc eum dixisse quaerendo modum quo fieret, ipsa domini responsio, ubi ad eum dixit: numquid manus domini non sufficiet? quasi redarguentis uidetur quod ille ista non credidisset. sed melius arbitror intellegi dominum ita respondisse, tamquam modum futuri facti, quem ille requirebat, dicere noluerit, sed potius opere ipso suam potentiam demonstrare. poterat enim et Mariae dicenti: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognosco, a calumniantibus obici quod minus crediderit, cum illa modum quaesiuerit, non de uirtute dei dubitauerit. quod autem responsum est illi: spiritus sanctus superueniet super te et uirtus altissimi obumbrabit te, poterat et sic responderi quomodo hic: numquid spiritui sancto inpossibile est, qui superueniet in te? ac sic idem ipse sensus conseruaretur. porro autem talia quaedam dicens Zacharias incredulitatis arguitur [*]( 5 Num. 11, 21. 22 ,15 Num. 11, 23 20 Luc. 1, 34. 35 28 cf. Luc. 1, 18. 19. 20 ) [*](2 habitums C habitaturos P* 5 sexgenta N 7 edem S 8 omnes pisces C 11 nascetur PSNVTlbd 12 ad] a N 13 aquam PXSV 16 ille] iste bd 18 respondisset N 19 suum C 21 columniantibus N 22 cum] quem an quam sit dubium C in illa C 24 super] in S 25 obumbrauit CPS tibi T poterat enim CP2 Tl respondere CPSVT 27 si piS )

330
et uocis oppressae poena plectitur. quare? nisi quia deus non de uerbis, sed de cordibus iudicat. alioquin et ad illam petram unde aqua profluxit poterant excusari uerba Moysi, nisi in eum clara esset diuina sententia quod diffidendo talia dixerit. nam ita se ea uerba habent: audite me, increduli: numquid de petra ista educemus uobis aquam? deinde sequitur: et eleuata Moyses manu sua percussit petram uirga bis et exiit aqua multa et bibit synagoga et pecora eorum. utique ad hoc congregauit populum, ad hoc illam uirgam in qua tanta miracula fecerat sumpsit eaque petram percussit atque inde solitae uirtutis est consecutus effectus. uerba ergo illa quibus ait: numquid ex hac petra educemus uobis aquam? possent sic accipi, tamquam diceretur: nempe ex hac petra secundum uestram incredulitatem aqua educi non potest, ut denique percutiendo ostenderetur fieri diuinitus potuisse, quod illi infidelitate non crederent, maxime quia dixerat: audite me, increduli. ita quidem intellegi possent haec uerba, nisi deus qui cordis inspector est, quo animo dicta fuerint indicaret. sequitur enim scriptura et dicit: et dixit dominus ad Moysen et Aaron: quoniam non credidistis sanctificare me in conspectu filiorum Israhel, propter hoc non inducetis uos synagogam hanc in terram quam dedi eis. ac per hoc intellegitur illa uerba ita dixisse Moysen, tamquam ad incertum percusserit, ut si non sequeretur effectus, hoc praedixisse putaretur, cum ait: numquid ex hac petra educemus uobis aquam? quod in animo eius lateret omnino, nisi dei sententia proderetur. e contrario itaque isto loco debemus intellegere uerba Moysi de promissis carnibus quaerentis potius quomodo fieret quam diffidentis fuisse, quando [*]( 5 Num. 20, 10. 11 18 cf. Prou. 24, 12 20 Num. 20, 12 ) [*](1 suppresse T 3 aquii PlSV 5 ilixerat C 6 educimus psr 8 uirgani C bibet C 9 congregabit C 10 in illam K qua tanta] quanta K eamque PlSlNVI 13 educimus PV posset S 18 quidam C 22 inducitis PlS 26 educitnus 2Jt-S\'r 29 canninibus N 30 fuisse super exp. carne m. 2 add. P )
331
sententia domini non secuta est, quae uindicaret, sed potius quae doceret.

De uxore Moysi Aethiopissa quaeri solet utrum ipsa sit filia Iothor an alteram duxerit uel superduxerit. sed ipsam fuisse credibile est; de Madianitis quippe erat, qui reperiuntur in Paralipomenon Aethiopes dicti, quando contra eos pugnauit Iosaphat. nam in his locis dicitur eos persecutus populus Israhel, ubi Madianitae habitant, qui nunc Saraceni appellantur. sed nunc eos Aethiopes nemo fere appellat, sicut solent locorum et gentium nomina plerumque uetustate mutari.

Et dixit ad eos: ascendite ista heremo et ascendetis in montem et uidebitis terram quae sit et populum qui insidet super eam, si fortis est aut infirmus, si pauci sunt aut multi. exposuisse intellegitur, secundum quid dixerit: si potens est aut infirmus, hoc est: si pauci sunt aut multi. nam quomodo possent de monte prospicientes sentire humanarum uirium fortitudinem? potest et alius sensus esse multo congruentior ueritati. quod ait: ascendetis in montem, in ipsam terram dixit, quam explorare uolebant. non enim possent facile exploratores intellegi, ubi tamquam peregrinantes omnia perquirebant. nam si de montis uertice putauerimus eos conspexisse terram et explorasse, quomodo possent exquirere omnia quae Moyses exquirenda praecepit? quomodo intrare ciuitates, quas eos scriptura dixit intrasse? quomodo de illa ualle botrum tollere, propter quem et loco nomen est inditum, ut uallis Botrui [*]( 3 cf. Num. 12, 1 6 cf. II Paral. 14, 9-14 11 Num. 13, 18. 19-26 ) [*]( 3 ethiopissam C ethiopissa PSVT 4 iethro T 5 mazianitis N maniaditis (s. I. m. 2) P 6 paralypomenon CSN ethiopes PT dici VT 7 iosafat C iosaphad P iosaphath V is C 8 mazianite PF1 mazianitae S sarracini C sarraceni VTl 9 etihopes C 10 uetustati C 11 de ista (de 8. I.) S e eremo N ascenditis PS 13 eum C an infirmus PSV T 15 dixerat C potens] fortis N 20 explorari PSVNT 22 eos putauerimus PSNVTbd 26 ualles CN botri VTbd. )

332
diceretur? in ipso ergo monte explorabatur terra, quia ipsa erat quae exploraretur; et ibi erat quidam depressior locus,. de qua ualle botrus ablatus est.

Et protulerunt pauorem terrae quam explorauerunt. "pauorem terrae" dixit, non quo pauebat eadem terra, sed quem ex ea terra conceperant.

Caleb et Iesus Naue loquentes ad populum Israhel, ne timerent ingredi terram promissionis, dixerunt inter cetera: uos autem ne timueritis populum terrae, quoniam cibus nobis sunt. abscessit enim tempus ab eis, dominus autem in nobis; ne timueritis eos. quod dictum est: cibus nobis sunt, intellegere uoluerunt "consumemus eos". quod uero adiunxerunt: abscessit enim tempus ab eis, dominus autem in nobis, satis diligenter non dixerunt. abscessit dominus ab eis — inpii quippe antiquitus fuerunt — sed, quoniam et inpiis occulta dispensatione diuinae prouidentiae datur tempus florendi atque regnandi, abscessit, inquiunt, tempus ab eis, dominus autem in nobis. non dixerunt: abscessit tempus ab eis et nostrum successit, sed: dominus autem in nobis, non tempus. illi enim tempus habuerunt, isti dominum deum temporum creatorem et ordinatorem et quibusque, ut ei placet, distributorem.

Quod praecipitur quomodo expientur peccata quae non sponte committuntur, merito quaeritur quae sint ipsa peccata nolentium: utrum quae a nescientibus committuntur, an etiam possit recte dici peccatum esse nolentis, quod facere conpellitur; nam et hoc contra uoluntatem facere dici solet. sed utique [*]( 4 Nuni. 13, 38 9 Num. 14, 9 23 cf. Num. 15, 24—29 ) [*]( 1 ergo-I autem S exploraretur C terra-exploraretur in mg. inf. m. 2 appos. C ipse VT 2 «lepreensior C 5 paueat PlSV 7 Chaleb PSV at C snaue N 10 enim om. T 11 eos s. I. m. 2 C 12 intellegi Nbd consumrnainus Cx 13 enim om. VT 15 quispe C 17 inquiunt scripsi cum bd: inquit codd. 18 non-sed om. N 19 sed om. CPSVT deus P 21 fin. et] quorumque T 22 quibusque T, exp. in V et in mg. appos. quorflque 25 quem C que an 81 anecientibus C 26 esse om. S )

333
uult propter quod facit; tamquam si peierare nolit, et facit, cum uult uiuere, si quisquam, nisi fecerit, mortem minetur. uult ergo facere, quia uult uiuere, et ideo non per se ipsum adpetendo, ut falsum iuret, sed ut falsum iurando uiuat. quod si ita est, nescio utrum possint dici ista peccata nolentium, qualia hic dicuntur expianda. nam si diligenter consideretur, forte ipsum peccare nemo uelit, sed propter aliud fit, quod uult qui peccat. omnes quippe homines, qui scientes faciunt quod non licet, uellent licere: usque adeo ipsum peccare nemo adpetit propter hoc ipsum, sed propter illud quod ex eo consequitur. haec si ita se habent, non sunt peccata nolentium nisi nescientium, quae discernuntur a peccatis uolentium.

Et anima quaecumque peccauerit in manu superbiae ox indigenis aut ex proselytis, deum hic exacerbat, et exterminabitur anima illa de populo suo, quoniam uerbum domini contempsit et mandata eius dispersit; contritione conteretur anima illa, peccatum eius in illa. quae sint peccata quae fiunt in manu superbiae, id est superbia committuntur, scriptura ipsa in consequentibus satis exposuit, ubi ait: quoniam uerbum domini contempsit. aliud est ergo praecepta contemnere, aliud magni quidem pendere, sed aut ignarum contra facere aut uictum. quae duo fortasse pertineant ad illa peccata, quae a nolentibus fiunt, de quibus superius quemadmodum deo propitiato expiarentur admonuit ac inde subiecit peccata superbiae, cum quisque superbiendo, id est praeceptum contemnendo perperam facit. quod genus peccati non dixit [*]( 14 Num. 15, 30. 31 ) [*](1 tamquam-facit om. plSV peiorare C 3 se ipso C 4 iuret om. S 5 possent C possit P 8 scienter Eug (ed. Knoell p. 1076) 11 se om. S 14 manus C 15 aut ex] et Eug 16 exaceruat P de] a S 18 dispersit scripsi: disperdit CPSNV disperdidit TbdEug; sed cf. 334, 20 et SnoxtSaoev cod. Graec. 19 peccatum-illa om. N 20 superbie committuntur C 21 exponit Eug 22 ergo est T 25 a om. Eug 26 deinde PVTEug )

334
ullo genere sacrificii purgari oportere tamquam insanabile iudicans illa dumtaxat curatione, quae per sacrificia gerebatur, qualia facienda in hac scriptura praecipiuntur. quae si per se ipsa adtendantur, nulli peccato possunt mederi; si autem res ipsae quarum haec sacramenta sunt inquirantur, in eis inueniri poterit purgatio peccatorum. quod ergo scriptum est: peccator cura uenerit in profundum malorum contemnit, iste significatus est, quem scriptura hoc loco dicit "in manu superbiae" delinquere. hoc igitur sine poena eius qui committit non potest aboleri; atque ideo non potest esse inpunitum et cum paenitendo sanatur. ipsa enim adflictio paenitentis poena peccati est quamuis medicinalis et salubris. merito quippe magnum iudicatur peccatum, cum superbia praeceptum contemnit; sed e contrario, ut sanari possit, cor contritum et humiliatum deus non spernit. uerum tamen quia sine poena non fit, ideo hinc talia dicta sunt. deum, inquit, hic exacerbat, quia deus superbis resistit. et exterminabitur anima illa de populo suo — quoniam talis omnino in numero eorum qui ad deum pertinent non est — quoniam uerbum domini contemsit et mandata eius dispersit; contritione conteretur anima illa. quare autem contritione conteretur, consequenter adiungit dicens: peccatum eius in illa. ac per hoc, si tali peccato debitam contritionem ipse sibi adhibeat paenitendo, cor contritum, ut dictum est, deus non spernit. quamuis in graeco non dictum sit hoc loco: contritione conteretur, sed: extritione exteretur anima illa: quod ita accipi potest, quasi omni modo [*]( 6 Prou. 18, 3 14 Ps. 50, 19 17 Iac. 4, 6 ) [*](2 gerebantur V 3 se om. P\'5\'F 4 nullo pacto F2 possunt] opus sunt C 5 ipsas C quorum CPSNV1 inuenire C 9 derelinquere ptSt Y 10 aboleri-potest om. N 11 enim exp. t« V 14 e om. Eug ut om. C 15 ueruntamen T 16 talia hinc PSNVTbdEug di§tiflcta T dns N inquit ona, T higc T 20 disperdit C disperdidit SbdEug 23 illa scripsi cum bd accomodans sup. loco p. 333, 19: illo libri 25 spernet bd 26 txtpt\'f£t ixtp-.paaETat codd, Gr. 27 accepi C )
335
terendo extinguatur ac non sit. sed prius natura inmortalitatis animae hunc intellectum recusat; deinde si quod exteritur, omni modo efficeretur, ut non sit, non diceret de sapiente: et gradus ostiorum eius exterat pes tuus. uerum illa discretio magis magisque consideranda est, utrum nemo peccet nisi aut ignarus aut uictus aut contemnens: unde nunc longum est disputare.

Quid est quod Dathan et Abiron, cum in seditionem consurrexissent, uocati a Moyse ac superbe et iniuriose respondentes: numquid pussillum hoc, quoniam eduxisti nos in terram fluentem lac et mel interficere nos in heremo, quoniam praees nobis, princeps es? et tu in terram fluentem lac et mel induxisti nos et dedisti nobis sortem agri et uineas, post haec addiderunt: oculos hominum illorum abscidisses; non ascendimus? quorum oculos hominum dixerunt? utrum populi Israhel tamquam dicentes: si ista praestitisses, oculos hominum illorum abscidisses, id est ita te diligerent, ut oculos suos eruerent et darent tibi? quod indicium magnum dilectionis et apostolus dicit: quoniam si fieri posset, oculos uestros eruissetis et dedissetis mihi. et deinde plenam contumaciam addiderunt: non ascendimus, id est "non ueniemus", quia uocauerat eos. an potius "oculos hominum illorum" dicit hostium, qui nimis acres et terribiles fuerant nuntiati? tamquam dicerent: etsi hoc fecisses, non tibi obtemperaremus; nisi quod modus uerbi alius pro alio positus est, ut non dicerent: non ascenderemussed: non ascendimus, quodam genere locutionis.

Et locutus est dominus ad Moysen et Aaron dicens: abscindite uos de medio synagogae istius. [*]( 4 Eccli. 6, 36 8 cf. Num. 16, 12. 13 10 Num. 16, 13. 14 20 Gal. 4, 15 28 Num. 16, 20. 21 ) [*]( 1 inmortalis Eug 3 sapientes C sapienti PSt sapientia SPEug 8 datan N 9 uocat N moysen CPSIVI superbam C iniuriosam et C 15 abscidisset C abscedisses plSl 18 suos om. pI V 21 contumacia C 29 abscindite scripsi: ascendite CPSNVT abscedite ld; cf. Ambrosii diuidite uos )

336
notandum est tunc iubere dominum separationem fieri corporalem, cum iam uindicta imminet malis. sic Noe cum domo sua separatur a ceteris diluuio perituris; sic Lot cum suis sepaiatur a Sodomis igne caelitus consumendis; sic ipse populus ab Aegyptiis marinis fluctibus obruendis; sic isti nunc a synagoga Core, Abiron et Dathan, qui se primitus per seditionem abrumpere uoluerunt: cum quibus tamen sancti antea uiuentes et conuersantes et cum ceteris quos reprobat deus secundum uerba quae in eos increpans dicit contaminari tamen ab eis minime potuerunt. nec separare se iussi sunt, quando uindictam dominus siue differebat siue talem adhibebat, qua innocentes periclitari laediue non possent, sicut serpentum morsibus, sicut strage mortium, qua deus quem uolebat, sicut uolebat, alio percutiebat intacto; non sicut aqua diluuii aut ignea pluuia aut aqua maris aut hiatu terrae, quae permixtos poterat pariter absumere. non quia et ibi deus suos conseruare non posset; sed quid opus erat tentatione miraculi ubi separatio fieri poterat. ut uel aqua uel ignis uel hiatus terrae quos inuenisset auferret? sic et in fine a zizaniis separabuntur frumenta, ut malos cremantibus flammis iusti fulgeant sicut sol in regno patris sui.

Quod ait Moyses de Core et Abiron et Dathan: in uisione ostendet dominus et aperiens terra os suum absorbebit eos, quidam interpretati sunt: in hiatu ostendet dominus. credo putantes dictum yaoaatt, quod graece positum est (priajtaTi, quod pro eo dictum est, ac si diceretur: in manifestatione, quod aperte oculis adparebit. non enim sic [*]( 2 cf. Gen. 7, 15 3 cf. Gen. 19, 12 4 cf. Ex. 14, 20 19 cf. Matth. 13, 30. 40-43 23 Num. 16, 30 ) [*]( 3 loth NT 5 populos C 6 chore PSVTbd abyron NT datan N 8 et ante cum om. S 11 differabant C 12 serpentium V 16 poterat om. PIV sbauBMret V 19 auferrat C zizanias C 20 malus C instis C 21 sui] eorum PVT 22 chore PSNVTbd datan CN 23 ostendit S deus PSNVTbd 24 obsorbebit C uos CN ostendit SV 25 deus S chasmati CPSVT chauamati N 26 phasmati CPSNVT pro] pre S 27 oculus C dictum est sic T )

337
dictum est" i n uisione", quemadmodum solent dici uisiones siue somniorum siue quarumque in extasi figurarum, sed, ut dixi, in manifestatione. nonnulli autem aliud opinantes "in phantasmate" interpretare uoluerunt: quod omnino sic abhorret a consuetudine locutionis nostrae, ut nusquam fere dicatur phantasma, nisi ubi falsitate uisorum sensus noster inluditur. quamuis et hoc a uidendo sit dictum; sed, ut dixi, aliud loquendi consuetudo praeiudicauit.