De Genesi Ad Litteram

Quocirca quisquis intellegere conatur, quemadmodum aeternus, uere aeternus et uere inmortalis atque [*](1 secala PS 2 alt. quedam P 3 ullns] quIIqs (n exp. tn. 1) P nullus (n 8. I. m. 1) S,RbdJEug 4 ipsę 8 ut om. S 5 cap. XIII E 6 corporali] temporali (tem in raa. m. 3) E quod] et b 7 possit S 8 loca Rbd 10 loca Bbd 11 ad] in Sbd ad in B ad tJJ (in exp. m. 2) P occidente S 14 at] ut S 16 praecedet S 17 praecedet S 18 mouetur S 19 ipsae S conditus] conditus (a in ras.) P conditor S 21 conditor] non conditus Eug. (Knoll 206, 6) 22 per locum b 26 quemammodum E 27 aeternus ante uere om. bd inmutabilis S ) [*]( 17* )

Adfecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine etiam se ipsam cum corpore per locum moueri putat, dum id per locum mouet. quae si posset diligenter inspicere tamquam cardines membrorum corporis sui quemadmodum articulatim dispositi sint, a quibus initia motionum nitantur, inueniet ea, quae per spatia locorum mouentur, nisi ab eis, quae loco fixa sunt, non moueri. non enim mouetur solus digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo, uelut inmoto cardine, moueatur. sic tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus ab articulo humeri, humerus ab scapula cum mouetur stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci spatium, quod mouetur; sic plantae in talo est articulus, quo stante moueatur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa. et nullus membri motus omnino est, quem uoluntas mouet, nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis primitus figit, ut ab eo, quod loci spatio non mouetur, agi ualeat, quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur, nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille, qui motus est, a loco, unde fertur, ad locum, quo fertur, inmoto articulo sui cardinis innitatur. [*]( 1 per tempus nec per locum PRbd 2 adsequi posse S 8 quemammodum E 8 cap. XllII E 9 cum corpore se ipsam Eug. 10 possit dEug. 11 quemammodum E 12 sunt PRbd 13 spacia (pr. a sup. e m. 1 superacr.) 8 14 manus fixa sit] fixa sit palma b 16 inmoto] in motu S inmoto—articulo in ed. Migmana hic desiderari supra memoratum est. 16 umeri EPR 17 umerus EPR . cum mouetur] commouetur PR Eug. monetur b 18 it] id ERS1 19 plante RS moueatur] mouetur SEug moneantur P 20 nullius bd 21 aliquo] alico R articulari b 22 flga 81 24 leuatur (e sup. a m. 1 super- Bcr.) R 25 illae S 26 quod (d exp. m. 1) S )

Porro, si in corpore nullum membrum per locum uoluntas monet nisi ab eo membri articulo, quem non mouet, cum et illa pars corporis, quae mouetur, et illa, qua fixa fit, ut moueatur, corporeas habeant quantitates suas, quibus occupent spatia locorum suorum, quanto magis ipse animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit figatur, unde id, quod mouendum est, innitatur, cum anima non sit natura corporea nec locali spatio corpus inpleat, sicut aqua utrem sine spongiam, sed miris modis ipso incorporeo nutu commixta sit uiuificando corpori, quo et inperat corpori quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per locum moueat, quando totum per partes mouet nec aliquas loco mouet nisi per illas, quas loco non mouet!

Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod creatura spiritalis non per locum mota moueat corpus per locum et quod deus non per tempus motus moueat creaturam spiritalem per tempus. quodsi de anima quisque non uult hoc credere - quod quidem sine dubio non solum crederet, uerum etiam intellegeret, si eam posset, sicuti est, incorpoream cogitare. cui enim non facile occurrat, quod per locum non moueatur, quae per loci spatia non distenditur? quidquid autem per loci spatia distenditur corpus est; ac per hoc consequens est, ut anima per locum moueri non putetur, si corpus non esse credatur — sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc quisque non uult credere, non nimis urguendus est; substantiam uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moueri, nondum perfecte incommutabilem credit. [*]( 2 monet B1 3 fine S 4 habent PRl 5 ipsae ERS 7 natura] natura sunt b 8 sfongeam E1 spungeam P spongeam Bl spungiam S 9 incorporeo] corporeo 8 conmixta S 10 quo] quod SB2 et] etiam P 12 ut] et S 15 intelligere P integere 8 20 possit S 22 quae] que P quod Rd 23 quicquid E*R £ P 25 cap. XV E ceperam 8 26 quiaque] quisquis E; cf. uers. 18 non uult quisque (hoc ordine) Flug nimis] minus S, in mg. b urguendus (u med. 8. I. m. 1) E,PBB 28 perfectae P )

Uerum quia omnino incommutabilis est illa natura trinitatis et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaeternum esse non possit, ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tempore ac loco, mouet tamen per tempus et locum sibi subditam creaturam, naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potestate, ut in naturis nulla sit, quae non ab illo sit, in uoluntatibus autem nulla bona sit, cui non prosit, nulla mala sit, qua bene uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit uoluntatis arbitrium, illae autem, quibus dedit, potentiores ac superiores sunt, illae naturae, quae non habent uoluntatem, subditae sint necesse est illis, quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, nec omnibus omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei prouidentia regens atque administrans uniuersam creaturam, et naturas et uoluntates, naturas, ut sint, uoluntates autem, ut nec infructuosae bonae nec inpunitae malae sint, subdit primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem creaturae spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam masculinae, minus ualentem ualentiori, indigentiorem copiosiori, in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala, quod ex iussu dei fecerit bona, sine per se ipsam sine per malam, in rebus dumtaxat, quae naturaliter sunt etiam malis uoluntatibus subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae uoluntates habent interiorem poenam suam eandem ipsam iniquitatem suam. [*]( i 2 coaetemum (co I. I. m. 1) R 8 apnt E1 ipsam PSl s.ne BI 7 praesit bd 8 qua] qua? (e m. 1 erp.) E 9 ille PR 11 ordinatio E 14 inrationaftlis (bi exp. m. 1) 8 19 inftnctuose 8 Eug bone 8 impunite Sb Eug male sb 20 sint om. P snbdidit 8 primitus (it a. I. m. 1) E 21 inrationabilem S 22 faemineam 8 mascnline 8 24 ipsas P 25 iusso S prius si..ue R 26 malum 8 naturalia P naturalit (t in ras.) R 27 snbdite S 28 male 8 penam S )

Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea, omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua, ut hoc de subditis uel cum subditis agant, quod naturae ordo poscit in omnibus iubente illo, cui subiecta sunt omnia. proinde illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secundum eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis, ueritatis, . uoluntatis eius semper sine tempore et loco; mouentur autem eius imperio etiam temporaliter illo non temporaliter moto, nec ita, ut ab eius contemplatione resiliant aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum eorum congruit actioni. et ideo deus bipertito prouidentiae suae opere praeest uniuersae creaturae suae, naturis, ut fiant, uoluntatibus autem, ut sine suo iussu uel permissu nihil faciant.

Natura igitur uniuersitatis corporalis non adiuuatur extrinsecus corporaliter. neque enim est extra eam ullum corpus; alioquin non est uniuersitas. intrinsecus autem adiuuatur incorporaliter deo id agente, ut omnino natura sit, quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. partes uero eiusdem uniuersitatis et intrinsecus incorporaliter adiuuantur, uel potius fiunt, ut naturae sint, et extrinsecus corporaliter, quo se melius habeant, sicut alimentis, agricultura, medicina et quaecumque etiam ad ornatum fiunt, ut non solum saluae ac fecundiores, uerum etiam decentiores sint. [*]( 20 Rom. 11, 36 ) [*]( 1 cap. XVI E ac] hac R subdite] subditae E sabditis beatitudinS 8 2 beatae EPBS S praba E1 parua JR1 6 iuuente P 8 ueritatis s. I. m. 1 S uoluntate b semper] semper facientes b 9 inperio PS 10 moto El eius] eiis S 11 resiliant (in mg. a 8. 1 ut ttidetur add. est al dissiliant) P 14 uipertito E1 15 creatorae suae] creaturae PRSbd 16 uel a. I. m. 1 E 17 adiubatur E1 adiuuatur (n med. B. L m. 1) B 18 nequae S 19 est] esset b autem adinuatur om. b adiubatur El 22 adiubantur El 25 quecumque RS salue S 26 fecundiores (n s. I. m. 1) S )

Spiritalis autem creata natura si perfecta atque beata est, sicut angelorum sanctorum, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque sit, nonnisi intrinsecus incorporaliter adiuuatur. intus ei quippe loquitur deus miro et ineffabili modo neque per scripturam corporalibus instrumentis adfixam neque per uoces corporalibus auribus insonantes neque per corporum similitudines, quales in spiritu imaginaliter fiunt, sicut in somnis uel in aliquo excessu spiritus — quod graece dicitur Ixa-caoic et nos eo uerbo iam utimur pro latino - quia et hoc genus uisionum, quamuis interius fiat quam sunt ea, quae animo per sensus corporis nuntiantur, tamen, quia simile est eis, ita ut, cum fit, discerni ab eis aut omnino non possit aut certe uix et rarissime possit, et quia exterius est quam illud, quod in ipsa incommutabili ueritate mens rationalis et intellectualis intuetur eaque luce de his omnibus iudicat, inter illa, quae extrinsecus fiunt, arbitror esse deputandum. creatura ergo spiritalis et intellectualis perfecta et beata, qualis angelorum est, sicut dixi, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque ac beata sit, nonnisi intrinsecus adiuuatur aeternitate, ueritate, caritate creatoris; extrinsecus uero si adiuuari dicenda est, eo fortasse solo adiuuatur, quod inuicem uident et de sua societate gaudent in deo et quod perspectis etiam eis ipsis omnibus creaturis undique gratias agit laudatque creatorem. quod autem adtinet ad creaturae angelicae actionem, per quam uniuersarum rerum generibus maximeque humano prouidentia dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat [*]( 1 cap. XVII E si] se S 3 sapiensilquae R adiubatur El 5 scribturarum E1 Bcribturam P adftxa E1 adfixam (in mg. add. at tfiporalibus adfilam) P 6 corporaliter SR* 8 in ante aliquo otn. Pb grece PS grecg M 9 extasis EPBSb 14 incommutabile B1 15 eaquae 18 ipsam (a ex u m. 1) E 19 sapiens que (, add. m. 2) P adiubatur E1 20 karitate 8 21 adiubari El adiubatur E1 quod] quo E se inuicem b 22 perspectis (8. I. m. 2 at fec) E praespectis 8 28 eis] in eis PRSbd 24 incipiunt Excerpta Eugippii p. 210—212 ed. Knoll cap. XVIII E 25 maximeque humano] maximaeque humano generi (generi 8. I. m. 2) B maxime quia humana b 26 adiubat E1 )

Quae cum ita sint, cum deus omnipotens et omnitenens, incommutabili aeternitate, ueritate, uoluntate semper idem, non per tempus nec per locum motus mouet per tempus creaturam spiritalem, mouet etiam per tempus et locum creaturam corporalem, ut eo motu naturas, quas intrinsecus substituit, etiam extrinsecus administret et per uoluntates sibi subditas, quas per tempus et per corpora sibi atque illis uoluntatibus subdita, quae per tempus et locum mouet, eo tempore ac loco, cuius ratio in ipso deo uita est sine tempore ac loco: cum ergo tale aliquid deus agit, non debemus opinari eius substantiam, qua deus est, temporibus locisque mutabilem aut per tempora et loca mobilem, sed in opere diuinae prouidentiae ista cognoscere non in illo opere, quo naturas creat, sed in illo, quo intrinsecus creatas etiam extrinsecus administrat, cum sit ipse nullo locorum uel interuallo uel spatio incommutabili excellentique potentia et interior omni re, quia in ipso sunt omnia, et exterior omni re, quia ipse est super omnia. item nullo temporum uel interuallo uel spatio incommutabili aeternitate et antiquior est omnibus, quia ipse est ante omnia, et nouior omnibus, quia idem ipse post omnia.

Quapropter, cum audimus dicentem scripturam: et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno, quod est in paradiso, escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de [*](28 Gen. 2, 16. 17 ) [*](8 et om. S omnitenens om. S 7 intrinsecus (al ex in mg.) P 8 extrinsecus] intrinsecus (in mg. ai ex) P intrinsecus R amministret EJPR sibi om. P1 9 per ante corpora om. b 11 cuius] cui b 12 eius opinari Eug. 14 mobilem (in mg. al mutabilem) P 15 in s l. m. 1 R 16 quo] qui S intrinsecus (in mg. ax ex) P creatas (in mg. al ereaturas) P amministrat &PR 18 incommutabili (bi 8. I. m. 1) S incommutabile ęternitate excellentique b 19 et om. E1 23 scripturam dicentem bd scribturam EP 26 escae] esca EbdEug aesca PRS esci E2; cf. 242,17 aedes S 26 cognoscendi (alt. n 8. I.) R )

Si ergo Adam talis erat, ut posset capere illam locutionem dei, quam mentibus angelicis per suam praebet substantiam, non dubitandum est, quod eius mentem per tempus mouerit miro et ineffabili modo, non motus ipse per tempus, eique utile ac salubre praeceptum ueritatis inpresserit et quae transgressori poena deberetur ea ipsa ineffabili ueritate monstrauerit, sicut audiuntur uel uidentur omnia bona praecepta in ipsa incommutabili sapientia, quae in animas sanctas se transfert ex aliquo tempore, cum ipsius nullus sit motus in tempore. si autem ad eum modum Adam iustus erat, ut ei adhuc opus esset alterius creaturae sanctioris et sapientioris auctoritas, per quam cognosceret dei uoluntatem atque [*]( 9 cf. Ioh. 1, 1. 3 28 cf. Sapu 7, 27 ) [*]( 1 aederitis 8 ab] de S 2 loquatus P 3 propriae PS conpraehendi EPRS 8 loquutionem P 9 aput EP deum] eum Eug 11 earn] eum S 13 ertasin R ecstasi d in om. EtBb 14 aliqua (qu 8. I. m. 1) B 16 cap. XVEIII E possit S loquutionem P22 19 ineffabili (i fin. ex e m. 1) jB ei quae S 20 utile ac] utique hoc Eug. salubrQ S inpraesserit BS et quae] quęque b que R 21 transgresston (i eras.) R debetur E1 ipse S ineffabiliter PMSEug, (8. I. m. 2) Ebd 22 omnia] ea omnia b 24 transferet S )

Et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum [*]( 5 cf. Gen. 3, 8 9 Ariani 12 I Tim. 6, 16 20 Gcn. 2, 18-24 1 prophftae S ipsis El quur PR 2 ambigimns PBlbd hninsnaodi Sbd ei R1 3 do Rl illut P 4 scribtum EP peccasset b 6 creaturam ei Eug. 7 sapit] capit Eug (Knõll 212,18) hoc] hnc R2 8 hac] ac P1 uolnit P 9 heretici ER substantia El fili E1 assumto PR adsumpto Sbd 12 sol.o R 14 serui (ui s. l. m. 1) E suam om. El impietas E 16 repellanda (a pr. ex e . m. 1) R 18 consequenti sperandum (n ante d e. I.) E,SR2 consequentis parandum P consequentibus parandum R\'bd Expl lib octabus incipiunt capitula libri noni fol. 188 E Explicuit liber \'VIII\' (litt. tiltnuse. color.) fol. 210b P Explicit liber octauus (litt. mai.) Incipit liber nonus fol. 160b R Expl liber VIII (lilt. mai.) pag. 225* S 19 Explicuerunt capitula inC liber nonus fol. 134 E Incipit liber nonus (litt. ",i"wc. rubr.) fol. 2118 P Incipit lib VIIII (litt. mai. rvbr.) pag. 225b S 20 hominem esse solum bd )

Si quem autem mouet, quia non dixit: finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et de aquis omnia uolatilia caeli, sed tamquam utraque genera de terra finxerit, et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli, uideat duobus modis esse intellegendum: aut tacuisse nunc, unde finxerit uolatilia caeli, quia et tacitum posset occurrere, ut non de terra utrumque accipiatur deum finxisse, sed tantummodo bestias agri, ut uolatilia caeli etiam tacente scriptura intellegamus unde finxerit, uelut qui sciamus in prima causalium rationum conditione ex aquis ea esse producta; aut terram uniuersaliter sic appellatam simul cum aquis, quemadmodum appellata est in illo psalmo, ubi caelestium laudibus terminatis ad terram facta est conuersio sermonis et dictum: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi et cetera, nec postea dictum est "laudate dominum de aquis". ubi enim sunt omnes abyssi, quae tamen de terra laudant dominum? ubi etiam reptilia et uolatilia pennata, quae nihilominus de terra laudant dominum? secundum istam uniuersalem appellationem terrae, secundum quam etiam de toto mundo dicitur: deus, qui fecit caelum et terram, siue de terra siue de aquis quaecumque creata sunt, de terra creata ueraciter intelleguntur.

Nunc iam uideamus, quomodo accipiendum sit, quod dixit deus: non est bonum esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum ipsum, utrum temporaliter uocibus ac syllabis editis hoc dixerit deus, an ipsa ratio commemorata est, quae in uerbo dei principaliter erat, [*]( 14 Ps. 148, 7 24 Gen. 2, 18 ) [*]( 1 cap. I E qu..em (id eras.) R adhuc in mg. sttppl. P 2 aqua br 4 inquit deus bd inquid El contra uocem agri in mg. praebetur:- hic minus abet P 6 fixerit P 7 utraque P 9 scribtura EP firerit P 10 inprimis P in prima. (m eras.) R 12 quemammodum E 14 drachonea E 16 ubi] ibi PRSbd omnes in mg. add. m. 2 P 17 dominum] deum ES ubi] ibi PRbd pinnataEIP 18 nihilhominus S dominum] deum ES 20 de terra] de arida. P de arida SSbd 28 cap. II E 26 sillabis PRS editus Rl )

Nam uisus est deus etiam postea sanctis uiris alias capite albo sicut lana, alias inferiore parte corporis sicut aurichalcum, alias aliter atque aliter; non tamen illas uisiones hominibus per substantiam, qua ipse est, sed per sibi subdita, quae creauit, eum praebuisse et per similitudines formarum uocumque [*]( 6 Ps. 84, 9 11 Zach. 2, 8 13 Matth. 8, 17 19 lib. VIII 27 20 cf. Apoc. 1, 14. 15 ) [*]( 1 femina S suscipiebat]. snspiciebat E 2 s;leribtura P et om. S 6 loquatur EPPEbd 9 uocum] locorum S 10 cum voce an incipit cap. III E alio aliquo S 11 prophetia S 18 sonauerit S sicut om. E1 14 his] eis E ad om. E1 15 conpraehendere EIP ualemus PRSbd cum uocabulo uerum tamen incipit cap. IIII E 16 et pr. om. b 17 expraessa P substantiam suam PRSbd 18 inperio S 19 precedente libro S 20 etiam om. P 21 inferiori S parte a. l. m. 1 R aerocalcum EP aericalcum R auricalcum S 23 qua] quam S quae bd per om. b subdita sibi b subditã (... add. tn. 2) E quae] qua S )

Si autem quaeritur, ad quam rem fieri oportuit hoc adiutorium, nihil aliud probabiliter occurrit quam propter filios procreandos, sicut adiutorium semini terra est, ut uirgultum ex utroque nascatur; hoc enim et in prima rerum conditione dictum erat: masculum et feminam fecit eos et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius. quae ratio conditionis et coniunctionis masculi et feminae atque benedictio nec post peccatum hominis poenamque defecit. ipsa enim est, secundum quam nunc terra hominibus plena est dominantibus eius.

Quamquam enim iam emissi de paradiso conuenisse et genuisse commemorantur, tamen non uideo, quid prohibere potuerit, ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et torus inmaculatus hoc deo praestante fideliter iusteque uiuentibus eique oboedienter sancteque seruientibus, ut sine [*]( 14 Gen. 1, 27. 28 23 cf. Hebr. 13, 4 ) [*]( 8 moueri] moueri nam creaturam S et (prius) — mouere in mg. suppl. P; 8. l. suparscr. R 5 intellegunt JRl istut P dixit b 6 deus om. Bbd cap. \'V\' E 7 homini? E hominis S 8 in s. I. E 10 oportuerit PBbd 11 probabiliter (bi s. l. m. 1) S qua Et propter] pter P 12 seminis S terra] in terra (in 8. l. exp. m. 2) E in terra S 14 femina P faeminam S 15 deus om. E; cool. etiam 84, 25 multiplicabimini (ni 8. l. m. 1 ut uiàetwr) S 17 faeminae S 19 quam] que P1 21 cap. VI- E missi PB 22 commemorantur El: commemorentur PBSbd 23 nubtiae El 24 thorus Eb prestante E iuatg fideliterque S 25 oboedienterl oboedientibus Pb sanct.eque (a eras.) E scaeque PS )

Qui enim hoc fieri potuisse non credunt, nihil aliud quam consuetudinem naturae iam post peccatum poenamque humanam sic currentis adtendunt; non autem in eorum genere nos esse debemus, qui non credunt, nisi quod uidere consuerunt. quis enim dubitet homini oboedienter et pie uiuenti praestari potuisse, quod diximus, qui non dubitat uestibus Israhelitarum inpertitum esse quendam in suo genere statum, ut per annos quadraginta nulla uetustatis detrimenta paterentur?

Cur ergo non coierunt, nisi cum exissent de paradiso? cito responderi potest: quia mox creata muliere, prius quam coirent, facta est illa transgressio, cuius merito in mortem destinati etiam de loco illius felicitatis exierunt. non enim scriptura tempus expressit, quantum interfuerit inter eos [*]( 20 cf. Dent. 29, 5 ) [*]( 1 dolore ac labore S 2 foetus ES foetos Bl gignerentur PBbd 8 succederent (de B. l. m. 1) S succiderent in mg. PzRI 4 et 8. l. m. 1 E 5 erat] est b 7 impleto E inpletoa PS si om. S oboedientesque S 8 mortę S 9 nutum (nu in mg.) P 10 regentis PB se om. PBlb 11 corporalium d 12 precepti S 15 paenamque P 16 currentes PR 17 consueuerunt PBbd cap. \'VII. E 18 enim 090 (non del. m. 1) S piae S prestari E pręstare b 19 potuisset E 22 quur B cohierunt P coierunt (i sup. eras. g pos.) B exiissent bd 24 eoięrent B cohirent S 26 scribtura EP expraessit P )

Aut si ad hoc adiutorium gignendi filios non est facta mulier uiro, ad quod ergo adiutorium facta est? si, quae simul operaretur terram, nondum erat labor, ut adiumento indigeret, et, si opus esset. melius adiutorium masculus fieret . hoc et de solacio dici potest, si solitudinis fortasse taedebat. quanto enim congruentius ad conuiuendum et conloquendum duo amici pariter quam uir et mulier habitarent? quodsi oportebat alium iubendo, alium obsequendo pariter uiuere, ne contrariae uoluntates pacem cohabitantium perturbarent, nec ad hoc retinendum ordo defuisset, quo prior unus, alter posterior, maxime si posterior ex priore crearetur, sicut femina creata est. an aliquis dixerit de costa hominis deum feminam tantum, non etiam masculum, si hoc uellet, facere potuisse? quapropter non inuenio, ad quod adiutorium facta sit mulier uiro, si pariendi causa subtrahitur.

Nam si parentes filiis suis cedere ex hac uita oportebat, ut ita omne humanum genus per decessiones et successiones certa numerositate inpleretur, potuerunt etiam homines genitis filiis perfectaque humani officii iustitia hinc ad meliora [*](2 coięrent E quur PR 4 stinmlis PR urgebatmr (ur exp. m. ) [*](1) E urgnebat S 5 prescientiam 8 6 praescibat E 7 mortale» (m eras.) P 8 facta mulier (facta mu in mg. add.) P 9 cap. \'VIII\' E aij eicut S quae om. S quia b 10 operarentur Sb 11 indigeretur S adiutorjgm E adiutor S 12 et] eat P solatio P 18 tedebat EJRS 14 amici] mihi S 15 iuuendo P obsequendo ] oboediendo S 16 ne] nec PR contrarie E 18 maximae JR 19 faemina S 20 faeminam S f?mina b non 8. I. m. 1 B lJląe masculum (mus del. m. 1) P 22 subtrabatur b 23 cap. \'VIlII\' E cecedere P caedere S. 26 certa] terra b 26 offitii S ) [*]( XXVIII. Ang. leet. III par* 1. ) [*]( 18 )

Neque enim arbitrandum est Heliam uel sic esse iam, sicut erunt sancti, quando peracto operis die denarium pariter accepturi sunt, uel sic, quemadmodum sunt homines, qui ex ista uita nondum emigrarunt, de qua ille tamen non morte, sed translatione migrauit. iam itaque aliquid melius habet, quam in hac uita posset, quamuis nondum habeat, quod ex hac uita recte gesta in fine habiturus est; pro nobis enim meliora prouiderunt, ne sine nobis perfecti perficerentur. aut si quisquam putat hoc Heliam mereri non potuisse, si duxisset uxorem filiosque procreasset — creditur enim non habuisse. quia hoc scriptura non dixit, quamuis et de caelibatu eius nihil dixerit — quid de Enoch respondebit, qui filiis genitis deo placens non mortuus, sed translatus est? cur ergo et Adam et Eua, si iuste uiuentes caste filios procreassent, non eis possent translatione, non morte succedentibus cedere? nam si Enoch et Helias in Adam mortui mortisque propaginem in carne gestantes — quod debitum ut soluant, creduntur etiam redituri ad hanc uitam et, quod tamdiu [*]( 2 Matth. 22, 30 9 cf. Matth. 20, 10 12 cf. IV Reg. 2, 11 15 cf. Hebr. 11,40 19 cf. Gen. 5, 24 24 cf. Malach. 4, 5; Apoc. 11, 3 sqq. ) [*]( 1 ant] ad E 8 si 9. I. m. 1 JR oportebat b 4 aliquam inferiorem PRbd erit] erat E 8 cap. X- E helian EIPRl Eliam d 9 die. (m eraa.) E sunt accepturi pariter S 10 quemammodum E 11 mortem P 12 transIationS P 14 recte S gę,ţ. gesta (del. m. I) P enim om. S 16 putat Rl helian PBl Eliam d 18 scribtura EP caelibatu corr. m. 3 ex caelihabitu E 20 translatus] uiuua translatus b quur PR 21 iustQgte (tus exp. m. 1) E caatae E castg S 22 pos set (t add. m. 2 9. I.) P posset R 23 elias Rd 24 solbant P 25 reddituri R. )

Non itaque uideo, ad quod aliud adiutorium mulier facta sit uiro, si generandi causa subtrahitur: quae nihilominus quare subtrahatur ignoro. unde enim magnum magnique honoris meritum apud deum fidelis et pia uirginitas habet, nisi quia isto iam tempore continendi ab amplexu, cum ex omnibus gentibus ad inplendum sanctorum numerum largissima subpetat copia, percipiendae sordidae uoluptatis libido non sibi uindicat, quod iam sufficiendae prolis non postulat necessitudo? denique utriusque sexus infirmitas propendens in ruinam turpitudinis recte excipitur honestate nuptiarum, ut, quod sanis esse posset officium, sit aegrotis remedium. neque enim quia incontinentia malum est, ideo conubium uel quo incontinentes copulantur, non est bonum; immo uero non propter illud malum culpabile est hoc bonum, sed propter hoc bonum ueniale est illud malum, quoniam id, quod bonum habent nuptiae et quo bonae sunt nuptiae, peccatum esse numquam potest. hoc autem tripertitum est: fides, proles, sacramentum. in fide adtenditur, ne praeter uinculum coniugale [*]( 2 ante] afit b 4 prestaretar ES; praestaretur-uiuentibua in mg. add. tII. 1 R 5 parentnmque 8 7 omne R 8 dei (s. I. add. m. 2 ai fidei) E 11 nihilhominus S 14 ei om. El 16 percipiende sordide 8 liuido El 17 uSdicat b sufficiende S prolis] replesse 8 necessitudo non postulat PBSbd 18 cap. \'x!\' E 19 nub. tiarum E1 20 esse possetj poasit esse b possit PR egrotis RS 21 connubium bd 22 incontinenter S uero (o ex e) R uere P 24 ueniabile E3 illud] illum P 25 nubtiae El quo] quod EPRb nubtiae Et 27 preter S ) [*]( 18* )

Nunc enim quaerimus, cui adiutorio mulier facta sit uiro, si eis ad gignendos filios misceri sibimet in paradiso non licebat. qui enim hoc sentiunt, forte peccatum esse omnem concubitum putant. difficile est namque, ut, dum peruerse homines uitia deuitant, non in eorum contraria perniciter currant. etenim sicut exhorrens auaritiam fit profusus aut exhorrens luxuriam fit auarus aut inquietus fit, cuius pigritiam reprehenderis, aut cuius inquietudinem piger aut qui reprehensus odisse coeperit audaciam suam, ad timiditatem fugit aut qui timidus non esse conatur, tamquam abrupto uinculo fit temerarius, dum non ratione, sed opinione crimina metiuntur: ita dum nesciunt homines, quid in adulteriis et fornicationibus diuino iure damnetur, etiam causam procreandi coniugalem concubitum detestantur.

Quod qui non faciunt, sed tamen fecunditatem carnis propter successionem mortalitatis diuinitus datam sentiunt, nec ipsi putant primos illos homines potuisse concumbere, [*](7 De bono coniugali ) [*]( 1 amatd (in mg. al amiLter) b euscipiantur S 2 nutriantur S religioвę 8 edocentur S 3 ut] autem ut bd 4 cauaa. (m eras.) E regula. (m eras.) E 5 nubtiarum E1 9 gradum El noster stilus bd 12 miaceri (s m. 1 B. I.) E 13 omne S 14 cap. \'XII\' E namque] autem S peruersae E 15 debitMtt El perniciter (irt mg. at peruicaciter) b 16 et 17 exorrene ERS 17 pigritia E 18 repraehenderie EPS 19 odisse w (se exp. fl.. 1) S ceperit S audatiam S fugit] suam S 20 abrupto (p s, I. et. 1) S 21 mentiuntur S 22 adulteris El 23 causa PBSbd )

Nam quia numerosissima est superna ciuitas angelorum, ideo non recte conubio copularentur, nisi morerentur. hanc quippe numerositatem perfectam etiam in resurrectione sanctorum angelis sociandam dominus praesciens ait: in resurrectione neque nubent neque uxores ducent; non enim incipient mori, sed erunt aequales angelis dei; hic uero cum inplenda esset hominibus terra et eam propter cognationis artiorem necessitudinem et unitatis uinculum [*]( 21 Matth. 22, 30 ) [*]( 1 ammiserant PR 3 socios (os ex us m. 1) E socius P 5 quae] qui S succederent S 6 terram E terram S 7 societatis R cecus S 8 ut 8. l. m. 1 R ante cernat eras. est ut R 9 uiuebatur E1 10 pacis] pa\'lCÎs E terraenae P 11 cohercens RS choercens P 14 locis R sorte] orte R om. S decoratam (m B. I. m. 1) E 15 excors] escors Et 18 nomerosissima (sup. pr. o m. 1 superacr. u) R 19 morirentar S 21 sotiandam R presciens S 22 ducunt E1 23 inquipient El cum uoce hic incipit cotp. \'XIII\' E hinc S 25 cognitionis (sup. prim. i superscr. a) S arctiorern bd )

Quamuis honestius meliusque credatur ita fuisse tunc illorum hominum corpus animale constitutorum in paradiso nondum mortis lege damnatum, ut non haberent adpetitum carnalis uoluptatis, qualem nunc habent ista corpora, quae iam ex mortis propagine ducta sunt. neque enim nihil est in eis factum, cum de ligno prohibito edissent, quandoquidem deus dixerat non "ei ederitis, morte moriemini", sed: qua die ederitis, morte moriemini, ut hoc ipsum in eis illa faceret dies, quod apostolus gemit dicens: condelector legi dei secundum interiorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. non enim sufficeret ei, si diceret: quis me liberabit de hoc mortali corpore? sed, de corpore, inquit, mortis huius. sicut etiam illud, corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; nec ibi ait mortale, sed mortuum, quamuis utique et mortale, quia moriturum. non ita credendum est fuisse illa corpora, sed licet animalia, nondum spiritalia, non tamen mortua, id est quae necesse esset ut morerentur: quod ea die factum est, qua lignum contra uetitum tetigerant. [*]( 11 Gen. 2, 17 13 Rom. 7, 22-25 21 Rom. 8, 10 ) [*]( 1 conmendandum R implere P 2 quaesitus] quietus 8 faemineus S 4 adiubaret El 9 iam 8. I. m. 1 R in om. Pl 11 non dixerit b dixerit RlPb non om. BI sed-moriemini in mg. P quo bd 12 dię 8 ęderitis S 17 liberauit P 18 gratiam P 19 si] qui S 20 liberauit F1 inquid EIBS 21 sicut-peccatum in mg. inf. add. m. 1 S inquid E1 22 propter] pro E 24 ita] itaque S 26 morerentur (n 8. l. m. 1) E morirentur S eo bd dię 8 ouo bd 27 tetigerunt PPSbd )

Sicut in ipsis nostris corporibus quaedam pro suo modo sanitas dicitur, quae si perturbata sic fuerit, ut letalis morbus iam uiscera depascatur, quo inspecto medici mortem inminere pronuntient, mortale utique corpus etiam tunc dicitur, sed aliter, quam cum esset sanum quamuis quandoque sine dubio moriturum: ita illi homines animalia quidem corpora gerentes, sed non moritura, nisi peccassent, acceptura autem angelicam formam caelestemque qualitatem, mox ubi praeceptum transgressi sunt, eorum membris uelut aliqua aegritudo letalis mors ipsa concepta est mutauitque illam qualitatem, qua corpori sic dominabantur, ut non dicerent: uideo aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, quia, etsi nondum spiritale, sed animale corpus erat. nondum tamen erat mortis huius, de qua et cum qua nati sumus. quid enim aliud, non dicam nati, sed omnino concepti, nisi aegritudinem quandam inchoauimus, qua sumus necessario morituri? neque enim tam necesse est eum ipso morbo mori, qui hydrops uel syntecticus uel elephantiosus factus fuerit. quam eum, qui hoc corpus habere coeperit, in quo omnes homines natura sunt filii irae, quia hoc non fecit nisi poena peccati.

Quae cum ita sint, cur non credamus illos homines ante peccatum ita genitalibus membris ad procreandos filios imperare potuisse sicut ceteris, quae in quolibet opere anima sine ulla molestia et quasi pruritu uoluptatis mouet? si enim [*]( 20 cf. Ephes. 2, 3 ) [*]( 1 cum uoce nostris incipit cap. •Xllll* E 2 ut] et (in mg. ut) P laetalis El letalis (i sup. e m. 1 superscr.) P leotalis Rl loetalis E2B2 mor.bus (e eras.) R morbi S 3 quod S morte 8 7 acceptura P 9 egritndo PS laetalis El loetalis E2R1 11 corpore (in mg. i) P,R d»orainabantur R 14 nondum ex numdum P 16 egritudinem S necessario] sine dubio b 18 hidrops S hydropicus b syntectieus] sintecticus E djsintericus P dysintericus (a. i, m. 1 I sintecticus et in mg. Sintecticus) R dysentecticus (dy s. I. m. 1) 8 dissintericus b dysentericus d 19 cęperit S 20 ire 8 in hoc b 22 qur E1 quur PR 24 qualibet opera S 25 pluritu E1 proritu PRl uolfitatis b si enim] an uero R an uero si b )

Factam itaque feminam uiro de uiro in eo sexu, in ea forma et distinctione membrorum, qua feminae notae sunt, quae peperit Cain et Abel et omnes fratres eorum, ex quibus omnes homines nascerentur, in quibus peperit etiam Seth, per quem ad Abraham uentum est et ad populum Israhel gentemque omnibus iam notissimam gentibus et per Noe filios omnes gentes, quisquis dubitauerit, omnia cogit nutare, quae. credimus, longeque a fidelium mentibus repellendus est. cum ergo quaeritur, ad quod adiutorium factus sit ille sexus uiro, diligenter, quantum ualeo, cuncta consideranti nonnisi causa prolis occurrit, ut per eorum stirpem terra inpleretur, et non eo modo procreatam, quo nunc procreantur homines, cum inest peccati lex in membris repugnans legi mentis, etiamsi per dei gratiam uirtute superatur; hoc enim esse non potuisse [*]( 16 cf. Gen. 4, 1. 2. 25 ) [*]( 2 donabit P 3 quemammodum E caerae P caere RS 4 qur El quur PB 6 morirentur S concepissent] non concepissent bd (non 8. l. m. 1) B 7 foetus B 8 ardore] arborei?1 11 choibet S 12 quemammodum E «■ peccato (0 in ras.) R suplicium E 13 suplicio E 14 facta E1 femina E1 15 faeminae SP 16 chain S 1suentum est ad abraham PBSbd ad s. I. m. 1 E 19 noę BS 20 dubitauerigt (n e.1.p. m. 1) S nutare] uitare b 24 stirpem (m s. I. m. 1) E et] sed Sbd 25 procreata El )

Sed quoniam, cui adiutorio femina facta sit uiro, satis, quantum existimo, requisitum est, illud iam uideamus, quare sit factum, quod adductae sunt ad Adam omnes bestiae agri et omnia uolatilia caeli, ut eis nomina inponeret, atque ita uelut necessitas oreretur creandi ei feminam ex eius latere, cum inter illa animalia simile illi adiutorium non fuisset inuentum. uidetur enim mihi propter aliquam significationem propheticam factum, sed tamen factum, ut re gesta confirmata figurae interpretatio libera relinquatur. quid est enim hoc ipsum, quod uolatilibus terrestribusque animantibus non etiam piscibus atque omnibus natatilibus Adam nomina inposuit? si enim linguae humanae consulantur, sic appellantur haec omnia. quemadmodum eis homines loquendo nomina posuerunt. non [*](2 paena S 3 seruiaijt E 4 detractauit R 5 siue om. b creent (in mg. creet) P 7 mercedae S pietate S 8 membris corporis] corpore S 9 mortis 8. I. m. 1 R 10 ipsa. (m eras.) R premiumque S caeleste S gloria. (m eras.) R 11 aliene S 12 penam S 14 quantum existimo] ut arbitror S extimo P1 sit s. l. m. 1 R 15 adducte S ad s. I. m. 1 P 16 adque » uelud S\' 17 oriretur RSbd 18 simeli P1 19 uide*tur (a eras.) P propheticam R 20 re Pl res E2B 21 interpraetatio EP interpretatione S libera a. I. m. 1 P reliquatur E1 22 non] nec non b 23 natatilibus (1 ex b) 8 24 consulantur (n fin. m. 1 8. I.) E 25 quemammodum E eis] es S imposuerunt Sd )

Deinde, numquid ignorabat deus nihil tale se creasse in naturis animalium, quod simile adiutorium posset esse homini? an opus erat, ut hoc etiam homo ipse cognosceret et eo commendatiorem haberet mulierem suam, quod in omni carne creata sub caelo et de hoc aere sicut ipse uiuente nihil eius [*]( 4 cf. Gen. 11, 1-8 ) [*]( 4 adpellantur S 5 snperuia P turris] terris b 6 dilubium ElP 8 loquaebatur P 9 sint El istae] illę b 10 animalibus ex aniinantibus m. 1 E uolatilibus] caelestibus S 11 nuin] Non b 13 disceret (a m. 1 8. I.) R 14 esset (pritts)] est S mistişca E 16 imposita nomina S 17 sunt 8. Z. m. 1 R 18 generatimqute (a exp. tit. I) P 19 et om. S cicius S 20 possit ElS fuit om. 8 21 pronuntiationem S 21 maximae PE 25 ipse homo bd 26 mulierem] ipe uxorem (me exp. m. 1) P uxorem BBbd 27 ipse] ipse uiuens b )

Neque hoc opere suscepimus prophetica aenigmata perscrutari, sed rerum gestarum fidem ad proprietatem historiae commendare, ut quod inpossibile uideri uanis atque incredulis potest aut ipsi auctoritati sanctae scripturae uelut testificatione contraria repugnare id pro meis uiribus, quantum deus adiuuat, disserendo demonstrem neque inpossibile esse neque contrarium, quod autem possibile quidem adparet nec habet ullam speciem repugnantiae, sed tamen quasi superfluum uel etiam stultum quibusdam uideri potest, hoc ipsum disputando demonstrem, quod ideo non tamquam rerum gestarum naturali uel usitato ordine factum est, ut cordibus nostris fidelissima sanctarum scripturarum auctoritate praelata, quia stultum esse non potest, mysticum esse credatur, quamuis eius expositionem uel inquisitionem aut alibi iam exhibuerimus aut in tempus aliud differamus. [*]( 1 scire in ras. m. 2 E possit S 2 prospectis S posset] poterat 8 3 illi hoc S modo in ras. m. 2 E quomodo <Jiçęrę q?9iP949 et (exp. m. 1) P 5 profect.o (i eras.) S 6 omnia ille PRSbd cui (i ex m m. 1) E 7 aliqua ei] aliqnęi (sic) P 8 demonstrasaet (s med. 8. I. m. 1) R demonstransA S absconderit (i ex e m. 1) R 10 factum om. Rl 11 prophetica. (h e. l.) R enigmata ES perscratare (sup. fin. e add. m. 1 i) P perscrutari (ri in ras.) R prescrutari S 12 ad] ac E 14 auctoritati P1 auctoritatis R scribtnrae EP 15 adinbat E1 16 demonstrarem 8 19 uidere (sup. e fin. auperacr. m. 1 i) P 20 tanqna (in mg. al non) b 22 scribturarum EP 28 misticum E quamuis (uis m. 1 8. l.) S 24 tempus] opus (in mg. al tempus) b )

Quid ergo sibi uult etiam illud, quod mulier uiro de latere facta est? uerum esto propter ipsius coniunctionis? uim commendandam hoc ita fieri oportuisse credamus. numquid etiam, ut dormienti fieret, eadem ratio uel necessitas flagitabat, ut denique osse detracto, in cuius locum caro subpleretur? num enim non potuit ipsa caro detrahi, ut inde congruentius, quod sit sexus inferior, mulier formaretur? an uero tam multis additis costam deus aedificare potuit in mulierem et carnem pulpamue non potuit, qui de puluere ipsum hominem fecit? aut si iam costa fuerat detrahenda, cur non altera pro ea costa reposita est? cur etiam non dictum est "finxit" aut "fecit" sicut in omnibus supra operibus, sed aedificauit, inquit. dominus deus illam costam, non tamquam corpus humanum, sed tamquam domum? non est itaque dubitandum, quoniam haec facta sunt et stulta esse non possunt, ob aliquid significandum esse facta fructum futuri saeculi ab ipso iam primordio generis humani deo praescio in ipsis suis operibus misericorditer praedicante, ut certo tempore semis suis siue per hominum successiones siue per suum spiritum uel angelorum ministerium reuelata atque conscripta et promittendis rebus futuris et recognoscendis inpletis testimonium perhiberent: quod magis magisque in consequentibus adparebit.