De Ordine

Definitum est autem, quid sit esse cum deo, et cum a me dictum est id esse cum deo, quod intellegit deum, uos etiam plus adiecistis, ut ibi sint etiam illa, quae intelleguntur a sapiente. qua in re multum me mouet, quomodo subito cum deo stultitiam collocaueritis. nam si cum deo sunt, quaecumque intellegit sapiens, nec nisi intellectam stultitiam effugere potest, erit etiam, quod dictu nefas est, pestis illa cum deo. — Qua conclusione commoti cum in silentio se aliquantum tenuissent: Respondeat, inquit Trygetius, etiam ille, de cuius aduentu ad istam disputationem oportunissimo non nos puto temere gratulatos. — Tum Alypius: Deus meliora! inquit; hucine mihi tandem tantum meum silentium parabatur? sed inrupta iam quies est. uerum nunc enitar huic utcumque rogationi satisfacere, cum mihi prius uel futurum prospexero et a uobis impetrauero, ut a me amplius ista responsione nihil flagitetis. — Nullo modo, inquam, est, Alypi, beneuolentiae atque humanitatis tuae uocem tuam sermoni nostro etiam desideratam negare. sed perge modo, quod instituisti effice; cetera, ut iam sese habet ordo ille, prouenient. — Aeque mihi de ordine, inquit, sunt speranda me- liora, in cuius adsertione interim me substituere uoluistis. sed, ni fallor, ob hoc stultitiam deo ista tua conclusione ab his copulatam putasti, quod uniuersa, quae intellegit sapiens, cum deo esse dixerunt. sed id quatenus accipiendum sit, nunc omitto; tuam illam ratiocinationem paululum aduerte. dixisti quippe: \'nam si cum deo sunt, quaecumque intellegit sapiens, nec nisi intellectam stultitiam effugere potest\' — quasi uero illud obscurum sit, antequam stultitiam quisque uitet, sapientis eum nomine non esse censendum — et dictum est a sapiente intellecta esse cum deo: cum igitur euitandae stultitiae [*]( 25 cf. lin. 7 ) [*](2ordineom.T 4 est] esset AT edd. 5 ab*iecistis T quarę H 6 me om.M colloueritis Aml 7 quaecumque] quaecum Jl Pml 8 dictum HmlP 11 o*portunissimo (p ras.) P 12gratulos Tml alyppius P semper inquit meliora A 13 huccine Am2HPm2Tm huic ne a 14 **quies (re ras.) T iam quies est ex requiesset Pm2 15 in futurum AT edd. 19 perfice A se A 20 aequi Aml atqui Am2 speranda sunt M **speranda T 21 asserti- onem AT nisi A 24 quatinus T ratiotinationem A 25 aduerte] libet aduertere a nam si] non A 28 dictum est] dicis ista AT 29 sapienti (om. a) A )

Acute quidem, inquam, ut soles, Alypi, respondisti, sed tamquam in alienas trusus angustias. tamen quia, ut arbitror. adhuc mecum stultus esse dignaris, quid faciemus, si aliquem nanciscamur sapientem, qui nos tanto malo docendo ac disputando libenter liberet ? nam nihil eum prius, quantum arbitror, deprecaturus sum. nisi ut mihi ostendat, quae sit, quid sit, qualis sit omnino stultitia. de te enim non facile adfirmarim; me tamen tantum et tam diu detinet. quantum et quamdiu a me non intellegitur. dicturus est ergo ille te auctore: \'ut hoc uos docerem, quando stultus eram, ad me uenire debuistis; modo autem uos uestri magistri esse poteritis; nam ego iam stultitiam non intellego\'. quod quidem ab eo si audirem, non uererer ammonere hominem, ut comes nobis fieret, simulque magistrum alium quaereremus. ut enim plene stultitiam non intellego, uideo tamen nihil responsione hac esse stultius. sed pudebit eum fortasse ita nos aut relinquere aut sequi. disputabit ergo et exaggerabit copiosis.-ime stultitiae mala. nos autem bene nobis prouidentes aut audiemus attente hominem nescientem, quae loquatur, aut credemus eum id, quod non intellegit, scire aut adhuc deo susceptorum tuorum ratione stultitia copulata est. nihil autem superiorum est, quod uideo posse defendi: restat igitur, quod non uultis, extremum. — Numquam te, inquit, inuidum senseram. nam si ab istis, ut dicis, susceptis quicquam honorarii, ut solet, accepissem, dum ratiocinationis huius nimium tenax es, id eis modo reddere cogerer. quare [*](2 fuerit] sapiens fuerit AHTedd. 3 ea om.A 4 a deo] ad eos P secernitur MPm2 edd. 6 tamquam] iam quam P tamen A 7 faciaiuus.4 8 a tanto (a s. m2) A tautum M libet T 11 affirmauerim AHMTedd. 12 *a me non (n alt. s.) P ergo est M 15 si ab eo audirem Ttnl 16 non ante ammonere add. Am2 17 ut] quamuis Am2 18 intelligam A 20 exaggerans (om. et) A 21 audimus Hml 22 attende P 23 aut] et 7\' adhunc Aml deo* (rum ras.) A 24 stultitiae HmlP est superiorum A 25 uideam (am ex 0 m2) A 26 discis HP 27 houorari H accepisse llMP ratio*cinationis (a ras.) P ratiocinationes H 28 id] utH redere Tml )

Non contemnam, inquam, quod in tua defensione Trygetius nescio quid etiam perstrepens dicere cupiebat, faciamque bona tua uenia; nam fortasse non bene instructus es, qui recens huic negotio superuenisti, ut remoto patrocinio ipsos causam suam peragentes audiam patienter. ut coeperam. — Tum Trygetius Licentio prorsus absente: Quomodo uultis, inquit, accipite et ridete stultitiam meam. non mihi uidetur debere dici intellectus, quo intellegitur ipsa stultitia, quae non intellegendi uel sola uel maxima causa est. — Non facile, inquam, recuso istud accipere. quamuis enim me multum moueat, quod sentiat Alypius, quomodo recte possit quisque docere, qualis sit res, quam non intellegit, quantamque menti afferat perniciem, quod mente non uidet — nam id utique attendens, quod tu dixisti, dicere est ueritus, cum ei sit ista etiam de doctorum libris nota sententia — tamen sensum ipsum considerans corporis — nam et isto ipso anima utitur et ipsa sola est cum intellectu qualiscumque conlatio-addueor, ut dicam neminem posse uidere tenebras. quam ob rem si menti hoc est intellegere, quod sensui uidere, et licet quisque oculis apertis sanis purisque sit, uidere tamen tenebras non potest, non absurde dicitur intellegi non posse stultitiam; nam nullas alias mentis tenebras nominamus. nec iam illud mouebit, quomodo stultitia possit non intellecta uitari. ut enim oculis tenebras uitamus eo ipso, quo nolumus non uidere, sic quisquis uolet uitare stultitiam, non eam conetur intellegere, sed ea. quae possunt intellegi, per hanc se non intellegere doleat eamque sibi esse praesentem, non quo ipsam magis intellegit sed quo alia minus intellegit, sentiat. [*]( 1 sunt APml paruum codd. 5 contem*nam P 6 cupiebam HmlMP 8 tuam A 10 stulticia T 13enimflm2sJ. multum me A 14 sentit AMT edd. 15 dicere A non add. Pml s.l. 16 alt. mentem T 17 ueritus est M eiom.il/ 19 consideras Aml animo AmlT 21 meti Pvil 22 quod-uidere om.AI plurisque Hml 24 nullos Arnl mentes P 25 possit stulticia M 26 non oni.31 28 non om. AmI all. intellegi (in s. rn2) P intellegi Hml )

Sed ad ordinem redeamus, ut nobis aliquando reddatur Licentius. illud enim ex uobis iam requiro, utrum quaecumque agit stultus ordine uobis agere uideatur. nam uidete, rogatio quos laqueos habeat. si ordine dixeritis, ubi erit illa definitio: ordo est, quo deus agit omnia, quae sunt, si etiam stultus, quae agit, agit ordine? si autem ordo non est in his, quae aguntur ab stulto, erit aliquid, quod ordo non teneat; neutrum autem uultis. uidete quaeso, ne cuncta ipsius ordinis defensione turbetis. — Hic item Trygetius — nam ille alter adhuc omnino absens erat —: Facile est, inquit, huic quidem respondere conplexioni tuae, sed me in praesentia similitudo deficit, qua sententiam meam uideo asseri inlustrarique debere. tamen dicam, quod sentio; facies enim tu, quod paulo ante fecisti. non enim illa commemoratio tenebrarum ad id, quod a me inuolutum erat, parum nobis attulit luminis. namque omnis uita stultorum quamuis per eos ipsos minime constans minimeque ordinata sit, per diuinam tamen prouidentiam necessario rerum ordine includitur et quasi quibusdam locis illa ineffabili et sempiterna lege dispositis nullo modo esse sinitur. ubi esse non debet. ita fit, ut angusto animo ipsam solam quisque considerans ueluti magna repercussus foeditate auersetur. si autem mentis oculos erigens atque diffundens simul uniuersa conlustret, nihil non ordinatum suisque semper ueluti sedibus distinctum dispositumque reperiet.

Quam magna, inquam, quam mira mihi per uos deus ille atque ipse, ut magis magisque credere adducor, rerum nescio quis occultus ordo respondet! nam ea dicitis, quae nec quomodo dicantur non uisa nec quomodo ea uideatis intellego; ita ea et uera et alta esse suspicor. simile autem aliquod in istam sententiam tu fortasse unum requirebas. at mihi iam occurrunt innumerabilia, quae me ad consentiendum prorsus trahunt. quid enim carnifice tetrius ? quid illo animo truculentius atque dirius ? at inter [*](2 iara ex uobis edd. 6 ordine agat A iis m 9 item] autem A 10 quidera otn.H 11 co*plexioni Cn ras.) P conexioni M defecit Aml 13 tu om.J! 14 id in ras. T inuolutum IIMP inuolutum prolatum ATrn inuolutura et prolatum a 19 debet] dubitetP 22 inordinatum (om. non) A 23 re*periet (p ras.) P reperit A 24 pr. quam] et quam A 28 esse ona. lI aliquid AM in] non A 30 subtrahunt M 31 tetrius] deterius M acrius A durius M )

Talia, credo, sunt omnia, sed oculos quaerunt. soloecismos et barbarismos quos uocant, poetae adamauerunt; quae schemata et metaplasmos mutatis appellare nominibus quam manifesta uitia fugere malunt. detrahe tamen ista carminibus, suauissima condimenta desiderabimus. congere multa in unum locum, totum acre putidum rancidum fastidibo. transfer in liberam forensemque dictionem, quis non eam fugere atque in theatra se condere iubebit? ordo igitur ea gubernans et [*]( 14 cf. I 8, 25 (p. 137, 28) ) [*]( 3 decoris AT edd. 4 plenis jU meretribus Pna1 6 locum P decore Tml dehonestaberis HP 7 sit M ita ATm2 8 condicione (c alt. in ras.) P utilissimum Am2 9 post membra add. Am2 s.l. sunt quae 11 uc- luit******(uoluit ras.) P indecore HMPml emine Tml 12 continendo (i ex e) A 13 quod om.AT agri JI uillaeque] uillaque quid AT 14 gallinatiorum AT 15 mentionem fecimus M adiectius T 17 perueneratArn! 1ssolycismos H P 19 quae Am2 in ras. 20 scemata AmlMPTml methaphasmos Tml appellauere Jla 21 maluerunt JTedd. istePml 22 desiderauimus#MPml desiderabisAm2 congere* (s ras.) A 23 agre Pml putridum a fastidibis Am2 tranfer P 24 ditionem P ea ex eam Aras. 25 teatra Tml antris a se condere] secedere M uidebit T )

Magnae et hic debentur ordini gratiae. mentientes conclusiones inrepentes paulatim uel minuendo uel addendo in assensionem falsitatis quis non metuat, quis non oderit ? saepe tamen in disputationibus certis et suis sedibus conlocatae tantum ualent, ut nescio quo modo per eas dulcescat ipsa deceptio. nonne hic quoque ordo ipse laudabitur?

Iam in musica, in geometrica, in astrorum motibus, in numerorum necessitatibus ordo ita dominatur, ut, si quis quasi eius fontem atque ipsum penetrale uidere desideret, aut in his inueniat aut per haec eo sine ullo errore ducatur. talis enim eruditio, si quis ea moderate utatur-nam nihil ibi quam nimium formidandum est — talem philosophiae militem nutrit uel etiam ducem, ut ad summum illum modum, ultra quod requirere aliquid nec possit nec debeat nec cupiat, qua uult, euolet atque perueniat multosque perducat, unde iam, dum ipsis humanis rebus teneatur, sic eas despiciat cunctaque discernat, ut nullo modo eum moueat, cur alius optet liberos habere nec habeat, alius uxoris nimia fecunditate torqueatur, egeat ille pecunia, qui; largiri liberaliter multa paratus est, eique defossae incubet macer et scabiosus fenerator, ampla patrimonia luxuries dispergat atque diffundat, uix toto die lacrimans mendicus nummum impetret, alium honor extollat indignum, lucidi mores abscondantur in turba.

Haec et alia in hominum uita cogunt homines plerumque inpie credere nullo nos ordine diuinae prouidentiae gubernari; [*](1 aput Pml 2 submissa AHMT saltus] altos AmZT altus Aml 3 sola Am2 in ras. 4 desint JI 5 possessionibus Tml 8 uel addendo om.A assessionem Pml assentionem T 9 in om.M 10 pedibus M collocare a 13 geniometrica (v s. 0 rn2) P 15 penetral M desiderat A 16 eo om.A talis—utatur OJH.3/ 17 ibi] ubique Tubique est A 19 quod] quem m 21eosrt 23 nimia uxoris edd. foecunditate P 25 incumbet AMml luxuriae T Inxuriosus (osus in ras.) A 26 tota A )

Duplex enim est uia, quam sequimur, cum rerum nos obscuritas mouet, aut rationem aut certe auctoritatem. philosophia rationem promittit et uix paucissimos liberat. quos tamen non modo non contemnere illa mysteria sed sola intellegere, ut intellegenda sunt, cogit, nullumque aliud habet negotium, quae uera et, ut ita dicam, germana philosophia est, quam ut doceat, quod sit omnium rerum principium sine principio quantusque in eo maneat intellectus quidue inde in nostram salutem sine ulla degeneratione manauerit, quem unum deum omnipotentem, cum quo tripotentem patrem et filium et sanctum spiritum, ueneranda mysteria, quae fide sincera et inconcussa populos liberant, nec confuse, ut quidam, nec contumeliose, ut multi, praedicant. quantum autem illud sit, quod hoc etiam nostri generis corpus tantus propter [*]( 9 cf. Retract. I 3, 4 ) [*]( 1 alii m pii et boni m praediti m 4 uolentes Migne G serenas (a ex u) A hiemis Aml hvemes T 7 misere A respondeat AT indi- cabitur AT 11 alt. aut] ut Hml 12 occupati A 13 ad sese] adesse Hm2M 14 ille om.A 16 est enim A 17 ratione T certe om.M auctoritate AT 18 permittit H 19 contem*nere P 20 nullum tom. que aliud) M 21 germina P 24 cum quo ffMP eo quo AT eumque edd. 25 tripotentem] patripotentem .11 spiritum sanctum A T edd. ueneranda HMP docent ueneranda AT edd. 26 misteria A mystia T fides flMP 28 corporis tantos P )

Anima uero unde originem ducat quidue hic agat. quantum agat a deo, quid habeat proprium, quod alternat in utramque naturam, quatenus moriatur et quomodo immortalis probetur. quam magni putatis esse ordinis. ut ista discantur? magni omnino atque certi, de quo breuiter, si tempus fuerit, post loquemur. illud nunc a me accipiatis uolo, si quis temere ac sine ordine disciplinarum in harum rerum cognitionem audet inruere, pro studioso illum curiosum, pro docto credulum, pro cauto incredulum fieri. itaque mihi quod modo interroganti tam bene atque apte respondetis, et miror unde sit et cogor cognoscere. uideamus tamen, quo usque progredi uestra latens possit intentio. iam nobis Licenti etiam uerba reddantur, qui tam diu nescio qua cura occupatus alienus ab hoc sermone fuit, ut eum ista non aliter quam eos qui non assunt familiares nostros credam esse lecturum. sed redi ad nos quaeso. Licenti, atque hic totus fac ut assis; tibi enim dico. nam definitionem meam tu probasti, qua dictum est, quid sit esse cum deo, cum quo mentem sapientis manere immobilem me, quantum assequi ualeo. docere uoluistis.

Sed illud me mouet, quomodo. cum iste sapiens, quamdiu inter homines uiuit, in corpore esse non negetur, quo pacto fiat, ut eius corpore huc atque illuc uagante mens immobilis maneat. isto enim modo potes dicere, cum mouetur nauis. homines, qui in ea sunt. non moueri, quamuis ab ipsis eam possideri gubernarique fateamur. etenim si sola eam cogitatione regerent facerentque ire, quo uellent, tamen, cum ea moueantur, non possunt illi qui ibidem constituti [*]( 1 atque agere om.11 uilius]utilius A 2quidam Pml 3 aIteque H Pm1 T lateque AMPm2 edd. 5 agat HMP distet AT edd. quod] quid A alternat (e s. alt. a m2) A alterna est M 6 quatinus T 7 putetis HMP dicantur T dicamus (ca m2) A 9 ac] aut T 10 studiose Pml 12 apte] aperte AT respondistis ATrn 13 agnoscere ATm 14 lactens Am2T lactans Aml iicentii AHMPmSTedd. etiam om. Tm1 15 tandiu AT 17 electurum P 18 diffinitionem A 19 mente MP sapientes Aml 21 uoluisti Medd. 23 corpore ex core Am2 ante quo add. Hm2 uel plcto (p inras.) P 25 potest Aml moueatur M 28 moueatur Ma moueretur A Tm possent T )

At ubi refecimus corpora, quoniam caelum obduxerat nubes, solito loco in balneo consedimus. atque ego: Concedis ergo, inquam. Licenti, nihil esse aliud motum quam de loco in locum transitum ? — Concedo, inquit. — Concedis ergo, inquam, neminem loco esse, in quo non fuerat, et motum non fuisse? — Non intellego, inquit. — Si quid, inquam, in alio loco fuit dudum et nunc alio est, motum esse concedis? — Assentiebatur. — Ergo, inquam, posset alicuius sapientis uiuum corpus hic modo nobiscum esse, ut animus hinc abesset? — Posset. inquit. — Etiamne, inquam, si nobiscum conloqueretur et nos aliquid doceret ? — Etiamsi. inquit. nos ipsam doceret sapientiam, non illum dicerem nobiscum esse sed secum. — Non igitur in corpore? inquam. — Non, inquit. — Cui ego: Corpus illud, quod caret animo, nonne mortuum fateris, cum ego uiuum proposuerim? — Nescio, inquit, quomodo explicem. nam et corpus hominis uiuum esse non posse uideo, si animus in eo non sit. et non possum dicere, ubiubi sit corpus sapientis, non eius animum esse cum [*]( 1 non ex nam Am2 2 hoc ego edd. ego (hoc om.) M 4 quo uelit om.M uelit] uelit ire AT edd. modo P raotu AnA 7 postulatio] peticio Tutl 8 prorsus HMP rursus ATm defitiiri T diffitiiri A tacere IIMP 9 donio (nio s. m2) P de domo ante cucurrit e.rhibel M 10 ad nos om.A esse om,T 11 nos om.Tml 13 locv (v s. o m2) P. oud1 14 arrisisset M 15 ad Pml 16 inquam concedis ergo A 17 in] ad A 18 loco P in loco UM in eo loeo ATedd. 20 alt. alio] in alio ATedd. 22 hoc M 27 careret AMTm careat a fatereris ATrn )

Nunc interim tibi cedo, inquam, ne res obscurissima et diutius diligentiusque tractanda inpediat in praesentia propositum nostrum. sed illud uideamus, quoniam definitum est a nobis, quid sit esse cum deo, utrum scire possimus etiam, quid sit esse sine deo, quamuis iam manifestum esse arbitror. nam credo uideri tibi eos. qui cum deo non sunt, esse sine deo. — Si possent, inquit, mihi uerba suppetere, dicerem quod tibi fortasse non displiceret. sed peto perferas infantiam meam resque ipsas, ut te decet, ueloci mente praeripias. nam isti nec cum deo mihi uidentur esse et a deo tamen haberi, itaque non possum eos sine deo esse dicere, quos deus habet. cum deo item non dico, quia ipsi non habent deum, si quidem deum habere iam inter nos pridem in sermone illo, quem die natali tuo iucundissimum habuimus, placuit nihil aliud esse quam deo perfrui. sed fateor me formidare ista contraria, quomodo quisque nec sine deo sit nec cum deo.

Non te moueant ista, inquam. nam ubi res conuenit, quis non uerba contemnat? quare iam ad illam tandem ordinis definitionem redeamu». nam ordinem esse dixisti. quo deus agit omnia. nihil autem, ut uideo, non agit deus; nam inde tibi uisum est nihil praeter ordinem posse inueniri. -Manet, inquit, sententia mea; sed iam uideo, quid sis dicturus: utrum deus agit, quae non bene agi confitemur. — Optime. inquam; prorsus oculum in mentem iniecisti. sed ut uidisti. quid essem dicturus. ita peto uideas, quid [*](18 cf. Aug. de beat. uit. 4, .34 (p. 115, 1) ) [*](4 semper una. Tlltl 5 locum] lo 8. rn2 P euni HM 7cedo tibi A 11 t\'sse manifcstum AT 12 aute non add. 11m2 d. qui 13 suppetere (te s. In::) A fcrtassequod tibi cdll. 14 te add. Pml$.1. 15 isti] ipsi AT et isti a Ilj quas Mml 1S natalitio (om. tuo) M 19 iocundissimum AMPmiT asse cx est Tni2 22 ista om.T 23 contenunat P ad illam iam M 24 quod II 25 uisum tibi eclcf. 27 pr. agat A/IMT <dd. 28 eiecisti a 29 p*»\'to }J alt. quod .1 )

Nunc illuc quaero, quod nondum discutere diligenti ratione temptauimus. nam ut primum nobis istam de ordine quaestionem nescio quis ordo peperit, memini te dixisse hanc esse iustitiam dei, qua separat inter bonos et malos et sua cuique tribuit. nam est, quantum sentio, manifestior iustitiae definitio; itaque respondeas uelim, utrum tibi uideatur aliquando deum non fuisse iustum. — Numquam, inquit. — Si ergo semper, inquam, deus iustus, semper bonum et malum fuerunt. — Prorsus, inquit mater, nihil aliud uideo, quod sequatur. non enim iudicium dei fuit ullum, quando malum non fuit, nec, si aliquando bonis et malis sua cuique non tribuit, potest uideri iustus fuisse. — Cui Licentius: Ergo dicendum nobis censes semper malum fuisse? — Non audeo, inquit illa, hoc dicere. — Quid ergo dicemus ? inquam; si deus iustus est, quia iudicat inter bonos et malos, quando non erat malum, non erat iustus. — Hic illis tacentibus animaduerti Trygetium respondere uelle atque permisi. at ille: Prorsus, inquit, erat deus iustus. poterat enim bonum malumque secernere, si extitisset, et ex ipso, quo poterat, iustus erat. non [*]( 4 cf. de ord. II 4,11 (p. 154, 10) 6 Ter. Phorm. 419 15 cf. dc ord. I 7,19 (p. 133, 30) ) [*]( 1 sit] est AT humeris AHMPm2T 2 pos Pml 3 aliquantulum m petiit edd. 4 animaduerterat AHT edd. aduerterat M 8 quide T 9 per- tuli] te pertuli AT edd. 10 remotumque P remotumque (i ueZ s s. urn m2) H et] uta 12 illud AMTedd. nondum] numquam (om. discutere) A 13 primum (a s. u m2) P a nobis AT 14 pepererit Aa 15 quae AT edd. est HMP nulla est AT edd. 16 diffinitio T 22 censes] censes inquit ATedd. 23 malum semper AT semper] super M 24 deus] deus ideo AJITedd. 28 ex HMP eo ATm ) [*]( LXIII. August. I pars III. ed. Knoell. ) [*]( 11 )

Quod cum et Licentius et mater intenta necessitate approbassent: Quid, inquam, dicis, Licenti? ubi est, quod tam magnopere asseruisti, nihil praeter ordinem fieri? quod enim factum est, ut malum nasceretur, non utique dei ordine factum est, sed cum esset natum, dei ordine inclusum est.— Et ille ammirans ac moleste ferens, quod tam repente bona causa esset lapsa de manibus: Prorsus, inquit, ex illo dico coepisse ordinem, ex quo malum esse coepit. — Ergo, inquam, ut esset ipsum malum, non ordine factum est, si, postquam malum ortum est, ordo esse coepit. [semper erat ordo apud deum et aut semper fuit nihil, quod dicitur malum, aut, si aliquando inuenitur coepisse, quia ordo ipse aut bonum est aut ex bono est, numquam aliquid sine ordine fuit nec erit aliquando. quamuis et nescio quid potius occurrit, sed illa consuetudine obliuionis elapsum est; quod credo ordine contigisse pro merito uel gradu uel ordine uitae.] — Nescio quomodo mihi, inquit, effugit quam nunc sperno sententia; [*](4 cf. Oic. Cat. I 23. 27 ) [*](2 catillinae P temperasse HM P temperanter AmlTedd. et tempe- ranter Am2 3 illo P 5 in om-M isti M catillina P tantum Pml in tantam A 6 se add. Pm2 s.l. ipsam AM edd. 7 huiusce modi M et expunxit Pm2, om.A 8 illi*(s ras.) A 9 ista quoquomodo edd. per- mittitur H edd. permittuntur M 11 distribuere a ei tunc A 12 quia a 13 pr. et om.M intenta P in tanta AHMTedd. 14 licenti dicis M iam A 15 inseruisti M I9esseom.MmlT 21 ortuum Pml semper erat-26 ordine uitae ATedd., inclusi, cum desint in JIM P semper] sed semper m 23 pr. bon Trnl bonus Tm2a 27 mihi om M sentent\'am ATedd. )

Hic ego, cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis quemque uiribus deum quaerere sed ipsum, de quo agebamus, ordinem non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intellegentiam peruenitur: Oro uos, inquam, si, ut uideo, multum diligitis ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse patiamini. quamquam enim occultissima ratio se demonstraturam polliceatur nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen si quempiam ludi magistrum audiremus conantem docere puerum syllabas, quem prius litteras nemo docuisset, non dico ridendum tamquam stultum, sed uinciendum tamquam furiosum putaremus non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordinem non teneret. at multa talia et inperitos, quae a doctis reprehendantur ac derideantur, et dementes homines, quae nec stultorum iudicium fugiunt, facere nemo ambigit, et tamen etiam ista omnia, quae [*]( 18—166, 25 cf. [Eugippii] Excerpta n. 23 p. 124—128 Knoell ) [*]( 3 apudeum A ad om.A usum] usum eius ATa 8 posse om.M ac] et Tml 10 auctorem deum (m deum in ras.) T 11 dissimulanti AHMT 12 se om.A euoluerem AT reuoluerem edd. habuit aliud scripsi aliud HMP habuit AT edd. 13 se OM M 15 alt. est om-M 16 sinit ATml ordinem meritum A redigit Pml 18 quoque M 21 multum (um ex is).4 praepoteros Tml 22 quan+quam P quaquam T 25 sillabus A 27 post pro non add. Pm2 s.l. hoc ut opinor a 29 iudicum HPml ) [*]( 11* )

Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud eum fixa et inconcussa semper manens in sapientes animas quasi transcribitur, ut tanto se sciant uiuere melius tantoque sublimius, quanto et perfectius eam contemplantur intellegendo et uiuendo custodiunt diligentius. haec igitur disciplina eis, qui illam nosse desiderant, simul geminum ordinem sequi iubet, cuius una pars uitae, altera eruditionis est. adulescentibus ergo studiosis eius ita uiuendum est, ut a ueneriis rebus, ab inlecebris uentris et gutturis, ab inmodesto corporis cultu et ornatu, ab inanibus negotiis ludorum ac torpore somni atque pigritiae, ab aemulatione obtrectatione inuidentia, ab honorum potestatumque ambitionibus, ab ipsius etiam laudis immodica cupiditate se abstineant, amorem autem pecuniae totius suae spei certissimum uenenum esse credant. nihil eneruiter faciant, nihil audacter. in peccatis autem suorum uel pellant omnino iram uel ita frenent, ut sit pulsae similis. neminem oderint, nulla uitia non curare uelint. magnopere obseruent, cum uindicant, ne nimium sit, cum ignoscunt, ne parum. nihil puniant, quod non ualeat ad melius, nihil indulgeant, quod uertat in peius. suos putent omnes, in quos sibi potestas data fuerit. ita seruiant, ut eis dominari pudeat, ita dominentur, ut eis seruire delectet. in alienorum autem peccatis molesti non sint inuito. inimicitias uitent cautissime, ferant aequissime, finiant citissime. in omni uero contractu atque conuersatione cum hominibus satis est seruare unum hoc uulgare prouerbium: nemini faciant, quod pati nolunt. rem publicam nolint administrare nisi perfecti, perfici autem uel intra aetatem senatoriam festinent uel certe intra iuuentatem. sed quisquis sero ad ista [*]( 2 ista Mm2 7 insipientes (om. in) Aml 12 ita] uita M 13 uenereis AHMT indomesto T immoderato A 14 ac torcorpore P a torpore AT Eug. edd. 15 sumni T 19 audaciter m 20 simUiter M ..21 non om.M 22 ualeant HMP 23 impeius T 24 seruiat Pml 26 inuicto Tml 27 finiant citissime ferant aequissime P 28 hoc unum (ex unus) prouerbium uulgare A hoc unum u. pr. M 31 festinant Pml certe om.A iuuentutem AMT Eug. edd. se ad ista AT Eug. )

Sequitur, ut dicam, quomodo studiosi erudiri debeant, qui sicut dictum est uiuere instituerunt. ad discendum item necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione. tempore auctoritas, re autem ratio prior est. aliud est enim, quod in agendo anteponitur, aliud, quod pluris in appetendo aestimatur. itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae multitudini uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis, tamen, quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem imperitus nouit, qualem se debeat praebere docentibus et quali uita esse docilis possit, euenit, ut omnibus bona magna et occulta discere cupientibus non aperiat nisi. auctoritas ianuam. quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae optimae praecepta sectatur, per quae, cum docilis factus fuerit, tum demum discet et quanta ratione praedita sint ea ipsa, quae secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque conprehendit, et quid intellectus, in quo uniuersa sunt-uelipse potius uniuersa-et quid praeter uniuersa uniuersorum principium. ad quam cognitionem in hac uita peruenire pauci, ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest. qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus rectisque uotis constanter operam dederint aut contemnentes aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri, beatos eos quidem, cum inter homines uiuant, nescio quo modo [*]( 1 conuertens M 2 decocta aetate facilius M 3 insistant A 4 extentibus Aml 7 studiis suis AT Eug. edd. 13 plures Pml 16 fit] sit M 17 nocentibus HP possit esse docilis A docibilis Eug. 20 fastus ex factus P 21 dicet Tml praedicta AT Eug. sequutus T 23 conpraehendit P 24 ipsa Ma pr. uniuers* (a s. ras.) P 25 quicquid T 26 uero (o ras e.c e) P 27 tantum ex tamen Tm2 28 contempnentes AP 30 uiuunt A Tm2 Eug. edd. uiunt Trnl )

Auctoritas autem partim diuina est, partim humana, sed uera firma summa ea est, quae diuina nominatur. in qua metuenda est aeriorum animalium mira fallacia, quae per rerum ad istos sensus corporis pertinentium quasdam diuinationes nonnullasque sententias decipere animas facillime consuerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut fragilium cupidas potestatum aut inanium formidulosas miraculorum. illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non solum in sensibilibus signis transcendit omnem humanam facultatem sed et ipsum hominem agens ostendit ei, quo usque se propter ipsum depresserit, et non teneri sensibus, quibus uidentur illa miranda, sed ad intellectum iubet euolare simul demonstrans, et quanta hic possit et cur haec faciat et quam parui pendat. doceat enim oportet et factis potestatem suam et humilitate clementiam et praeceptione naturam, quae omnia sacris, quibus initiamur, secretius firmiusque traduntur, in quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus sed mysteriorum auctoritate purgatur. humana uero auctoritas plerumque fallit, in eis tamen iure uidetur excellere, qui, quantum imperitorum sensus capit, multa dant indicia doctrinarum suarum et non uiuunt aliter, quam uiuendum esse praecipiunt. quibus si aliqua etiam fortunae munera accesserint, quorum appareant usu magni contemtuquemaiores.difficillimum omnino est, ut eis quisque uiuendi praecepta dantibus credens recte uituperetur.