Quaestiones in Heptateuchum

Si quis autem uendiderit filiam suam famulam, non abibit ita ut recedunt ancillae. quodsi non placuerit domino suo quam non adnominauit eam, remunerabit eam. genti autem exterae non est dominus uendere illam, quoniam spreuit in ea. quodsi filio adnominauerit eam. secundum iustificationem filiarum facietei. quodsi aliam accipiet ei, quae opus sunt et uestem et conuersationem eius non fraudabit. si autem tria haec non fecerit ei, exibit gratis sine pretio. obscurissimum istum locum inusitata uerba locutionesque [*]( 3 Ex. 20, 23 7 Ps. 113, 12 (115, 4); 134, 15 8 cf. Ei. 21. 2 10 cf. Ephes. 6, 5; I Tim. 6, 1 13 cf. Ex. 21, 6 15 Ex. 21, 7-11 ) [*]( 2 nullo non est S 3 deos-ipsis om. C\' 4 ipsis orn. Eug (ed KnotU p. 390) 5 et inclusi dis NEug 6 omnia utique Eug 9 nec P\' 11 esse om. CPl doctrinae PJ 12 enim om. S constat satis PT in om. V ministerio C\'V 14 recusaret PVT 16 in famulam P\'SY abebit CN abit S ita] id S 17 quam] quamquam SYt; nam F5 . quamquam-eam exp. rjv ou xaftiop.oXo-praaTo owtu» cod. Alex; Ti et Lag differunt adnominabit C 18 remunerauit N 19 exterae] altera C illam om. T 24 exiuit N 25 obscurissimum om. N istum om. PISY inusitatae SV uerba om. PXSV locutiones SV )

Si quis autem, inquit, uendiderit filiam suam famulam — id est, ut sit famula, quam otyinjv Graeci uocant — non abibit ita ut recedunt ancillae, intellegendum est: "non sic recedet quomodo recedunt ancillae hebraeae post sex annos". eam quippe oportet etiam in femina hebraea legem datam intellegi, quae seruatur in maribus. cur ergo ista non ita recedet, nisi quia in illo famulatu intellegitur humiliata, quod ei se dominus miscuerit? hoc quippe in consequentibus utcumque clarescit. sequitur enim et dicit: quodsi non placuerit domino suo quam non adnominauit eam — id est non eam fecit uxorem — remunerabit eam, hoc est quod supra dixit: non abibit ita ut recedunt ancillae. iustum est quippe aliquid accipere pro eo, quod humiliata est, quia non ei se ita miscuit, ut faceret uxorem, id est ut adnominaret eam sibi. hoc autem, quod diximus: remunerabit eam, quidam interpretes dixerunt: redimet eam, quod, si in graeco dictum esset ἀπολώσεται, scriptum esset, sicut scriptum est: et ipse redimet Israhel; nam ἀπολυτρώσεται. scriptum est. in hoc autem [*]( 22 Ps. 129, 8 ) [*](2 inuenissent S graece loqui N 5 suam om. V 6 cineten C oiketen PSVT yceten N OIXETIV cod. Gr. 7 habebit C 8 recedat (a ex i) S 9 hebraeha C hebreae PS habraeae N postea N feminaiji S feminain PXV 10 hebraearn S hebraeam PIV 11 non om. PXV recedit CT 14 quam] quia V quamqQ$ip P non-eam del. w. 1 P 15 fecit eam N 16 habibit V «abebit C 17 iussa PNVT aliquid accipere om. N 18 ita se T 19 ut non T 21 redemit Pl graecum C AIIOAITPQSETAI TSV (in cod. V praeterea s. I. add. apoautrosetai), apolytresete C AIIOATTPJ2SETH JY anoXutpiuasTa*. P 22 redemit P1 23 nam et SVbd apolytrosete C AIIOATTATTPQSETAI (AnO exp.) S, (tota uox tn. 2 exp. et s. 1. add. apolytrosetg) P AIIO- ATTPSSETES N aa..aurpwefi:ac (s. I. apoautrosetai) V apolytrosete T XoTptossw. Ti )

Deinde sequitur et dicit: quodsi filio adnominauerit eam, secundum iustificationem filiarum faciet ei. hic iam adparere incipit quemadmodum supra dixerit: quam non adnominauit eam. nam quid est aliud "si filio adnominauerit eam" nisi "filio coniunxerit eam uxorem?" quando quidem dicit: secundum iustificationem filiarum faciet ei, id est" ut sic tradat tamquam filiam," dotem scilicet adponens ei. deinde adiungit: quodsi aliam accipiet ei id est non istam deputabit uxorem filio suo, sed ei aliam accipiet — quae opus sunt et uestem et conuersationem eius non fraudabit, (dabit) ei simili lege quae conpetunt, quoniam non mansit uxor filio eius, quemadmodum ei daret, si eam sibi non adnominasset et tamen concumbendo [*]( 11 Hierem. 3, 20 ) [*]( 1 loco ubi (ubi s. I.) Tr apolytrose C apolytrose PSN apoautrosa N apolytrosete r ibi PSY 2 ali.quicquam P aliiquicquam V pro ea datur] praedatur SV ea om. ln 5 id-ea om. V quia non N 6 est m. 2 ex eius S illa P 8 eamj in eam b sprenit eam om. C 10 thetesen C et ethesen PSV etetesen N ethesen T nos] non N 11 quod N hyeremiam N ieremiam Tbd 12 spreuit N 15 quem Sl 16 eam om. CPSNVbd 17 coniuncxerit C confinerit P1 contixerit V1 20 accipiet m. 2 sup. e.rp. adiungit S ei-accipiet om. C 21 deputauit PSNV deputauerit bd ei post accipiet off. S 22 accipiat PTbd 23 dabit scripsi cum bd: om. codd. 25 sibij ibi PWV )

Quod ergo de hac de qua agitur adiungit scriptura et dicit: si autem tria haec non fecerit ei, exibit gratis, hoc intellegitur: si eam ipse concubitu non humiliauerit neque filio suo coniunxerit neque alia a filio suo ducta istam eiecerit, abibit gratis, id est sufficiet ei non teneri in seruitute; abibit enim nihil accipiens ut seruus hebraeus. non [*]( 6 cf. Sus. 37 9 Sus. 58 11 Sus. 56. 57 21 Ex. 21, 11 ) [*]( 1 nos] ŲQ1;1 V 2 omilian CPSNVT 5 danielum C danihelem NVS2 8 danihel CNVS2 9 uidisti CVd loquentes PIVS 10 dixerunt CPlN cura ea om. Pi 11 dixit om. C 12 delectabit N 13 euertit (e init. add. m. 2) PS conuertit V 14 §?4 (s. I. &) Y autem om. N 15 habebat P1SV a>(jLtXooaav -j|x:v scripsi cum Ti: omiloseuin C omiloysemin PV omiloiseymin S omilose emin N omiloycesmin T a*p.t).ouv óf11Y d possit N 16 quod N significare C iamj nam bd 17 dicitur PSNVTbd (et 18) conprehendisti scripsi: conprehendistis libri graecus-eos om. CS 18 illi C 22 ipsi P 23 coniunxeritsuo add. m. 2 in mg. C aliam PSVi a om. CPSNV ductam PS 24 abebit C 25 seruitutem PT habebit C hebreos C ) [*]( xxvnr Aug. arct. III pars S ) [*]( 10 )

Si quis percusserit aliquem et mortuus fuerit, morte moriatur; qui autem nolens, sed deus tradidit in manus eius, dabo tibi locum in quem fugiat. quaeritur hic quomodo dictum sit: si autem nolens, sed deus tradidit in manus eius, quasi etsi uolens occiderit, posset occidere, nisi deus traderet in manus eius. intellegitur ergo tantummodo deum fecisse, cum quisque occiditur a nolente; et pro hoc, quod tantummodo deus id fecit, dictum est: sed deus tradidit in manus eius. cum uero uolens occidit, et ipse occidit et deus tradidit in manus eius. hoc ergo interest, quod illic deus tantum fecit. hic autem et deus et homo propter uoluntatem facientis, sed non sicut deus homo. deus enim nonnisi iuste, homo autem poena dignus: non quia illum occidit quem deus nollet occidi, sed quia per iniquitatem. non enim ministerium deo iubenti praebuit, sed suae malignae cupiditati seruiuit. in uno igitur eodemque facto et deus de occulta aequitate laudatur et homo de propria iniquitate punitur. non enim quia deus proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. ideo ludas excusatus est, qui eundem ad mortem tradidit Christum.

Si autem litigabunt duo uiri et percusserint mulierem in utero habentem, et exierit infans eius [*]( 5 Ei. 21, 12. 13 22 cf. Rom. 8, 32 24 cf. Matth. 26, 48 26 Ex. 21, 22 ) [*]( 1 domini P1 concopulare C 4 separatam N 6 rnortfi C 8 hoc Sbd sitj est PYT 10 traderit C 12 hoc om. T quod om. PST quod post modo s. I. m. 2 V tamenmodo P 13 sed-tradidlt om. N manum PST eius cum om. N 14 manum PSNT 15 tantum deus PSVTbd 17 sicut (ut s. I. m. 2) P 20 p»»buit C 22 ponitur N 23 nobis om. S omnibus om. V illum PSVTbd 26 percus- Rerit P VT )

Si autem cornu percusserit taurus uirum aut mulierem et mortuus fuerit, lapidibus lapidabitur taurus et non manducabuntur carnes eius; dominus autem tauri innocens erit. ad iustitiam pertinet, ut animal hominibus noxium perimatur. et quod de tauro positum est, a parte totum intellegendum est, quidquid in pecoribus usui humano subditis infestum est hominibus. sed si necesse est occidi, numquid lapidari? quid interest enim animal, quod auferendum est, qua morte auferatur? deinde quod addidit carnibus eius non esse uescendum, quo pertinet, nisi omnia ista significent aliquid, quod scriptura maxime solet intueri ?

Si autem cornu percusserit alicuius taurus taurum proximi et mortuus fuerit, uendent taurum [*]( 14 Ex. 21, 28 26 Ex. 21, 35 ) [*]( 1 quida C 2 fuerit SVbd animato P1 7 quod PSbd 8 eIcluso dandum om. N 9 constituerit PSNVTbd non-prom om. N prumtu C άξίωμα ] axioma CNT adanimam SV adanima P1 12 postulauit PV alt. ut om. V 13 faciat mut. in faciens V mulierue] mulierem S muliere P1 mulieres F1 15 lapidibus om. T lapidatur S 16 post dominus s. I. posit. eius in V 17 tauri om. VT 19 aperte Pl 20 subditum BV subditi«s P 21 numquid tx nQqui m. 2 V lapidare CV1 24 aliud PlSV 26 Si-alicuius om. N )

Quae iustificatio est, ut pro uitulo uno quinque reddantur, pro oue autem quattuor, nisi aliquid significare intellegatur ?

Si autem perfodiens inuentus fuerit fur et percussus mortuus fuerit, non est illi homicidium; si autem orietur sol super eum, reus est; pro morte morietur. intellegitur ergo tunc non pertinere ad homicidium, si fur nocturnus occiditur, si autem diurnus, pertinere; hoc est enim quod ait: si orietur sol super eum. poterat quippe discerni quod ad furandum, non ad occidendum uenisset et ideo non deberet occidi. hoc et in legibus antiquis saecularibus, quibus tamen ista est antiquior, inuenitur inpune occidi nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderit; iam enim plus est quam fur.

Quid est: qui conuictus fuerit per deum, restituet duplo? nisi quia uult deus aliquando signo dato prodere peierantem.

Deos non maledices. quaeritur quos dixerit deos: utrum principes qui iudicant populum, sicut dictum est de Moyse, quod datus fuerit deus Pharaoni, ut per expositionem sit dictum quod sequitur uelut ostendendo quos dixerit deos, ubi ait: et principem populi tui non [*]( 6 cf. Ex. 22, 1 9 Ei. 22. 2. 3 16 cf. Cie. j>. Mil. §. 9; p. Tullio §. 50 20 Ex. 22, 9 23 Ex. 22, 28 2o cf. Ei. 7, 1 27 Ex. 22, 28 ) [*](1 partiuntur V qu V 2 dispergentur C 3 omui 1\'SVTbd pecore PVTd pecori Sb tali] in tali bd 4 aperte 1\'1 et hocj in hoc S hoc PV 5 quia CI qua N uescantur lnSV 9 fuerit om. S 11 morietur N VI\'/) V 13 pertinere ad lioniicidium T 14 oritur P1 18 quo Pl 20 conuinctus (\' 22 perierantein N 25 de Moyse] moysi PINV fuerat PIVTSbd 26 ostendendil C 27 dixerat S )

Non eris cum pluribus in malitia. ne se inde quisquam defendat, quia cum pluribus fecit, aut ideo putet non esse peccatum.

Et pauperis non misereberis in iudicio. nisi addidisset "i n iudicio, " magna esset quaestio. sed intellegendum esset, etiam si scriptum non esset; supra enim dixerat: non adponeris cum multitudine declinare cum pluribus, ut declines iudicium. ac per hoc "et pauperis non misereberis" posset intellegi "in iudicio". sed cum additum est, nulla quaestio est hoc esse praeceptum, ne forte, cum iudicamus. uideamus iustitiam esse pro diuite contra pauperem et nobis recte facere uideamur, si contra iustitiam pauperi faueamus causa misericordiae. bona est ergo misericordia, sed non debet esse contra iudicium. iudicium sane [*]( 2 I Cor. 8. 5 12 Ex. 23, 2 15 Ex. 23, 3 13 Ex. 23, 2 ) [*](1 o)y. v.ay.f»; cod. Ale.c et Lag 3 dii PSNVTbd siue-di om. C sicut d 4 dii PSVTbd sicut X 5 eos] deos 1\'SVTbd ista C G latria CPSXVT dici.tur P et om. pls\'r post iuterpretatur s. I. add. aute V 7 ??d V relegionem C\'P 8 uero deo X 9 alt. quij ubi PSNPT 10 maledici post iussi sunt legitur m Pl T*; P2 uocem hoc loco erp. in suum loc restituit sacrificiisj uec tamen sacrificiis V 12 pluribus] pecoribus r 13 facit V 17 enim Cum (ctUll s. I. m. 1) V 18 declinare om. pIS J. fnrp plnriW? (up. m. 1) V 22 pro-iustitiam in mg. m. 1 appos. T uite C 24 pauperis C misericordiebona. (stCj C )

Sex annis seminabis terram tuam et colliges fructum eius; septimo autem anno remissionem facies et requiem dabis illi, et edent pauperes gentis tuae; quae autem superabunt edent ferae bestiae. sic facies uineam tuam et oliuetum tuum. quaeri potest quid colligant pauperes, si septimo anno ita parcit terrae, ut nec seminetur quidem — non enim ad uineam pertinet et oliuetum quod dictum est: edent pauperes gentis tuae — quia de terra non seminata nihil possunt sumere, ubi segetes nasci non possunt. de uinea autem et oliueto postea dicit similiter esse faciendum; ac per hoc illud de aruis intellegitur, quae frumentis seruiunt. an sic accipiendum: sex annis seminabis terram tuam et colliges fructum eius, hoc est: sex annis seminabis et colliges; septimo uero non colliges, ut intellegatur "seminabis," etiamsi dictum non est, ut ad sex annos seminare et colligere pertineat, ad septimum uero dimittere quod fuerit seminatum? nam quid inde habebunt pauperes, quorum residuum etiam feris bestiis dedit, eis uidelicet quae illis frugibus uesci possint, sicut sunt apri et cerui et si quid huius modi? quod tamen non diceretur nisi [*]( 3 Ex. 23, 4 9 Ex. 23, 10, 11 ) [*]( 1 appellat-autem om. N 4 bouem 1\'S\' etoui N subiugale N 7 liber N reduces N 10 septimo (o s. I. m. 2) C 12 f.ere (1 er.) P 15 et oliuetum pertinet PSNTbd 16 et oliuetum om. r 18 segetes (e fin. ex i) C seges N potuit CN de-esse orn. N autem] enim PSVTbd 19 hoc faciendum N 21 collegis C fructus NTbd 25 num C 27 qui CPNVT possent N possunt SV )

Non coques agnum in lacte matris suae quomodo intellegatur ad uerborum proprietatem nescio utrum possit reperiri. si enim alicuius significationis causa prohibitum acceperimus agnum in lacte coqui, nullus usus est ita coquendi; si autem in diebus, quibus lactatur, quis hoc habuit umquam Iudaeorum in obseruatione, ut agnum non coqueret, nisi cum desisteret sugere? quid est autem "in lacte matris suae?" quasi posset, etiamsi hoc intellegeretur, sine huius praecepti transgressione coqui, si eo nato mortua matre eius ab oue alia lactaretur, cum alicuius profecto rei significandae causa esse praeceptum nemo ambigit. sed etiam illa quae possunt obseruantia factitari non sine causa ita praecepta sunt; significant enim aliquid. hoc uero quomodo obseruetur ad proprietatem uerborum, aut non est aut non elucet. intellectum tamen de Christo adprobo, quod hac prophetia praedictus est non occidendus a Iudaeis infans, quando Herodes quaerens eum, ut occideret, non inuenit, ut "coques" quod dictum est pertineat ad ignem passionis, hoc [*]( 2 cf. I Cor. 9, 9 4 cf. Matth. 6, 26 11 Ex. 23, 19 27 cf. Matth. 2, 13-Ii) ) [*]( 1 si quod] sicut CP2 2 bobus bd 4 metent P1 6 uobi N con- sulant N 7 bestiis om. T 9 pascet C 13 reperire C sij nisi (sup. eras. uoc.) V significationes C 14 acciperimus C 16 obseruationem C 17 coquirem P1 desisterit C 18 possit C 19 precepi P1 eo] co N 20 a boue C 21 esset JnS ambiget C am- bigat PSbd 23 sunt om. plsr 28 quoques X )

Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, ut seruet te in uia, ut inducat te in terram quam paraui tibi. adtende tibi et exaudi eum. ne non credas illi: nihil enim subtrahet tibi; nomen enim meum est super eum. hoc de illo nimirum [*]( 3 I Cor. 3. 2 6 Ioh. 18, 8. 9 25 Ex. 23, 20. 21 ) [*]( 14 prophetiam PSVT 16 agnus-quo om. X 17 est - uers. 24 matris suae om. C 18 conceperunt XVIT conceptum et cum bd addidi: om. codd. 19 ecclesiae S 21 circa om. SXVTbd octauaP 22 octauos 81 octaua P octauum bd 24 lactis om. PSrTbd 25 meum om. C 26 fin. ut] et VT 28 credas] tradas X )

Et seruies domino deo tuo: et benedicam panem tuum et uinum tuum et aquam tuam et auertam infirmitatem a uobis. non erit qui non generet neque sterilis super terram tuam. numerum dierum tuorum replebo. et timorem mittam, qui te antecedat. et amentes faciam omnes gentes in quas tu intrabis et cetera. quamuis istae promissiones possint et spiritaliter intellegi. tamen cum secundum temporalem hominum felicitatem intelleguntur, ad uetus testamentum pertinent: ubi quamquam praecepta exceptis his quae in sacramento aliquid significant eadem ad mores bonos pertinentia reperiantur, promissiones tamen carnales atque terrenae sunt. unde in psalmo septuagesimo secundo paene lapsos et effusos gressus suos homo <dei> dicit, cum zelaret in peccatoribus pacem peccatorum intuens. ea quippe cernebat abundare inpiis, quae ipse secundum testamentum uetus expectabat a domino deo, cui hac mercede seruiebat. et cum hinc ei subrepere coepisset sensus inpius, quod deum non curare existimaret humana, correctum se dicit, dum auctoritatem sanctorum non est ausus inprobare et suscepit cognoscere et ait: hoc labor est ante me, donec introeam in sanctuarium dei et intellegam in nouissima. ibi enim praemia dabuntur ad nouum pertinentia testamentum, quae inpii non accipient; et poenae tunc futurae sunt inpiorum, quas nullus piorum sensurus est. [*]( 3 Ex. 23, 25-27 15 cf. Ps. 72. 2 sqq. 23 Ps. 72. 1G. 17 ) [*]( 1 lesus] israhel PXSV 2 terra N 5 eritl enim P1 6 sterelis CP sterilis-numerum om. N 7 dieruni] meorum N 8 et om. PSVT amentes ex tamen es C faciens V 10 possunt S 11 jijfelicitatem P 15 terraenes P1 secondo C secunde P1 16 dei. quod codd. om., cum bd retinui 19 cui] cum S hanc P deseruieljat JY 20 quo CN 21 correptum bd 22 ausus om. P improbrare V incoepit bd 24 sancturium C dei om. pi V )

Et mittam uespas ante te et eiciet Amorrhaeos et Euaeos et Chananaeos et Chettaeos a te. quaeritur de his uespis quid intellegendum sit. nam et promittit hoc deus et liber Sapientiae dicit inpletum, ubi ait: et misit antecessores exercitus sui uespas. non autem legimus factum neque Moysi temporibus neque sub Iesu Naue neque sub iudicibus neque sub regibus. ac per hoc uespae istae aculei timoris intellegendi sunt fortasse, quibus agitabantur memoratae gentes, ut cederent filiis Israhel. deus enim loquitur, in cuius sermone si figurate aliquid dicatur, quod ad proprietatem non sit inpletum, non inpedit historiae fidem, in qua perspicitur ueritas narrationis. sicut nec euangelistarum narratio secundum proprietatem inpeditur, si aliquid a Christo dicitur figurate.

Si seruieris dis eorum, erunt tibi offendiculum. hic graecus cotIXeuairj; habet, non Xarpsoarjc. unde intellegitur. quia et cooXsia debetur deo tamquam domino, Xatps-a uero nonnisi deo tamquam deo.

Et Moysi dixit: ascende ad dominum tu et Aaron et Nadab et Abiud et septuaginta seniorum Israhel: et adorabunt a longe domino. et accedet Moyses solus ad dominum, ipsi autem non accedent: populus autem non ascendet cum illis. introit autem Moyses et narrauit populo omnia uerba dei et iustificationes. respondit autem omnis populus uoce una dicentes: omnia uerba quae locutus est [*]( 1 Ex. 23, 28 5 Sap. 12, 8 15 Ex. 23, 33 19 Ex. 24, 1-3 ) [*]( 1 uespes P1 eicient S; cod. Gr. exaaXst; et £ xfiaXu> 2 amorrheos CPSVS T et om. XVTbd eueos CPVT et om. Tbd; et Chananaeos om. N cananeus C cananeos PSVT ceteos C cetheosSFr ehetheos Pl cetheos N 3 a te] apte P2T at S ą.ţ V his] istis PSNV bestiis plSV 7 iesum C 10 si om. P\' 11 ad om. C 12 narratoris PSVT 14 a] in P1 15 diis PSNVTbd 16 duleuses CPSNVT latreuses CPSNVT 17 dulia CPSNVT 18 latria CPSNVT 19 ad om. 01 20 abiut C 21 dominum PSVTbd 22 sola C1 23 introiit PSNTbd introiuit V 24 nanrauit C )

Notandum est quod iterum populus ita respondet: omnia uerba quae locutus est dominus faciemus et audiemus, cum uideatur ordo postulare, ut diceretur: "audiemus et faciemus". sed mirum nisi aliquis sensus hic latet. nam si audiemus pro eo positum est quod est intellegemus, prius oportet uerbis dei reddere faciendi seruitutem, ut ad intellegentiam earum rerum, quae ipso praecipiente fiunt, merito deuotionis, qua non contemtae, sed factae sunt, ipse perducat. sed uidendum est, utrum iste populus illi filio similis inueniatur qui patri iubenti dixit: ibo in uineam et non iit. gentes enim, quae dominum penitus contemserunt, postea per unius oboedientiam iustificatae, quae non sectabantur iustitiam, adprehenderunt iustitiam.

Notandum quod Moyses aedificauit altare sub monte et duodecim lapides in duodecim tribus Israhel. intellegitur enim ex duodecim lapidibus altare [*]( 5 cf. Ex. 21, 6 10 of. Ex. 21, 1 13 Ex. 24, 3 21 Mattli. 21, 30 22 Rom. 9, 30 26 Ex. 24, 4 ) [*]( 1 et audiemus om. CI 3 uerba-nomen om. N 4 exorsum om. N 7 agendum N et uitam (et exp. m. 2) PV 8 possit (t in ras.) C sunt om. Pl sacramenta sunt V 10 diceomata CPNV dikeomata S diciomata T 12 ista pi V 15 aliqui PT aliquid N 17 oportere S 19 contemta C sed—utrum om. N 20 sed om. Pl 22 iuit T deum SVT 28 duodecem C )