De Genesi Ad Litteram

Et consummata sunt caelum et terra et omnis ornatus eorum. et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit; et requieuit deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit. et benedixit . deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere. arduum quidem atque difficillimum est uiribus intentionis nostrae uoluntatem scriptoris in istis sex diebus mentis uiuacitate penetrare. utrum praeterierint dies illi et addito septimo nunc per uolumina temporum non re, sed nomine repetantur. in toto enim tempore multi dies ueniunt praeteritis similes, nullus autem idem redit. utrum ergo praeterierint dies illi, an istis, qui eorum uocabulis et numero censentur, in temporum ordine cotidie transcurrentibus illi in ipsis rerum conditionibus maneant, ut non solum in illis tribus, antequam fierent luminaria, sed etiam in reliquis item tribus diei nomen intellegamus in specie rei, quae creata est, noctemque eius in priuatione uel defectu uel si quo alio nomine melius significatur, cum amittitur species aliqua mutatione a forma ad informitatem declinante atque uergente — quae mutatio in omni creatura siue possibilitate inest, etiamsi desit effectu, sicut in caelestibus superioribus, siue ad inplendam in infimis rebus pulchritudinem temporalem per ordinatas uices quorumque mutabilium cessionibus successionibusque peragitur, sicut manifestum est in rebus terrenis atque mortalibus - uespera uero in omnibus perfectae conditionis [*]( 2 Gen. 2 1-3 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. in5 liber quartus fol. 46 E 4 in die PRSbd 12 nomina ES 13 praeteris E1 similis P1 14 ergo] autem b praeterierunt PRSb istis EI 15 cottidie ES 16 condicionibus R 18 item 81 cum item inc. cap. I E 19 priuationS b . defectum b ai (i ex e m. 1) R 20 admittitur E 21 atquę P 28 des it P effectu] in aifectu S effectus EPPRb 25 decessionibua bd successionibus queperagitur Rl 27 mortalibus (8. I. ni. 2 al mutabilibus) E perfecte EPS )

Inuenimus ergo senarium numerum primum esse perfectum ea ratione, quod suis partibus conpleatur; sunt enim et alii numeri aliis causis rationibusque perfecti. proinde istum senarium ea ratione perfectum diximus, quod suis partibus conpleatur, talibus dumtaxat partibus, quae multiplicatae possint consummare numerum, cuius partes sunt; talis enim pars numeri dici potest quota sit. nam ternarius numerus potest dici pars non tantum senarii, cuius dimidia est, sed omnium ampliorum, quam est ipse ternarius. nam et quaternarii et quinarii pars maior ternarius est; potest enim diuidi et quaternarius in tria et unum et quinarius in tria et duo. et septenarii et octonarii et nouenarii et quidquid ultra est numerorum pars est ternarius non maior uel dimidia, sed minor. nam septenarius quoque diuidi potest in tria et quattuor et octonarius in tria et quinque et nouenarius in tria et sex; sed nullius horum potest dici ternarius quota sit pars nisi tantum nouenarii, cuius pars tertia est sicut senarii dimidia. itaque horum omnium, quos commemoraui, nullus [*](7 de senario numero cf. etiam De ciuit. dei lib. XI 30. 31 ) [*]( 1 quidam terminus bd inquipientis El 6 quemammodum ER 7 ab] abs bd 8 interiora S interiori bd 9 adiacet P1 10 numeroseque S quaedisponimus (a exp. m. 1) P 11 primo S 12 quod] que S 16 sunt E1 tales P 20 quinari P 21 et ante unum in mg. P1 et unum om. RI 22 septinarii S quicquid E2RS 24 septinarius S 27 pars post cuius (ar in ras. m. 2) P sicut & S )

Senarius ergo numerus, ut dicere coeperam, partibus suis connumeratis et in summam ductis ipse conpletur. alii namque sunt numeri, quorum partes simul ductae minorem summam faciunt, alii uero ampliorem; certis autem interuallorum rationibus pauciores inueniuntur, qui suis partibus conpleantur, quarum summa nec citra insistat nec ultra excrescat, sed ad tantum occurrat, quantus est ipse numerus, cuius partes sunt. horum primus senarius est. nam unius in numeris nullae partes sunt. sic enim dicitur et unum in numeris, quibus numeramus, ut non habeat dimidium uel aliquam partem, sed uere ac pure et simpliciter unum sit. duorum autem pars unum est et ea dimidia nec ulla altera. ternarius uero duas habet, unam, quae dici possit quota sit — quod est unum; nam tertia eius est - et aliam maiorem, quae non possit dici quota sit, id est duo; nec huius ergo conputari possunt partes illae. de quibus agimus, id est quae dici possunt quotae sint. porro quaternarius duas habet tales: nam unum quarta eius est, duo dimidia; sed ambae in summam ductae, id est unum et duo simul, ternarium faciunt. non quaternarium. non ergo eum conplent partes suae, quia in summa minore consistunt. quinarius non habet talem nisi unam, id est ipsum unum, quae quinta pars eius est; nam et duo quamuis pars eius minor sit et tria maior, neutra tamen earum dici potest quota pars eius sit. senarius uero tres partes tales habet: sextam, tertiam, dimidiam . sexta [*]( 1 aliquod El aliquo SR 2 et ille S 3 cap. II E 4 summa E e ipse] in se PRlbd 5 ducte S 6 autem] uero PRbd 7 paucior*»s (corr. m. 1) R inueniunt P1 8 cit*ra P consistat S 10 horum] quorum S unus PJR1 11 et unum] unum PRSbd 13 et] ac b 14 ea] eo (o in ras.) B est Pb 15 habeat El quota sit s. l. m. 1 R 17 posset El quota. (e er.) E post nec lit. 2 litt. R partes conputari possunt PBSbd 18 ille SB 20 summa E 21 id est duo & unum S duo, simul ternarium (sic) b 22 in Bl 24 pars (ar in ras.) P 25 pars (ar in ras.) P neultra P 27 liabgt b )

Iam septenarius non habet talem partem nisi septimam,. quod est unum, octonarius tres: octauam, quartam, dimidiam, id est: unum, duo et quattuor . sed haec similiter ductae septenarium faciunt infra insistentem, non ergo inplent eundem octonarium. nouenarius duas habet: nonam, quod est unum, et tertiam, quod est tria. haec autem simul quaternarium faciunt longe nouenario minorem. denarius tres habet partes tales: unum decimam, duo quintam, quinque dimidiam: qui numeri simul ducti ad octonarium perueniunt, non ad denarium. undenarius non habet nisi solam undecimam, sicut septenarius solam septimam et quinarius solam quintam et ternarius solam tertiam et binarius solam dimidiam, quod in omnibus unum est. duodenarius uero partibus suis talibus simul ductis non ipse consummatur, sed exceditur; ampliorem quippe duodenario numerum faciunt: nam usque ad sedecim perueniunt. habet enim eas quinque: duodecimam, sextam. quartam, tertiam, dimidiam . nam duodecima eius unum est, sexta duo, quarta tria, tertia quattuor, dimidia sex: unum autem et duo et tria et quattuor et sex in summam ducta sedecim faciunt.

Et ne multis morer, in infinita serie numerorum plures numeri reperiuntur, qui tales partes aut non habent nisi singulas, sicut ternarius et quinarius et ceteri eiusmodi, aut ita [*]( 1 est unum b bae. (c er.) EP hae Sltbd 2 summa E 4 septinarius S septima El 5 octabam El, (u ex b m. 1) R et quartam E 6 & duo S haec El hae PRbd similiter] similiter (8. l. m. 2 aJ simul) E simul PRSbd 7 septinarium S insistentem] existentg b complent E2PRSbd 9 tertia P bae. (c er.) EPR hae Sbd 10 nobenario El partes habet tales S tales partes PRbd 11 decimam (a ex u m. 1) E 14 septinarius S 17 excedit b 18 duodenario. S 19 quinque] quippe E1 20 duodecimam El 22 ductam Ei 23 faciunt] sunt PRSbd 24 cum in inc. cap. III E seriae S senae P\' 25 repperiuntur EPRS inueniuntur b aut om. S 26 huiusmodi S )

Perfecto ergo numero dierum, hoc est senario, perfecit deus opera sua, quae fecit. ita enim scriptum est: et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. magis autem in istum numerum intentus fio, cum considero etiam ordinem operum ipsorum. sicut enim idem numerus gradatim [*]( 20 Gen. 2, 2. ) [*]( 1 atque] atquae P aut S 2 insistant] eiiatant S 3 nobenarius El ultra om. P1 4 duodeuicensimus :Łtp duodeui.ce.simus R duodeuiginti b duodeuigesimus d erga S repperiuntur ER repperiunt P1 5 ille P 6 simul suis PRb ta..libus P 7 duodetricensimus ElP duodetriginta b duodetrigeshnus d 8 talibus partibus PMSbd talibus a. I. m. 1 S consistat S uicensimam PRI uigesimam E2cl 9 et om. bd octabam EI dimiam pi 10 et septem om. Rl septem] septimam El et om. R XIIII R 11 duodetricensimum ElP duodetrigesimum d 12 xxvrn P magis om. RSd 18 procedet S praecedit PR portione] proportione b . 14 repperiuntur EPRS hii EP ta»*libus (bu 8. Z. m. 1) P 15 re,dactis (d er.) R ad] a R dicunturque Et quarum S 18 etiam om. b 20 quae (e 8. I. m. 1) E 21 sexto] septimo b 22 isto numero S 23 opperam R ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III psrs J. ) [*]( 7 )

Quapropter, cum eum legimus sex diebus omnia perfecisse et senarium numerum considerantes inuenimus esse perfectum, atque ita creaturarum ordinem currere, ut etiam ipsarum partium, quibus iste numerus perficitur, adpareat quasi gradata distinctio, ueniat etiam illud in mentem, quod [*]( 1 surget S secuntur S sequuntur (alt. u 8. l. m. 1) E 2 ut] et E1 que 81 singuli 8 8 sexta] sex 81 4 tria om. S dimidia tria (tiia m. 2 exp. et sexta superser.) S die. (pr. i s. I. m. 1; i er.) P 5 una b pars (ar in ras.) P 6 altera b 9 ad El 10 necessariis (iis paene er.) S ciuis E1 12 aelementis P 15 inferiore] feriore E1 16 nec] ne El 18 uellit (ante biduo) P uiduo E1 19 alio die] alio PJRSbd 21 prim. et om. PRlbd quandiu P 22 est s. l. m. 1 R 25 creaturarum omnium S 27 gradata] grata S distintio Rt Ueniat sqq. ineip. cap. IiII E III in b illa El mente Et )

Magnum est paucisque concessum excedere omnia, quae metiri possunt, ut uideatur mensura sine mensura, excedere omnia, quae numerari possunt, ut uideatur numerus sine numero, excedere omnia, quae pendi possunt, ut uideatur pondus sine pondere. [*]( 1 Sap. 11, 21 9 cf. Rom. 11, 36 ) [*]( 3 inpertinente Et 5 alicui b 6 natura] creatura PJRSbd (8. I. m. 2 ai creatura) E 8 erat (a m. 1 in ras.) E 9 legemus P post an litura 10 litt. in R 11 ips$S 12 omnia ista b 13 his (s. I. m. 2 ai eia) E eis PBSbd 14 his El eis PJRSbd (bis) adpendimus E1 15 uero El 16 omnis S 17 stabilem S 18 iste S 19 dictum aliud S 20 per (8. l. m. 2 at et) E potuit] dici potuit b 21 disposuisti* (s er.) E 23 omniaque R 24 me.tiri (n er.) E 25 omniaq; R 26 adpendi PRSbd ) [*]( 7* )

Neque enim mensura et numerus et pondus in lapidibus tantummodo et lignis atque eiusmodi molibus et quantiscumque corporalibus uel terrestribus uel caelestibus animaduerti et cogitari potest. est autem mensura aliquid agendi, ne sit inreuocabilis et inmoderata progressio; et est numerus et adfectionum animi et uirtutum, quo ab stultitiae deformitate ad sapientiae formam decusque conligitur; et est pondus uoluntatis et amoris, ubi adparet, quanti quidque in adpetendo, fugiendo, praeponendo postponendoque pendatur . at haec animorum atque mentium et mensura alia mensura cohibetur, et numerus alio numero formatur, et pondus alio pondere rapitur. mensura autem sine mensura est, cui aequatur quod de illa est, nec alicunde ipsa est; numerus sine numero est, quo formantur omnia, nec formatur ipse; pondus sine pondere est, quo referuntur, ut quiescant, quorum quies purum gaudium est, nec illud iam refertur ad aliud.

Sed nomina mensurae et numeri et ponderis quisquis nonnisi uisibiliter nouit, seruiliter nouit. transcendat itaque omne, quod ita nouit, aut si nondum potest, nec ipsis nominibus haereat, de quibus cogitare nisi sordide non potest. tanto enim magis cuique ista in superioribus cara sunt, quanto ipse minus est in inferioribus caro. quodsi non uult aliquis ea uocabula, quae in rebus infirmis et abiectissimis didicit, transferre ad illa sublimia, quibus intuendis mentem serenare conatur, non est urgendus, ut faciat. dum enim hoc [*]( 2 huiusmodi PRSbd mobilibus El 4 autern] etiam PRSbd (8. I. m. 2 at etia) E 6 et adfectionum om. b affectionum lib. 8 uolnntatis El quique E1 adpetendo » 9 postponendoqu.e (a er.) E postponendo quae S at] ad E sed PRSE*bd hic b 10 et er. R 12 sine] nisi Ex 18 ali*unde P aliunde RSbd cum numerus inc. VI E 14 formantur (n s. I. m. 2) S ipse formatur b 15 est om. S 16 iam] tamen b aliud (s. I. m. 2 at gaudin) E 17 nomine S et ponderis et numeri P 18 uisibiliter] uiliter S ui... liter R nouit (pr; uit add. a. I. m. 2) E seruiliter nouit om. S 19 nominibus (n init. 8. I. m. 1) R 20 hereat EPBS sordidę S sordid.e P 22 caro] cara S 23 infimis E2sbd 24 sublimis (mi s. I. m. 1) R 25 urguendus PRS )

Jam uero si quisquam dicit creatam esse mensuram et numerum et pondus, in quibus deum omnia disposuisse scriptura testatur, si in illis omnia disposuit, eadem ipsa ubi disposuit? si in aliis, quomodo ergo in ipsis omnia, quando ipsa in aliis? non itaque dubitandum est illa esse extra ea, quae disposita sunt, in quibus omnia disposita sunt

An forte putabimus ita dictum esse: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, ac si diceretur: omnia sic disposuisti, ut haberent mensuram et numerum et pondus? quia et, si diceretur: omnia corpora in coloribus disposuisti, non hinc esset consequens, ut ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, colores in se prius habuisse intellegeretur, in quibus faceret corpora, sed ita acciperetur: omnia corpora in coloribus disposuisti, ac si diceretur: omnia corpora sic disposuisti, ut haberent colores. quasi uero a creatore deo disposita in coloribus corpora, id est ita disposita, ut colorata essent, possit aliter intellegi, nisi aliqua ratio colorum singulis corporum generibus distribuendorum in ipsa disponentis sapientia non defuisse intellegatur, etsi color ibi non appellatur. hoc est enim, quod dixi, dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum. Faciamus ergo ita dictum esse: omnia in mensura et [*]( 11 Sap. 11, 21 ) [*]( 2 quod S cuiusmodi tamen S 3 rectae B 4 tendit.. S 7 scriptura om. E eadem-disposuit bis pos. sed alt. del. m. 1 S 8 in s. I. m. 1 R omnia in ipsis b 9 ea om. Pl 11 putauimua E1 esse dictum b 16 quem R 17 intellegetur P1 18 acceperetur P 21 posset E 23 disponendis S disponenti JRb non defuisae] faisse b 24 coloris 8 ibi om. S 25 res (s m. 1 8. l.) R conceditur] cognoscitur Sbd onditur (c er.) P uocauulis EI 26 faciamns] fateamur b ergo om. El )

Cum ergo haec ita disponerentur, ut haberent mensuras et numeros et pondera sua, ubi ea cernebat ipse disponens? neque enim extra se ipsum, sicut cernimus oculis corpora, quae utique nondum erant, cum disponerentur, ut fierent. nec ita intra se ipsum ista cernebat, sicut cernimus animo phantasias corporum, quae non praesto sunt oculis, sed ea, quae uidimus, uel ex eis, quae uidimus, imaginando cogitamus. quo ergo modo ista cernebat, ut ita disponeret? quo, nisi eo, quo solus potest?

Uerum tamen nos mortales et peccatores, quorum animas adgrauant corpora corruptibilia et quorum sensum multa cogitantem terrena deprimit habitatio — quamquam, et si corda mundissima et mentes simplicissimas gereremus sanctisque angelis iam essemus aequales, non utique nobis ita nota esset diuina substantia sicut ipsa sibi —

tamen istam senarii numeri perfectionem nec extra nos ipsos cernimus, sicut oculis corpora, nec ita intra nosmet ipsos, quemadmodum corporum [*]( 18 cf. Sap. 9, 15 ) [*]( 1 pondereiji (m exp. m. 1) P disposuisti] disposita S, (ita in ras.) R 2 et om. E1 õ cum uoce multitudine inc. cap. VII E leuitate om. P1 leuite Rl 7 auertat b 8 tantam.* (en er. et tan 8. I. pos. m. 1) R 9 haec 8. I. m. 1 R disponeretur b 11 post ipsum add. cernebat b 13 ita 8. 1. m. 1 R om PSbd ista] ita d animo cernimus bd 14 fantasias E presto ES eaq; R 15 uidemuB PRSb uel—uidimua om. S uidemus PRlb 16 cap. VIII E modo ergo PRd 18 tamen] etiam bd 19 adgrabant El aggrabant PRi 21 generemus El 23 cum uoce tamen incipit cap. VII in bd 24 cernimos P1 25 ita om. jIPSb quemammodum EPRS )

Quamobrem non possumus dicere propterea senarium numerum esse perfectum, quia sex diebus perfecit deus omnia opera sua, sed propterea deum sex diebus perfecisse opera sua, quia senarius numerus perfectus est. itaque, etiamsi ista non essent, perfectus ille esset; nisi autem ille perfectus esset, ista secundum eum perfecta non fierent.

Iam uero, quod scriptum est requieuisse deum in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, et ideo eundem diem benedixisse et sanctificasse, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, ut, quomodo possumus, quantum ab ipso adiuti fuerimus, intellectu conemur adtingere, prius de hoc carnales hominum suspiciones a nostris mentibus abigamus. numquid enim dici uel credi fas est deum laborasse in operando, cum ea, quae supra scripta sunt, condidit, quando [*]( 1 fantasias E 3 corpuscolorum PR1 5 adnnit El interiusquae ER interius yug b 6 uim om. P numeri uim P2Sbd 11 creatori semper creatori (semper creatori exp. m. 2) E 12 itaqųę E 13 nulla bestiarum] ant bestiarum S uestiarum El 15 arida S que R 16 cap. Vmi E 19 itaque] Perfectus itaque S 20 perfectus om. S 22 in om. Ex 24 ab omnibus operibus suis om. PRlbd 26 fuerimus adiuti b 27 suspitiones S suspiones Pl auigamus El )

An forte quis dixerit dicendo quidem, ut fierent, quae continuo facta sunt, deum non laborasse, sed forte cogitando, quid fieri debuisset, qua cura uelut liberatus rerum perfectione requieuerit et eo merito diem, quo primum factus est, ab hac animi intentione securus benedicere et sanctificare uoluerit? quodsi haec sapere multum desipere est — rerum enim condendarum tam facultas quam facilitas inconparabilis et 9 ineffabilis est apud deum — quid restat, ut intellegamus, nisi forte creaturae rationali, in qua et hominem creauit, in se ipso requiem praebuisse post eius perfectionem per donum spiritus sancti, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut illuc feramur adpetitu desiderii, quo cum uenerimus requiescamus, id est nihil amplius requiramus? sicut enim recte dicitur deus facere, quidquid ipso in nobis operante fecerimus, ita recte dicitur deus requiescere, cum eius munere requiescimus.

Hoc quidem recte intellegimus, quia et uerum est et non magnae intentionis indiget, ut uideamus ita dici requiescere [*]( 5 Gen. 1, 3. 6 19 cf. ROID. 5, 5 ) [*]( 1 post dicebat add. fiant PRb et fiebant om. PR 5 dixit deus Sb 6 consumauit R 7 deliberamenlitis P deleramentis JR1 inter hominis et nedum add. quanto magis b nedum] quanto magis S 11 qua] quae El uelut cura b 12 requieuerit (er 8. I. m. 1) E requieuit b primo PRbd 14 si haec om. b 15 et] atque PRSbd 16 aput EP cum uoce quid incipit cap. 9 in bd 18 prebuisse S 20 feramur (r fin. sup. txp. s m. 1) E adpetitu EI cum] dum S peruenerimus PSbd 22 quicquid E2RS inobis Pl 23 rectae R deus dicitur b 26 magna intentione b ista El dice E dicere b )

Ex hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab apostolo: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemtionis. neque enim ipsa spiritus sancti, qua est quidquid ipse est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem magisque sit ipsa aeterna incommutabilis beatitudo. sed quia ita in sanctis habitat, ut eos inpleat caritate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant prouectu fidelium et bonis operibus, et ideo necesse est etiam contristentur lapsu uel peccatis eorum, de quorum fide ac pietate gaudebant — quae tristitia laudabilis est, quia uenit ex dilectione, quam spiritus sanctus infundit - propterea ipse spiritus dicitur contristari ab eis, qui sic agunt, ut eorum factis contristentur sancti, non ob aliud, nisi quia spiritum sanctum habent: quo dono tam boni sunt, ut eos mali maestificent, hi maxime, [*](4 Gen. 22, 12 12 Eph. 4, 80 ) [*]( 1 nos requiescere b fecit ElS 2 effecit PB 3 antea bd Abrahaej ad Abraham d ad abraa b 5 cognosceres E1 cognosceretur PBSbd cap. X E loquutionum P 8 haec] hoc b om. P1 9 ammittit PBI noa temere bd tale de deo PRbd tale om. S 11 Ex] Et b loquutionis PB 12 contristare 2?1 13 diem ES redemptionis RSbd 14 quae S quicquid E2RB est ipsa b 17 quae S 18 profectu PBSbd 20 labsu P piftate S 21 quam] quam (m ea:p. m. 1) S qua b 22 ait. sps in ras. m. 2 R con.tristari (s er.) S 24 quoipp (mo cxpm . 1) P quo. B 25 dono] donante S do no E1 dono* B mesti- Beent B hii E )

Hoc genere locutionis rursum idem apostolus mirabiliter • usus est, ubi ait: nunc autem cognoscentes deum, immo cogniti a deo. neque enim tunc eos cognouerat deus, praecognitos uidelicet ante constitutionem mundi; sed quia tunc eum ipsi illius munere. non suo merito uel facultate cognouerant, maluit tropice loqui, ut tunc ab illo cognitos diceret, cum eis cognoscendum se praestitit, et uerbum corrigere, quasi hoc minus recte dixerit, quod proprie dixerat, quam sinere, ut hoc sibi adrogarent se potuisse, quod eis posse ille donauerat.

Hic ergo intellectus in eo, quod positum est requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit bona ualde, quia ipse nos facit requiescere, cum bona opera fecerimus, quibusdam forte suffecerit; sed nos huius sententiae scripturarum consideratione suscepta urguemur quaerere, quonam modo et ipse requiescere potuerit, quamuis requie sua nobis insinuata sperare admonuerit in se requiem nostram futuram. sicut . enim ipse fecit caelum et terram et ea, quae in eis sunt, et omnia sexto die consummauit, nec in eis aliquid dici potest nos creasse illo donante, ut crearemus, et ideo dictum esse: consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. quia, ut a nobis consummarentur, ipse praestitit: ita et quod dictum est: requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nostram requiem. [*]( 5 Gal. 4, 9 7 cf. I Petr. 1, 10 24 Gen. 2, 2 ) [*]( 1 bonus P1 2 praecipuae R 4 loqutionis Pl loquutionis R rursus PBSbd 6 cogniti estis ab eo b 8 eam Pl ipsi eum PaRSbd 10 prestitit EP 11 rectae R . propriae S 12 se] sed E 16 fecit PBl feceremus P 17 snfficerit JB1 nos) non S 18 urgemur EzRbd quonam] quoniam PBl et om. S 19 requiem suam S nobia JS* insinuatam S 20 ammonuerit PR 21 sunt om. P 22 dici potest aliquid b 28 donante (te ex do m. 1) P crearemur S dictyrom \'expo m. 1) P 25 quia ut] qui aut S prestitit S 27 utiqu JBl )

Quapropter iustissima ratione conpellimur indagare, si ualeamus, atque eloqui, quomodo utrumque sit uerum, et quod hic scriptum est in septimo die requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit, et quod in euangelio dicit ipse. per quem facta sunt omnia. pater meus usque modo operatur, et ego operor. eis enim hoc respondit, qui propter requiem dei scripturae huius auctoritate antiquitus commendatam sabbatum ab eo non obseruari querebantur. et dici quidem probabiliter potest obseruandum sabbatum Iudaeis fuisse praeceptum in umbra futuri, quae spiritalem requiem figuraret, quam deus exemplo huius quietis suae fidelibus bona opera facientibus arcana significatione pollicebatur. cuius quietis et dominus Iesus Christus, qui nonnisi quando uoluit passus est, etiam sepultura sua mysterium confirmauit. ipso quippe die sabbati requieuit in sepulcro eumque totum diem habuit sanctae cuiusdam uacationis, posteaquam sexto die, id est parasceue, quam dicunt sextam [*]( 14 Ioh. 5, 17 ) [*]( 1 conceWente (ce add. m. 2) S 2 quia SRS 3 monstrarentur PRlb 7 rectae R quemammodum EPR1 disputatum bis pos. m. 1 alt. del. S 8 apparet-R1 9 propria SR propria bd demonatretnr PRSbd 10 cap. XI E conpellemur P 13 omnibus om. PRd operibus om. S 14 modo] nunc PRbd 15 eis] iudaeis S qua S 16 auctoritatem S 17 conmendatam E1 commendatum Psbd quaerebantur EPRS 18 potest] post S 21 arcana El 22 ante dominus add. ipse PRbd Iesus Christus scripsi: ihs E xps PRSbd 24 sabati S sepulchro PRSb 25 uocationis PiRlb 26 quem PRb sextum b )

Potest etiam intellegi deum requieuisse a condendis generibus creaturae, quia ultra iam non condidit aliqua genera noua, deinceps autem usque nunc et ultra operari eorundem generum administrationem, quae tunc instituta sunt, non ut ipso saltem die septimo potentia eius a caeli et terrae omniumque rerum quas condiderat gubernatione cessaret, alioquin continuo dilaberentur. creatoris namque potentia et omnipotentis atque omnitenentis uirtus causa subsistendi est omni creaturae: quae uirtus ab eis, quae creata sunt, regendis si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species omnisque natura concideret. neque enim, sicut structor aedium, cum fabricauerit, abscedit, atque illo cessante atque abscedente stat opus eius, ita mundus uel ictu oculi stare poterit, si ei deus regimen sui subtraxerit.

Proinde et quod dominus ait: pater meus usque modo operatur, continuationem quandam operis eius, qua uniuersam creaturam continet atque administrat, ostendit. aliter enim posset intellegi, si diceret: et nunc operatur, ubi non esset necesse, ut operis continuationem acciperemus, aliter autem [*]( 3 Ioh. 19, 30 8 Iohi 5, 17 ) [*]( 2 patiuulo JE1 4 tradidit B1 reddidet P reddidit B2b 6 sepultnra] sepulchro b 8 uere bd 9 conc?dendis E condendis (alt. n 8. I. ta. 1) P 11 operari] opera B operatur b operarior P eundem P1 12 amministrationem PB ut t. I. m. 1 B 18 saltim 8 14 omniumquae P gubernatore. (s semier.) S 15 dilauerentur EP 17 eis] omnibus 8 que R 19 instructor S structura b 20 abscedit] quis abscedit b 21 opera S 23 modo] nunc EPPBbd 25 amministrat PR 26 possit SRt 27 autero] enim EI. )

Et opera quidem eius bona uidemus, quietem uero eius post bona opera nostra uidebimus. ob quam significandam mandauit Hebraeo populo unum diem obseruandum: quod tam carnaliter agebant, ut eo die dominum saluatorem nostrum uidentes operari criminarentur, ac sic eis de opere patris rectissime responderet, cum quo et ipse operabatur aequaliter non solum creaturae uniuersae administrationem, sed etiam ipsam nostram salutem. iam uero tempore gratiae reuelatae obseruatio illa sabbati, quae unius diei uacatione figurabatur, ablata est ab obseruatione fidelium. in ea quippe iam gratia perpetuum sabbatum obseruat, qui spe futurae quietis operatur quidquid boni operatur nec in ipsis bonis operibus suis quasi habens bonum, quod non acceperit, gloriatur; ita enim tamquam diem sabbati, hoc est dominicae cessationis in sepultura suscipiens atque intellegens baptismi sacramentum quiescit a pristinis operibus suis, ut iam in nouitate uitae ambulans deum in se operari cognoscat, qui simul et operatur et quiescit [*]( 6 Gen. 2, 2 10 cf. Exod. 20, 8 22 cf. Rom. 6, 4 ) [*]( 2 illae P suabiter E1 4 que R iam] etiam S 5 ut ea quae] utiquae P utique b ea quae om. Rl ante condiderat add. ut quod b 6 in septimo PBSbd 8 uidemus bona PRbd 9 uideuimus E1 10 hebreo SR 11 dominum saluatorem nostrum (s. Z. m. 2 ał salutS nostrà) E dhm saluatorem nfm (sed ex Baluatorem fact. salutarem et in DIg. add. alibi) S salutem nostram dominum PRbd 12 sic 8. l. m. 2 P si bd 13 equaliter R 14 amministrationem PR 15 salutem nostram S reuelata S 16 sabati R uocatione PiRs 17 iam legitur ante sabbatum in PRS, post sabbatum in bd 18 spei E1 pfuturae (p m. 2 ex i uocab. spei) E 19 quicquid 1!J2SR 21 die E<PRS 24 et 8. I. m. 2 S )

Denique ipse nec, cum creauit, defessus nec, cum cessauit, refectus est, sed nos uoluit per scripturam suam ad quietis exhortari desiderium intimando nobis eam diem se sanctificasse, in quo quieuit ab omnibus operibus suis. nam nusquam omnium sex dierum, quibus creata sunt omnia, legitur aliquid sanctificasse. nec ante ipsos sex dies, ubi scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, additum est: et sanctificauit, sed diem istum, in quo requieuit ab omnibus operibus suis, quae fecit, uoluit sanctificare, tamquam et apud ipsum, qui nihil in opere suo laborat, plus quies quam operatio ualeat. hoc quidem in hominibus euangelium nobis intimat, ubi saluator noster meliorem partem dicit Mariae, quod sedens ad pedes eius requiescebat in uerbo eius, quam Marthae quamuis propter obsequium, quo ei ministrabat, circa multa occupatae et licet bonum opus operantis. uerum hoc in deo quomodo sit uel intellegatur, difficile dictu est, etiamsi cogitatu aliquantulum adtingi potest, cur deus sanctificauerit diem quietis suae, qui nullum sanctificauerit operis sui, nec ipsum sextum, quo et hominem fecit et cuncta perfecit. ac primum ipsum requiescere dei quale sit, cuius humanae mentis acies adsequi potest? quod tamen nisi esset, hoc omnino ista scriptura non poneret. dicam sane, quod sentio, haec duo indubitata praeloquens nec deum uelut post laborem desideratumue negotii sui finem temporali quadam [*]( 9 Gen. 1, 1 15 cf. Luc. 10, 39-42 ) [*]( 1 guuemationem JE1 aput E1 PR 8 cap. XII E defesus Rt 5 exortari ESR 6 omnibus om. El 8 ubi] ub P1 11 Banctificare noluit b 12 aput EP 13 hominibus] oml!nibus E *om*nibus R 16 martae P1 17 occupata S operantes S operatis P1 18 uerum] uerbum S dictum ElP dictu. (m er.) R 19 quur S 20 sanctificauerat b 21 et cuncta perfecit om. PR 23 adsequi E1 24 ista] in ista S ipsa b sanae R 25 hic b uelut om. PRl 26 desideratumue El desideratumuae R desideratum de S desideratum b )

Nimirum ergo, quia uitium est et infirmitas animae ita suis operibus delectari, ut potius in eis quam in se requiescat ab eis, cum procul dubio melius aliquid in illa sit, quo ea facta sunt, quam ipsa, quae facta sunt, insinuatur nobis deus per hanc scripturam, qua dicitur requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, nullo opere suo sic delectatus, quasi faciendi eius eguerit, uel minor futurus, nisi fecisset, uel beatior, cum fecisset. quia enim ex illo ita est quidquid ex illo est, ut ei debeat, quod est, ipse autem nulli. quod ex ipso est, debeat, quod beatus est, se rebus, quas fecit, diligendo praeposuit, non sanctificans diem, quo ea facienda inchoauit, nec illum, quo ea perfecit, ne illis uel faciendis uel factis auctum eius gaudium uideretur, sed eum, quo ab ipsis in se ipso requieuit. et ipse quidem numquam ista requie caruit, sed nobis eam per diem septimum ostendit. hinc etiam significans non percipi requiem suam nisi a perfectis, cum ad eam intimandam non deputauit diem, nisi qui perfectionem rerum omnium sequebatur. nam qui semper est quietus, tunc nobis requieuit, cum se requieuisse monstrauit.

Illud quoque adtendendum est, quod dei requiem, qua de se ipso beatus est, nobis insinuari oportebat, ut intellegamus, quomodo dicatur etiam requiescere in nobis: quod non dicitur, nisi cum in se requiem praestat et nobis. requies igitur dei recte intellegentibus ea est, qua nullius indiget [*](1 tanto S 4 causag (e ezp. m. 1) P 5 cap. XIII E 6 eis] ipsis b 8 ipsa] propter b 9 deus nobis b 10 oberibus P 13 quicquid ElRS 15 deligendo Ex 16 inchoabit El ilium] ullum R nec PBd 18 ipsis (i fin. ex o m. 1) E 19 ista (a m. 1 a. I.) E 20 percipe El ; m. 2 re s. I. add. et al\' percipi adscr. 23 requiebit El 25 se om. b insinuare EXPX 26 etiam om. b quod-nobis om. 81 27 requiem (i m. 1 s. I.) E prestat ES cap. XlIII E 28 ingiget S-)

Quo itaque die hoc commendari oportuisse nisi septimo? intellegit quisquis senarii numeri perfectionem, de qua supra locuti sumus. perfectioni creaturae congruenter adhibitam recolit. si enim senario numero perficienda fuerat creatura, sicuti perfecta est, eaque requies dei nobis erat commendanda, qua demonstraretur nec perfectis beatificari creaturis, procul dubio dies erat in hac commendatione sanctificandus, qui sequitur sextum, quo erigeremur ad hanc requiem concupiscendam, ut et nos in illo requiescamus.

Neque enim similitudo pia est, si uelimus similes ita [*]( 1 in nobis b et orn. PRlS 2 alt. ipse om. b 3 aliquot El bona omnia S 5 nulla] non S 6 indiget] eget PRSbd facit RSd egit E* 9 possit S potest b a om. El a factis] affectis Rl 10 non omnino E 14 perfectae S ab omnibus] ab omjjnibus (s. I. m. 2 at a bonis) E a bonis PRSbd 19 oportuisset bd post septimo add. Quod sane bd 21 loquuti P perfectionis El perfectioni (i fin. ex e m. 1) R athibitam Et 23 eaquae E ea quae S erat nobis bd 24 demonstretur b beatificare b 28 cup XV E ita esse similes PRS ita similes esse bd ) [*]( XXVIII. Aug. acct. 111 para 1. ) [*]( 8 )

Quid ergo tam humile ac facile adfatu et quid tam sublime atque arduum cogitatu quam deus requiescens ab omnibus operibus suis, quae fecit? et ubi requiescens nisi in se ipso, quia beatus nonnisi se ipso? quando, nisi semper? in diebus autem, quibus rerum, quas condidit, consummatio narratur et ab eis quietis dei ordo distinguitur, quando, nisi in septimo die, qui earum sequitur perfectionem? a perfectis enim requiescit, qui nec perfectis eget, quo beatior esse possit.

Et quod apud illum quidem quieti eius nec mane nec uespera est, quia nec aperitur initio nec clauditur fine, [*](3 commutabili El requiescere (re init. in ras.) R 4 erit om. S minimaeque (a exp. m. 1) P 5 uera S 7 nostris non tantum S 9 desederemus PRl 11 post requiescat add. in nobis b 12 fecere.. mus P 13 prestat ES exstitisse bd 14 requieuisse bd 15 hoc b 19 ac] et b adfatu] affatu EPSRb effatu d 20 cogitatum El 22 nonnisi m. 1 post se ipso posit. m. 2 exp. et post beatus pos. E in se ipso E 24 distinguitur. Quando sqq. (sic) b 27 quietis Ei 28 finem Rl )

In illis enim diebus, quibus omnia creabantur, uesperam terminum conditae creaturae, mane autem initium condendae alterius accipiebamus. ac per hoc quinti diei uespera terminus est conditae quinto die creaturae, mane autem, quod post ipsam uesperam factum est, initium est condendae sexto die creaturae, qua condita tamquam eius terminus facta est uespera. et quia nihil aliud condendum restiterat, ita post illam uesperam mane factum est, ut non esset initium condendae alterius creaturae, sed initium quietis uniuersae creaturae in requie creatoris. neque enim caelum et terra et omnia, quae in eis sunt, uniuersa scilicet spiritalis corporalisque creatura in se ipsa manet, sed utique in illo, de quo dictum est: in illo enim uiuimus et mouemur et sumus, quia, etsi unaquaeque pars potest esse in toto, cuius pars est, ipsum tamen totum non est nisi in illo, a quo conditum est. et ideo non absurde intellegitur sexto die conpleto post eius uesperam factum mane, non quo significaretur initium condendae alterius creaturae, sicut in ceteris, sed quo [*]( 28 Act. 17. 28 ) [*]( 1 et] haec El uespera S 6 perfectione b ut (ex & m. 1) S inquipiat El 7 in pr. 8. I- m. 1 R 9 uespera S 10 perfectius (i 8. I. m. 1) B 11 enim] ergo b uespera S 12 creaturae conditae S condende S 15 condende S diei SR 18 condende S 19 creaturaturae P1 21 que R 23 prius et om. b 24 et quia P unaqueque R 25 conditll (aJ tottl 6) b 26 est om. b 27 esse mane b non ante initium leg. in b 28 condende S ) [*](8* )

Nam si in ceteris diebus uespera et mane talium temporum uices significant, qualia nunc per haec cotidiana spatia peraguntur, non uideo, quid prohibuerit et septimum diem uespera noctemque eiusdem mane concludere, ut similiter diceretur: et facta est uespera, et factum est mane dies septimus. quandoquidem et ipse unus est dierum, qui omnes septem sunt, quorum repetitione menses et anni et saecula peraguntur, ut mane, quod poneretur post uesperam septimi, hoc esset initium octaui diei, de quo iam deinceps silendum fuit, quia idem primus est, ad quem reditur, a quo rursus hebdomadis series ordiatur. unde probabilius est istos quidem septem dies illorum nominibus et numero alios atque alios sibimet succedentes currendo temporalia peragere spatia, illos autem primos sex dies inexperta nobis atque inusitata specie in ipsis rerum conditionibus explicatos, in quibus et uespera et mane sicut ipsa lux et tenebrae, id est dies et nox, non eam uicissitudinem praebuerunt, quam praebent isti per solis circuitus: quod certe de illis tribus fateri cogimur, qui ante condita luminaria commemorati atque numerati sunt.

Ac per hoc qualiscumque in eis uespera et mane fuerit, nullo modo tamen opinandum est eo mane, quod post sexti diei uesperam factum est, initium accepisse requiem dei ne temporale aliquod bonum illi aeternitati et [*](2 deo ElJRl dei b 3 nec (c s. I. m. 1) P autem om. 8 4 eidera (ei m. 2 in ras.) R 7 significant (n fin. 8. 1. m. 1) E cottidiana ES 9 eiusdem] eius S 10 factum] factus E1 factum est om. S mane om. El 11 cum quandoquidem cap. XVI E 12 repetitioneqi (m exp. m. 1) S 18 ut] et E1 uespera El 14 esset E1 silendum deinceps E 15 redditur E 16 ebdomadis EPRS ordinatur S 20 conditionibua El 22 ea uicissitudine El 23 circditus b 26 tamen modo b 28 aliquid S )

Initium ergo creaturae in quiete creatoris illo mane significatum arbitror, quod factum est post uesperam sexti diei ; non enim posset in eo nisi perfecta requiescere . proinde sexto die consummatis omnibus factaque uespera factum est et mane, quo inciperet consummata creatura in illo, a quo [*]( 1 taemeraria P suscipimur P 2 qua om. El 3 ipsi] ipse S 5 eandem] tande b tam] tamen S 6 prim. in om. S 7 modulo if) E 8 momenti om. 81 11 propria PS if) stabilitatis E 12 in om. Ex quiet.e (a er.) E adpetit El 18 re quiescat S 14 quicquid E2RS re»torquet (c er.) S 17 propriae (bis) R in om. S 19 tamquam om. b adpetitn El 22 distet (pr. t s. I. m. 2) E 23 cap. XVII E in-creatoris om. PlRl creaturis B* 24 sexte b 25 eo] illo Rbd 26 factaque uespera bis pos. sed m. 1 semel del. S 27 et om. S consummata Et )

. Hoc diximus, cur septimus dies, in quo requieuit deus ab omnibus operibus suis, mane habuerit post uesperam sexti, uesperam uero non habuerit.

Est aliud, quod de hac re magis proprie meliusque possit, quantum existimo, intellegi, sed aliquanto difficilius explicari, ut non creaturae, sed etiam sibi requies dei septimo die mane habuerit sine uespera, id est initium sine termino. si enim ita diceretur: requieuit deus in die septimo, nec adderetur: ab omnibus operibus suis, quae fecit, frustra huius quietis initium quaereremus. non enim incipit deus requiescere, cuius requies sine initio, sine termino sempiterna est. sed quoniam ab omnibus operibus suis, quae fecit, eis non egendo requieuit, intellegitur requies quidem dei nec coepta nec terminata; requies autem eius ab omnibus operibus suis. quae fecit, ex eo coepta est, ex quo illa perfecit. neque enim operibus suis non egendo requieuisset, priusquam essent, quibus nec perfectis eguisset; et quia eis omnino numquam . eguit nec ista beatitudo, qua non eis eget, tamquam pro- ficiendo perficietur, ideo septimo diei nulla uespera accessit.

Sed plane quaeri potest dignaque consideratione mouet, [*](1 eum] deum bd in] etiam in b 2 requiesceret b possit S om. b ip stabilius E 3 ille] ipsę S 4 quicquid WSR 6 semper om. S permanebit S 7 deinceps b 8 post diximus inculcat ut intelligatur b 9 aexti diei S 11 propriae SR meliusque] atque melius bd 13 septimi b 14 diei b die; (i fin. exp. m. 1) P die. (i er.) R 17 inquipit Et 19 quonia (nia 8. l. m. 2) R 20 cepta S 21 terminata (ta 8 l. m. 1) S 22 cepta <S 23 non] nec S 25 eguit] egeuit (alt. e s. I. m. 1) E egebit FIB beatitudo ista S quia R 27 cap. XVni E queri R )