De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

Ac per hoc, quoniam sentire non est corporis, sed animae per corpus, licet acute disseratur secundum diuersitatem corporeorum elementorum sensus esse corporis distributos, anima tamen, cui sentiendi uis inest, cum corporea non sit, per subtilius corpus agitat uigorem sentiendi. inchoat itaque motum in omnibus sensibus a subtilitate ignis, sed non in omnibus ad idem peruenit. in uisu enim peruenit represso calore usque ad eius lucem, in auditu usque ad liquidiorem aerem calore ignis penetrat; in olfactu autem transit aerem purum et peruenit ad humidam exhalationem: unde crassior haec aura subsistit. in gustatu et hanc transit et peruenit usque ad humorem corpulentiorem: quo etiam penetrato atque [*]( 2 tacta] acta El post dicunt add. m. 2 in ras. enl E 4 aelementa P unumquodque (d 8. I. m. 1) E 6 pribatione E1 priuatione. (m er.) P nimi.e (a er.) EP nimię S 7 obtundi El 8 ignis (gn m. 2 in ras.) E umida E1 9 ten-ena (a er.) E subtilioribus El scilicet & crassiora 81 11 quique E1 subtilius El 12 est om. S 13 illut Jm. Pl 14 cap. VI E ac] ad Ex 15 diseratur ElR corpor*eorum (a er.) PR 18 subtilius Ex sentiendi id est per ignem S inchoat. Itaque S 19 motu S subtilitate Ex 20 repraesso R 22 calorem (m exp. m. 1) P calore. (m er.) S calore (a ex o m. 1) R olfacto PRl 23 ad] usque ad b umidam Ex exalationem ElSR ezaUatioiiem (t er.) P 24 gustum E2 gnstu Cb et hanc] autem b 25 umorem El corpolentiorcm S penetrato (o in ras. m. 2) E ) [*]( 5* )

traiecto, cum ad terrenam grauitatem peruenit, tangendi ulti-. mum sensum agit.

Non igitur ignorabat naturas elementorum eorumque ordinem, qui cum uisibilium, quae intra mundum in elementis natura mouentur, conditionem introduceret prius caelestia luminaria, deinde aquarum animantia. terrarum autem postrema narrauit, non quod aerem praetermiserit, sed quod purissimi et quietissimi aeris, ubi uolare aues non posse dicuntur, si qua sunt spatia caelo superiori coniunguntur et caeli nuncupatione in scripturis ad superiorem mundi partem pertinere intelleguntur, ut terrae nomine uniuersaliter hoc totum significetur, ex quo incipit deorsum uersus: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis et omnes abyssi, donec perueniatur ad aridam, quae proprio nomine terra dicitur. aer itaque superior ille, siue quod ad caelestem mundi pertinet partem, siue quod nullum habet uisibilem habitatorem. de qualibus nunc sermo narrantis est, neque praetermissus est caelo nominato neque adnumeratus in creandis animalibus; iste uero inferior, qui excipit exhalationes humidas. maris ac terrae et ad sustinendas aues quodammodo crassatur, nonnisi ex aquis accipit animalia. quod enim eius humidum est, hoc portat alitum corpora, quae ita nituntur pennis uolantes, quemadmodum pisces quibusdam suis alis natantes.

Proinde scienter tamquam spiritus dei, qui scribenti aderat, ex aquis dicit producta uolatilia. quarum natura bipertitum locum sortita est: inferiorem scilicet in unda labili, [*](12 Pe. 148. 8. 9 ) [*](3 Non igitur om. El 6 postremo C 9 spacia R 11 ut] et (8. l. M 2 at ut) E 12 inquipit El 13 glaties SR 15 ille superior PRSbd 16 post quod duo uocab. er. R 18 caelo] de cglo b annumeratus g b 19 excepit E exalationes E*SR 21 accepit E1 22 alitam Pl pinnis JF*JP 23 quemammodum PlRS 26 quarum] aquarum (a init. s. l. m. 1) P tquaram (a eras.) R aquarum enim b aquarum qug C quorum d; cf. de Qenesi eontra Matt. cap. 15 et de Genui ad litteram Ubri imperfecti cap. 14 bipartitum bd 26 inferiori El fobili E labili (la in ras.) R labi S )

superiorem uero in aura flabili, illum deputatum natantibus, istum uolantibus. sicut huic elemento congruos duos etiam sensus animalibus datos uidemus: olfactum explorandis uaporibus, gustatum explorandis liquoribus. quod enim et tactu aquas uentosque sentimus, hoc est, quod terrae solidum omnibus admiscetur elementis; sed in his crassioribus sentitur amplius, ita ut etiam tangendo contrectari ualeant. ideoque et ista in duabus maximis mundi partibus generali terrae nomine conplectuntur, sicut ille psalmus ostendit, omnia superiora ab illo principio enumerans: laudate dominum de caelis. omniaque inferiora ab alio principio: laudate dominum de terra: ubi et spiritus tempestatis nominantur et omnes abyssi et ignis iste, qui urit tangentem, quia de terrenis et humidis motibus ita existit, ut subinde uertatur in aliud elementum. et quamuis naturae suae sursum nitendo indicet adpetitum, in caelestem tamen superiorem tranquillitatem non possit euadere, quia multo aere superatus et in eum conuersus extinguitur . ac per hoc in ista rerum parte corruptibiliore atque pigriore turbulentis motibus agitatur ad temperandum eius rigorem et ad usus terroresque mortalium.

Quia ergo etiam tactu, qui ad terram proprie pertinet, sentiri possunt et fluctus undarum et flatus aurarum, [*]( 10 Ps. 148, 1 11 Ps. 148, 7 ) [*]( 1 in om. Pl, 8. I. m. 1 R flauili ElPl 2 cap. VII E hoc b aelemento P 3 olfactam P1 olfactum (c 8. I. m. 1) R explorandis (s 8. I. m. 1) P 4 gustum EsCb et er. E1, in ros. m. 2 R tactu] ad tactum Pb tactu. (m er.) R 5 cum voce hoc tnc. cap. VIII E solida Blb 6 in omnibus b ammixcetur R ammizetur P1 aelementis P 7 etiam] iam R contractari PRl 8 et ista om. El maximis] maxime Pbd maxime R generali El generaIi*.* (ter er.) S generaliter PRbd post generali add. cęIi et b 11 omniaquae EPR 12 et omnes abyssi nominantur PRSbd 13 cum et inc. cap. VHII E de] om. El 14 motibus] humoribus b uerta.tur P 15 alium E aelementum P 16 adpetitum E1 17 possit] potest d superatus (8 fin. ex r) R 19 pigriore] pinguiore SC turbolentis S 21 tactum E 22 fluctus (us in raa. m. 2) R flatus (us in ras, m. 2) R )

propterea ipsa quoque aquatilium animalium corpora et terrenis uescuntur et, maxime aues, in terra etiam requiescunt fetusque propagant; pars enim humoris, quae uaporaliter exhalatur, etiam super terras extenditur. ideoque, cum dixisset scriptura: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia, inquit, super terras, addidit sane dicens: secundum firmamentum caeli, in quo potest aliquanto manifestius adparere illud, quod ante uidebatur obscurum. non enim ait ; in firmamento caeli, sicut de luminaribus, sed, uolatilia, inquit, super terras secundum firmamentum caeli. id est iuxta firmamentum caeli, quia uidelicet hoc caliginosum et humidum spatium, in quo aues uolant, illi spatio contiguum est ubi uolare non possunt, quod iam merito tranquillitatis et quietis pertinet ad firmamentum caeli. in caelo ergo uolant aues, sed in isto, quod ille psalmus etiam terrae nomine includit: propter quod caelum uocantur multis locis uolatilia caeli, non tamen in firmamento, sed secundum firmamentum.

Nonnulli putant propter sensus tarditatem non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum appellata. sed si propterea sic appellarentur, daretur auibus nomen animae uiuae. cum uero et ipsa uolatilia dicta sunt. sicut illa reptilia, ut subaudiatur animarum uiuarum, fatendum est, ut arbitror. ita dictum, ac si diceretur: quae sunt in animabus uiuis reptilia uel uolatilia, sicut dici posset: ignobilia hominum, ut intellegeremus, quicumque sunt in hominibus ignobiles. [*](5 Gen. 1, 20 ) [*](1 corpora (a ex e) P terraenis El 2 etiam requiescunt] et in mare (mari C) quiescunt se setusque El foetusque 8 fgtus quoque b 3 propagans El qui b exalatur ElSB 4 terram 8 6 terram bd 7 aliquando E manifestus Bx 8 antea E*PRSbd 9 luminibus S uolantia PSCd uolancia B 10 terram bd 12 uolitant SB2 contignum] congruum E1 14 caeli om. b 15 in om. ES includet S 16 uocatur E1 nocantur (c ex 1) P 17 in firmamentu B 18 nonnulli? E 20 auibus daretur PBSbd 21 sint C 23 in a. I. m. 1 E animalibus S uinis om. S 24 possit S 25 ignobilibus E1 )

quamquam enim sint et animalia terrestria, quae repunt super terram, tamen ex multo maiore numero pedibus mouentur, et tam pauca fortasse in terris repunt, quam pauca in aquis \'gradiuntur.

Nonnulli autem putauerunt propterea non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum pisces esse appellatos, quod eis memoria nulla sit nec aliqua uita uelut rationi uicinior; sed fallit eos experientia minor. nam quidam scripserunt, quae animaduertere potuerunt in uiuariis piscium, multa miranda. sed etiamsi forte falsa scripserunt, memoriam tamen pisces habere certissimum est. quod ipse sum expertus, et experiantur, qui possunt et uolunt. nam fons quidam magnus Bullensium regionum fere plenus est piscium. solent autem homines desuper intuentes eis aliquid iacere, quod sibi uel praeripiant confluentes uel inter se diripiant concertantes. quo pastu adsuefacti deambulantibus super oram fontis hominibus ipsi quoque cum eis gregatim natando eunt et redeunt, expectantes, unde aliquid iactent, quorum praesentiam sentiunt. non itaque frustra mihi uidetur aquarum animalia sic appellata reptilia, quemadmodum aues uolatilia; nam si uel nulla memoria uel sensus tardior animae uiuae nomen repulisset a piscibus, uolatilibus certe adhiberetur, quorum uita in oculis nostris est et memor et garrula et in nidis construendis educandisque fetibus sollertissima.

Nec ignoro ita quosdam philosophos sua cuiusque [*]( 1 et om. E1 reppunt R 2 maiori C 3 tam.- (en er.) R 5 cap. X E nonnulli (i 8. I. m. 1) R 7 necl uel b aliquam uitam Et rationi (ni 8. l. m. 1) E 8 fallet S experiencia R scribserunt E 9 enimaduertere El 10 forte post scripserunt legitur in b memoria E 13 uullensium E bul-ensium R regiorum P2Rd piscium om. Pl 15 praeeripiant S 16 adsuefacti S assuefacti in ras. m. 2 R adsueti Pd *oram (h er.) E 17 congregatim PRSbd 18 unde] ut inde b quo (in ftne uers.) R 20 quemammodum EPR et aues b si uel E1 21 reppulisset SC 22 uolatilibus (li s. I.) E adhiberetur El 23 et memor et garrula] memoratu garrula b memor et] memorat R1 24 foetibus ES faetibus PRC sollertissimam P 25 cap. XI E ita] ista b quosdam (uo in ras. m. 2) R )

elementi distribuisse animalia, ut terrena esse dicerent non tantum. quae in terra repunt atque gradiuntur, sed aues etiam, quod et ipsae in terra requiescant uolando fatigatae,. aeria uero animalia daemones esse, caelestia deos: quorum quidem nos partim luminaria, partim angelos dicimus. idem tamen aquis pisces et sui generis beluas adtribuunt, ut nullum elementum suis animalibus uacet: quasi uero sub aquis terra non sit, aut probare possint pisces non in ea requiescere ac reparare natandi uires sicut uolandi aues, etsi forte rarius pisces id faciunt, quod ad gestanda corpora sit unda quam aura ualidior, ita ut terrena quoque animalia natantia ferat, siue usu docta, ut homines, siue natura, ut quadrupedia uel serpentes. aut si propterea non putant, quia non insunt piscibus pedes, [nec uituli Marini] nec phocae aquarum sunt nec colubri cocleaeque terrarum; nam et illae pedes habent et haec genera sine ullis pedibus, non dico, requiescunt in terra, sed ab ea uix aut numquam recedunt. dracones autem sine pedibus et in speluncis requiescere et in aerem sustolli perhibentur: qui quamquam non facile noti sint, litterae tamen non tantum nostrae, sed etiam gentilium nequaquam de istorum animantium genere tacuerunt.

Quapropter, etsi daemones aeria sunt animalia, quoniam corporum aeriorum natura uigent, et propterea morte non dissoluuntur, quia praeualet in eis elementum, quod ad faciendum est quam ad patiendum aptius, duobus subterpositis. [*](1 cf. Apulei de deo Socratis cap. 8 edit. Goldbacher p. 12 22 cf. De ciuit. dei lib. VIII15 ) [*]( 3 ipse SC 4 aerea PCb demones S deos] dS S 5 iidem PSbd 6 et] ex E neluaa EtP attribuunt (prim. t s. I. m. 1) E 7 aelementum PB 8 ea] terra b 10 ad a. I. m. 2 S 12 sine alt. (8. 2. m. 2 at seu) E seu R 13 insunt] sunt El pedes piacibua bd 14 uituli marini nec om. PRSCbd foce E focae PJRSC 15 colobri S cocleae quae R cochleaeque bd terram S habet S 16 ullis in ras. m. 2 E 17 eed] sed et E numquam (quam 8. I.) E drachones E1 dracones (con in ras.) R 18 aere PR 19 quamquam] quam S 22 demones SR aerea PRIOb 23 aereorum b 24 aelementum PR 25 est om. hi post patiendum add. est bd )

aqua scilicet et terra, uno autem superposito, id est igne sidereo — distribuuntur enim elementa ad patiendum duo: humor et humus, ad faciendum autem alia duo: aer et ignis —: si ergo haec ita sunt, non inpedit ista distinctio nostram scripturam, quae non ex aere, sed ex aquis producta indicat uolatilia, quia subtilioris quidem et in auras exhalati atque distenti, sed tamen humoris locus uolatilibus datus est. aer autem a confinio luminosi caeli usque ad aquarum fluuida et nuda terrarum peruenit. non tamen totum spatium eius exhalationes humidae infuscant, sed usque ad eum finem, unde incipit iam terra nominari secundum illum psalmum, ubi dicitur: laudate dominum de terra. superior uero pars aeris propter puram tranquillitatem caelo, cui conlimitatur, communi pace coniungitur et eius uocabulo connuncupatur. in qua fortassis parte si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo — nam nonnulli nostri non eos putant caelestes uel supercaelestes angelos fuisse —, non mirum, si post peccatum in istam sunt detrusi caliginem, ubi tamen et aer sit et humore tenui contexatur, qui commotus uentos et uehementius concitatus etiam ignes ac tonitrua et contractus nubila et conspissatus pluuiam et congelantibus nubilis niuem et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem et distentus serenum facit occultis imperiis et opere dei a summis ad infima uniuersa, quae creauit, administrantis. unde [*]( . 12 Ps. 148, 7. ) [*]( 1 aqua§ E 2 sidereo El aelementa P 8 umor EP humos P1 autem om. b 4 haec ergo PRSC istam S distinctio om. S 6 Bubtilioris El exalati E1 RS0 7 umoris P 8 fluida bd 9 exalationes »8 exalationis PRl 10 umidae PR 11 inquipit E1 iam] etiam PRbd 12 post terra add. dracones SC 13 collimitatur Ebd conliminatur 81 14 coniungitur (alt. n a. l. m. 1) E eiua om. Pl eius suo E1 uocauulo El nuncupatur PRSbd 15 in.qua (i er.) E 16 diabulo PRS 19 istam] hanc b 20 umore PR cum motus S uentus S uentia RlC 21 ac (in ras. m. 2) R et PRlbd 22 pluuia El 23 tarbolentius S congelantis Pl 25 amministrantis PRC )

in illo psalmo, cum commemorata essent: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis, ne talia sine diuina prouidentia fieri mouerique putarentur, continuo subiecit: quae faciunt uerbum eius.

Si autem transgressores illi, antequam transgrederentur, caelestia corpora gerebant, neque hoc mirum est, si conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut iam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati; nec aeris saltem spatia superiora atque puriora, sed ista caliginosa tenere permissa sunt, qui eis pro suo genere quidam quasi carcer est usque ad tempus iudicii. et si quid de his transgressoribus angelis diligentius requirendum est, alius erit adcommodatior scripturae locus. proinde nunc quod satis est: si haec spatia turbida et procellosa propter aeris naturam usque ad undas terrasque porrectam possunt aeria corpora sustinere, possunt et auium, quae productae sunt ex aquis, propter aquarum tenues halitus: qui scilicet eidem aeri iuxta undas et terras circumfuso atque ob hoc infimae et terrenae parti deputato uaporaliter inseruntur et auras intexunt, quae nocturnis rigoribus adgrauatae sereno etiam rore destillant, si autem uehementius frigus est, etiam gelu candidius inalbescunt.

Et dixit deus: educat terra animam uiuam secundum genus: quadrupedia et reptilia et bestias terrae secundum genus et pecora secundum genus. et factum est sic. et fecit deus bestias terrae [*](1 Pe. 148, 8 23 Gen. 1, 24. 25 e ) [*]( 1 in] et in b 2 glaties SR prouidentia diuina b 6 ge»«rabant (ne er.) E 7 poena (e 8. I. m. 1) E aeream b 9 saltim SC spacia R atque puriora add. in mg. inf. m. 1; ra in ras. m. 2 R 10 permissa (a in ras. m. 2) R permissi Pbd il transgresstonbus (i er.) E 13 adcommodatior E1 quod nunc PRd quod om. E1 16 porrecta b 16 producta PRSbd 17 tenis J21 alitUS EI PRSG eiusdem S 18 infime S infirmae PRl et] ac PRSbd 20 aggrauate b distillant E2RSbd 21 inaluescunt Et 26 et factum — 75,2 genus om. b )

secundum genus et pecora secundum genus et omnia reptilia terrae secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. iam nunc consequens erat, ut alteram partem, quae proprie terra dicitur, infimi huius loci. quem totum cum omnibus abyssis et nebuloso aere uniuersaliter uocabulo terrae alibi scriptura conplectitur, ornaret animalibus suis. et manifesta quidem sunt animalium genera, quae in uerbo dei terra produxit. sed quia saepe nomine pecorum uel nomine bestiarum animalia omnia rationis expertia solent intellegi, merito quaeritur, quas nunc proprie bestias et quae pecora dicat. et repentia quidem siue reptilia terrena non est dubitandum quod omnes serpentes intellegi uoluit, quamquam et bestiae dici possint; pecorum autem nomen non usitate serpentibus conuenit. rursum leonibus et pardis et tigridibus et lupis et uulpibus, canibus etiam et simiis atque id genus ceteris usitate conuenit uocabulum bestiarum. pecorum autem nomen his animalibus adcommodatius aptari solet, quae sunt in usu hominum, siue adiuuandis laboribus, ut boues et equi et si qua talia, siue ad lanicium uel ad uescendum, ut oues et sues.

Quid ergo sunt quadrupedia? quamquam enim haec omnia praeter quaedam serpentia quattuor pedibus gradiantur, nisi tamen hoc nomine proprie quaedam uellet intellegi, non utique hic etiam quadrupedia nominaret, quamuis de his in repetitione tacuerit. an cerui et damae et onagri et apri — quia neque illis bestiis, ubi leones sunt, coniungi possunt; similes [*](1 et pecora—genus in mg. m. 1 R omnia reptiliaj aolatilia PR 4 quem 8 propria S propria PR terra; (e er.) P 5 abyssis (j m. 1 ex i) E uocauulo E1 6 conplectitur El 8 sepe SRC 10 queritur R propri.e PS propriae R post quae add. 8. I. m. 1 ID nunc R,EJ2 pecjpecora 15 dicat et repentia (sic) b 11 repti»*a (corr. m. 1) R repta S 12 repentes Rb 13 possunt S usitatae E\'iPl 14 rursum ex saraum m. 1 E tigribus EJ28 16 usitat.e E 17 adcommodatius ElSl usum (m exp. m. 1) P 18 adiubandis El 19 lanitium EPSC lanicium R lanificium bd; cf. Rdnsch Itala p. 31 21 preter S 22 proprio nomine b propriae PlRS 24 damulae E2 dammuli PR dammulae C damme S damule bd )

enim sunt illis pecoribus neque tamen sub cura humana sunt — proprie quadrupedia nuncupata sunt, quasi reliqua essent haec animalia, quibus ista appellatio generalis quidem cum multis propter numerum pedum, sed tamen speciali significatione tribueretur? an, quia ter dixit: secundum genus, tria quaedam genera nos inuitat adtendere? primo secundum genus quadrupedia et reptilia: ubi arbitror significatum, quae quadrupedia dixerit, scilicet quae in genere sunt reptilium, sicut sunt lacerti, steliones et si quid huiusmodi est. ideoque in repetitione quadrupedum nomen non iterauit, quia reptilium uocabulo fortasse conplexus est: unde ibi non simpliciter ait: reptilia, sed addidit: omnia reptilia terrae; ideo terrae, quia sunt et aquarum, et ideo omnia, ut illic intellegantur, quae quattuor etiam pedibus nituntur, quae superius quadrupedum nomine significata proprie sunt. bestias autem, de quibus item ait: secundum genus, quidquid ore aut etiam unguibus saeuit exceptis serpentibus. pecora uero, de quibus tertio ait: secundum genus, quae neutra ui lacerant, sed aut de cornibus aut ne hoc quidem. praedixi enim et quadrupedum nomen quam late pateat ipso pedum numero facile agnosci et nomine pecorum uel bestiarum omne inrationale animal aliquando conprehendi. sed etiam ferarum uocabulum solet in latina lingua tantumdem ualere; non ideo tamen neglegenda fuit consideratio, quomodo possint haec nomina, quae non frustra in hoc scripturarum loco posita sunt, etiam speciali distinctione discerni, quod in usu loquendi cotidiano facile animaduerti potest.

Non frustra etiam lectorem mouet, utrumne passim et [*]( 1 humana cura bd 2 propriae PIRSt 3 quidem] 8 quidg b 4 speciali (i tn. 1 sup. e) P 6 adtendere ElS 9 stiliones Pfi stelliones bd 11 uocabulum b 12 addit PBbd 15 proprie (propriae R propri»e PS) significata PRSbd 16 quicquid E28 17 ungibus P seuit SC 19 lacerat E1 de om. PRSbd 20 quadruped*um (i er.) E ipsa E1 21 nomen S omnem P 22 conpraehendi ElPR 23 uocauulum El 26 nomina] omnia C hoc] hoc libro S 26 speciali] spiritali b loquendi om. 81 27 cottidiano El 28 cap. XII E )

quasi fortuito an aliqua ratione dicatur: secundum genus, tamquam fuerint et antea, cum primo creata narrentur. an genus eorum in superioribus rationibus intellegendum est, utique spiritalibus, secundum quas creantur inferius? sed si ita esset, hoc de luce, hoc de caelo, hoc de aquis et terris, hoc de caeli luminaribus diceretur. quid enim eorum est, cuius non aeterna et incommutabilis ratio in ipsa dei sapientia uigeat, quae adtingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter? incipit autem hoc dici de herbis et lignis usque ad haec terrena animantia. nam et in eis, quae ex aquis creata sunt, quamuis in prima commemoratione dictum non sit, in illa tamen iteratione dictum est: et fecit deus cetos magnos et omnem animam animalium reptilium, quae eduxerunt aquae secundum genus eorum, et omne uolatile pennatum secundum genus.

An quia haec ita exorta sunt, ut ex eis alia nascerentur et originis formam successione seruarent, ideo dicuntur secundum genus propter propagationem prolis, qua permansura creabantur? sed cur de lignis et herbis non solum dicitur: secundum genus, uerum etiam secundum similitudinem, cum et animalia siue aquarum siue terrarum secundum similitudinem suam generent? an, quia genus sequitur similitudo, noluit eam ubique repetere ? nam et semen non ubique repetiuit, cum tam herbis et lignis insit quam animalibus etsi non omnibus. obseruatum est enim quaedam ita nasci ex aquis uel terra, ut sexus eis nullus sit, et ideo semen eorum [*]( 8 cf. Sap. 8, 1 12 Gen. 1, 21 ) [*]( 1 fortuitu E*RlSCb 2 prima b narrarentur PRC 4 infernus P 5 esset] est (in ras. m. 2) R 7 aeterna] est aeterna El sapiencia R 8 attingit E 9 suabiter P inquipit Ex de lignis C 10 terraena E1 12 coetos ER caetos 80 coetus P1 14 aqaae (e sup. exp. m add. tll. 1) P 14 eorum] suum S 15 pinnatum ElPRl 16 alie S 18 genus suum SC propter om. S 19 creabantur (corr. tll. 1 ex credebantur) P creabantur (pr. a 8. I. m. 1) R herbis et lignis bd erbis S 23 noluit b ubique (b ex t) E repetibit P 24 insint P insit (t in ras. m. 2) R quam] quae E1 25 quedam R )

non sit in eis, sed in elementis, ex quibus oriuntur. hoc est ergo secundum genus, ubi et seminum uis et similitudo intellegitur succedentium decedentibus, quia nihil eorum ita creatum est, ut semel existeret, uel permansurum uel nullo succedente decessurum.

Cur ergo et de homine non ita dictum est: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram secundum genus, cum et hominis propago manifesta sit? an quia non ita deus fecerat hominem, ut moreretur, si praeceptum seruare uoluisset, et ideo non erat necessarius decessori successor? sed post peccatum conparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis, ut iam filii saeculi huius generent et generentur, quo , possit mortalium genus seruata successione subsistere. quid sibi ergo uult post hominem factum illa benedictio: crescite et multiplicamini et inplete terram, quod utique generando fieri posset? an nihil hinc temere dicendum, donec ad eum scripturae locum perueniamus, ubi diligentius ista requirenda atque tractanda sunt? potest enim nunc fortasse sufficere propterea de homine non dictum esse: secundum genus, quia unus fiebat, de quo etiam femina facta est. non enim multa genera hominum, sicut herbarum, lignorum, piscium, uolatilium, serpentium, pecorum, bestiarum, ut sic dictum accipiamus: secundum genus, ac si diceretur generatim, ut inter se similia atque ad unam originem seminis pertinentia distinguerentur a ceteris.

Item quaeritur, quid tantum aquarum animalia de creatore meruerint, ut sola benedicerentur sicut homines. nam et ipsa benedixit deus dicens: crescite et multiplicamini [*]( 11 cf. Ps. 48, 13 14 Gen. 1, 22 ) [*]( 3 succedentium de succedentibus b decedentibus (de sup. exp. suc m. 1) P 4 semelj seih eorum C post uel fin. lit. 2 litt. R 9 seruare Rl 10 decessore Pb decessori (i ex e m. 1) B post] propter 8 11 pecoribus] iuflitis C 13 possint E1 14 uult ergo Sb 15 ge««nerando P 16 fieri posset generando PRbd an] ad JE1 28 accipiamus (a alt. s. I. m. 1) R si] sic E 26 cap. XIII E queritur R 27 meruerunt S )

et inplete aquas maris, et uolatilia multiplicentur super terram. an in uno genere creaturae dicendum fuit, ut in ceteris consequenter intellegeretur, quae generationibus crescunt? prius ergo diceretur in eo, quod primum tale creatum est, in herba scilicet atque ligno. an forte quae nullum haberent propagandae prolis adfectum ac sine ullo sensu generarent indigna iudicauit illis benedictionis uerbis: crescite et multiplicamini, ubi autem talis inesset adfectus, ibi primum hoc dixit, ut in terrenis animalibus etiam non dictum intellegeretur ? necessarium autem fuit hoc in homine repetere, ne quisquam diceret in officio gignendi filios ullum esse peccatum, sicut est in libidine siue fornicandi sine ipso coniugio inmoderatius abutendi.

Nonnulla etiam de quibusdam minutissimis animalibus quaestio est, utrum in primis rerum conditionibus creata sint, an ex consequentibus rerum mortalium corruptionibus. nam pleraque eorum aut de uiuorum corporum uitiis, uel purgamentis uel exhalationibus aut cadauerum tabe gignuntur, quaedam etiam de corruptione lignorum et herbarum, quaedam de corruptionibus fructuum: quorum omnium non possumus recte dicere deum non esse creatorem. inest enim omnibus quoddam naturae sui generis decus, ita ut in his maior sit admiratio bene considerantis et laus uberior omnipotentis artificis, qui omnia in sapientia fecit, quae a fine usque ad finem pertendens et suauiter cuncta disponens nec ea ipsa rerum nouissima, quae pro sui generis ordine dissoluuntur, et quarum dissolutionem ex poena nostrae mortalitatis horremus, relinquit informia, sed creat minima corpore, acuta [*]( 24 cf. Ps. 108, 24 2o cf. Sap. 8, 1 ) [*]( 2 in om. Ex creaturae (creature P) genere PRSbd 6 propagande B 7 generaret E1 illis 81 11 gignandi P 12 libide E1 14 cap. XIIII E quibusdam om. b 15 est om. S conditionibus] conpactionibus S 18 exalationibus ElPMSC 20 fructum E1 21 dicere om. 81 22 ita] sic Sbd ita (in ras. m. 2) R 23 ammiratio EJPBO considera»tis (n er.) R 24 artificis om. P1 quae j qui PRb 25 suabiter P 27 quorum b dissolutione El 28 informia (i fin. 8. 1. m. 1) J2 )

sensu animantia, ut maiore adtentione stupeamus agilitatem muscae uolantis quam magnitudinem iumenti gradientis ampliusque miremur opera formicularum quam onera camelorum.

Sed utrum, ut dixi, in primis rerum conditionibus, quae isto sex dierum ordine creata narrantur, haec quoque minima instituta credamus, an postea consequentibus corruptibilium corporum solutionibus, hoc quaeritur. et potest quidem dici ea minutissima, quae ex aquis uel terris oriuntur, tunc creata: in quibus etiam illa non absurde intelleguntur, quae nascuntur ex his, quae terra germinante orta sunt, et quia praecesserant conditionem non solum animalium, sed etiam luminarium, et quia terrae continuantur per radicum conexionem, unde illo die, quo adparuit arida, exorta sunt, ut potius ad subplementum habitationis quam ad numerum habitatorum pertinere intellegerentur. cetera uero, quae de animalium gignuntur corporibus, et maxime mortuorum, absurdissimum est dicere tunc creata, cum animalia ipsa creata sunt: nisi quia inerat iam omnibus animatis corporibus uis quaedam naturalis et quasi praeseminata et quodammodo liciata primordia futurorum animalium, quae de corruptionibus talium corporum pro suo quaeque genere ac differentiis erant exortura per administrationem ineffabilem omnia mouente incommutabiliter creatore.

De generibus quoque animalium uenenosis et perniciosis quaeri solet, utrum post peccatum hominis ad uindictam creata sint, an potius, ut iam creata essent innoxia, nonnisi [*]( 1 maiori B2C adtentione El 4 in primis ut dixi PBSbd condicionibus S 5 isto sex] istos ex Sisto ex C creatae PSCd 7 potest (tes in ras. m. 2) B 8 q\\l\' ea E ex] uel ex PCb -.ex B 10 iis d praecesserat El 11 conditione Et 12 conexione El 13 snplementum EiP 15 intellegerentur (m. 2 s. I. ai gantur) E intellegantur d 16 maximae B 18 iam (m. 2 s. I. ax etia) E om. S omnibus] in omnibus Sb uis] suis S naturalia S et om. B, sed lit. 2 lite. 19 pseminata materia b liciata (ex licebat m. 1) B liciat P; cf. De ciuit. dei XXII 14 aprimordia P 21 amministrationem PBStO 22 incommutabili PBSbd creator*e (a er.) S 23 cap. XV E benenosis Et 24 ntrum] quomodo b uindicta El 25 sint (i ex n) P ut] cum PRSbd )

postea peccatoribus nocere coeperunt. neque hoc mirum est, quandoquidem etiam temporibus huius uitae laboriosae atque aerumnosae, cum sit nemo ita iustus, ut perfectum se audeat dicere fideliter adtestante apostolo et dicente: non quia iam acceperim aut iam perfectus sim, cumque adhuc exercendae atque in infirmitate perficiendae uirtuti necessariae sint temtationes et molestiae corporales eodem rursus apostolo manifestante, qui ait, in magnitudine reuelationum ne extolleretur, datum sibi esse stimulum carnis, angelum satanae, ut eum colaphizaret, rogatumque a se dominum tertio, ut discederet ab eo, respondisse sibi: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitate perficitur, tamen et sanctus Danihel inter leones saluus atque intrepidus uixit, qui non utique deo mentiens in oratione non tantum peccata populi sui, sed etiam sua fatetur, et in ipsius apostoli manu mortifera uipera inhaesit nec laesit. potuerunt ergo ista etiam creata nihil nocere, si causa non extitisset uel terrendorum puniendorumque uitiorum uel probandae perficiendaeque uirtutis, quia et exempla sunt demonstranda patientiae ad profectum ceterorum, et ipse sibi homo in temtationibus certius innotescit, et iuste salus illa perpetua, quae turpiter amissa est per uoluntatem, fortiter recipitur per dolorem.

Dicet aliquis: cur ergo inuicem bestiae nocent, quibus nec peccata ulla sunt, ut uindicta ista dicatur, nec ullam recipiunt tali exercitatione uirtutem? ideo nimirum, quia [*]( 4 Phil. 8, 12 8 cf. H Cor. 12, 7. 8 11 II Cor. 12, 9 13 cf. Dan. 6, 22 14 cf. Dan. 9, 4-19 16 cf. Act 28, 3. 5 ) [*]( 1 coeperint Rd 3 erumnose ESC sit ita nemo PRC ita sit nemo bd 4 adtestante El 5 iam] etiam PRbd 6 in om. P, a. I. m. 1 S uirtutis b 7 temptationes EMSbd corporalis P 8 manifestat E1 10 colafizaret ElS c.olafizaret (h er.) P 11 eo] illo b 13 Daniel bd x X 14 deo mentiens in oratione S 15 sui om. S fateretur PBlCb 16 inhesit PR adhęsit b lesit SRC 18 puniendorum quae R perficiendae (om. que) S 19 profectum (pro ex per m. 1) P 20 cercius R 21 instę 81 22 uoluptatem .E2R2à recipitur Pl 28 cap. XVI E dicit S quur S 24 ullam] ullum Rl ) [*]( XXVIII. Aag. ceet. ni pars 1. ) [*](6 )

scilicet aliae cibi sunt aliarum. nec recte possumus dicere: non essent aliae, quibus aliae uescerentur. habent enim omnia, quamdiu sunt, mensuras, numeros. ordines suos: quae cuncta merito considerata laudantur nec sine occulta pro suo genere moderatione pulchritudinis temporalis etiam ex alio in aliud transeundo mutantur. quod si stultos latet, sublucet pro- proficientibus clarumque perfectis est. et certe omnibus talibus inferioris creaturae motibus praebentur homini salubres admonitiones, ut uideat, quantum sibi satagendum sit pro salute spiritali et sempiterna, qua omnibus inrationalibus animantibus antecellit, cum illa uideat a maximis elephantis usque ad minimos uermiculos pro salute corporali et temporali. quam pro sui generis inferiore ordinatione sortita sunt, siue resistendo sine cauendo agere quidquid ualent: quod non adparet, nisi cum quaedam refectionem corporis sui ex aliorum corporibus quaerunt, alia se uel repugnandi uiribus uel fugae praesidio uel latebrarum munimine tuentur. nam et ipse corporis dolor in quolibet animante magna et mirabilis animae uis est, quae illam conpagem ineffabili permixtione uitaliter continet et in quandam sui moduli redigit unitatem, cum eam non indifferenter, sed, ut ita dicam, indignanter patitur corrumpi atque dissolui.

Illud etiam fortasse aliquem moueat, si animalia noxia uiuos homines aut poenaliter laedunt aut salubriter exercent aut utiliter probant aut ignoranter docent, cur in escas suas dilacerant etiam corpora hominum mortuorum. quasi uero [*]( 1 ciui E\'1 aliarumj alia sunt S rectę R 3 quandiu P numerus P et ordines b 4 nec] ne b 6 etsi EPPRSbd 7 clarum b 8 prebentur S ammonitiones EPPC ammonitionis 2?1 9 uideapt (n e.rp. m. 1) E 10 inrationabilibus EP 11 elefantis El 13 sint S 14 quicquid EzS apparet E1 apparegt 81 16 pr. ut (J s. l. m. 2) E fuge SR 17 tuejrentur PR tueyentur (re exp. m. 1) S tueantur b 18 animamte E1 19 conpagem El conpag*em P compagem bd 20 quundam (n a. I. m. 1) PS modoli R1 indeferenter R1 21 patiatur b 22 disolui R 28 cap. XVII E 24 laedant E1 ledunt SC exercunt ElP exerce*nt (u er.) R )

quidquam intersit ad nostram utilitatem, ista caro iam exanimis in naturae profunda secreta per quos transitus eat, unde mirabili omnipotentia creatoris reformanda rursus eruatur. quamquam et hinc fiat quaedam prudentibus admonitio, ut se ita commendent fideli creatori omnia, maxima et minima, occulto nutu administranti, cui nostri etiam capilli numerati sunt, ne propter inanes curas exanimatorum corporum suorum ulla genera mortium perhorrescant, sed piae fortitudinis neruos ad omnia praeparare non dubitent.

Talis etiam quaestio de spinis et tribulis solet oboriri et de quibusdam lignis infructuosis, uel cur uel quando creata sint, cum deus dixerit: producat terra herbam pabuli seminantem semen et lignum fructiferum faciens fructum. sed qui ita mouentur, non intellegunt saltem de usitatis formulis humani iuris, quemadmodum appelletur ususfructus.. utilitas enim quaedam fruentium in fructus nomine consideratur. quantae autem sint utilitates, siue manifestae siue occultae, omnium, quae terra gignens radicitus alit, et ipsi quaedam intueantur et ab expertis cetera inquirant.

Et de spinis quidem ac tribulis absolutior potest esse responsio, quia post peccatum dictum est homini de terra: spinas et tribulos pariet tibi. nec tamen facile dicendum est tunc coepisse ista oriri ex terra. fortassis enim quoniam in ipsis quoque generibus seminum multae reperiuntur [*]( 6 cf. Luc. 12, 7 12 Gen. 1, 11 22 Gen. 3, 18 ) [*]( 1 quicquam EapRSO 2 e.at (r er.) R 3 mirabilis R rursum S eruatur] seruatur ESCb «eruatur (s er.) R 4 ammonitio ESPBO 5 maxima (a (in. ex e m. 1) P 6 etiam nostri S post capilli add. vi. 2 8. I. capitis E 8 mortuum SRX perorrescant El pi.e (a er.) P 10 cap. XVIIIE Tales P tribolis E1 aboriri P obo.riri (o init. tn. 2 in ras.) R 11 quur S creata sunt S 12 erbam S post herbam sequitur uirentem in SC pauuli El 13 faciens fructum otn. E1 14 saltim P2SRO 15 quemammodum PR appellaretur P appell*»etur R usitatius fructus C 17 quant.fD (JB m. 2 in ras.) P utilitatis PR .18 occulte S alet S1 20 tribolis E1 absoluta b 22 tribolos E1 dicendum (end sup. exp. t m. 1) R 23 forsis P1 24 seminum om. Ex repperiuntur PSR2C ) [*](6* )

utilitates, poterant habere locum suum sine ulla poena hominis. sed ut in agris, in quibus iam poenaliter laborabat, etiam ista nascerentur, hoc ad cumulum poenae ualere credi potest, cum possent alibi nasci uel ad auium pecorumque pastus uel ad ipsorum hominum aliquos usus. quamquam et ille sensus non abhorret ab his uerbis, quo ita intellegitur dictum: spinas et tribulos pariet tibi, ut haec etiam antea terra pariens non tamen homini pareret ad laborem, sed cuiusque modi animalibus conuenientem cibum — sunt enim, quae his generibus, et mollioribus et aridioribus, commode suauiterque uescantur — tunc autem coeperit ista homini parere ad aerumnosum negotium, cum post peccatum coepit in terra laborare, non quod aliis locis haec antea nascerentur et postea in agris, quos homo ad capiendas fruges coleret, sed et prius et postea in isdem locis, prius tamen non homini, post autem homini, ut hoc significetur, quod additum est: tibi, quia non est dictum: spinas et tribulos pariet, sed: pariet tibi, id est, ut tibi iam ista nasci incipiant ad laborem, quae ad pastum tantummodo aliis animalibus antea nascebantur.

Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et dominetur piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: . masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et principamini piscium maris [*]( 20 Gen. 1, 26-81 ) [*]( 1 poterat Et 3 nasceretur b hoc (0 m. 1 sup. eras. ae) R pone S 4 possint S 6 aborret ER aborreret 8 7 tribolos E1 8 cuiuacemodi PRSbd 9 ciuum Et cybum R 10 suabiterque P 11 coeperit E1 12 «erumnosum R 18 postea] post PRSbd 14 ca- piendos S fruges] fructus S 15 hisdem ESR eisdem bd postea (tea 8. I. m. 1) R 16 tibi] ibi E tibi (t 8. I. m. 1) S 17 tribolos E 18 inquipiant E1 19 alius P1 28 reptilium Rl repentium om. P1 25 deus om. E 26 replete S 27 principiamini (i meel. exp. m. 1) E )

et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et dixit deus: ecce dedi uobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super omnem terram, et omne lignum, quod habet in se fructum seminis ■ seminalis — uobis erit ad escam et omnibus bestiis terrae et omnibus uolatilibus caeli et omni reptili repenti super terram, quodhabetin se spiritum uitae - et omne pabulum uiride in escam. et factum est sic. et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde. et facta est uespera, et factum est mane dies sextus. etiam atque etiam de natura hominis post erit uberior considerandi et diligentius disserendi locus. nunc tamen, ut opera sex dierum nostra inquisitio pertractatioque concludat, hoc primum breuiter dicimus non indifferenter accipiendum, quod in aliis operibus dicitur: dixit deus: fiat, hic autem: dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, ad insinuandam scilicet, ut ita dicam, pluralitatem personarum propter patrem et filium et spiritum sanctum. quam tamen deitatis unitatem intellegendam statim admonet dicens: et fecit deus hominem ad imaginem dei, non quasi pater ad imaginem filii aut filius ad imaginem patris — alioquin non uere dictum est: ad imaginem nostram, si ad patris solius aut ad filii solius imaginem factus est homo — sed ita dictum: fecit deus ad imaginem dei, tamquam diceretur: fecit deus ad imaginem suam. cum autem nunc dicitur: ad imaginem dei, cum superius dictum sit: ad imaginem nostram, significatur, quod non id agat illa pluralitas personarum, ut plures deos uel dicamus [*]( 1 pecorom-omnium om. S 2 reptilium om. C 8 omnem Ets II \'/ pauulum El semxnaleni Ex 4 terram omnem E 5 seminis om. S 7 omne Et 9 omnem El pauulum E1 uiridem E1 10 ecce] li u («• t- **• 2 add. ecce et erant exp.) E ualde bonaE llpr.factumtfjB 12 post erit] poterit S 14 inquisicio R 18 insinuandum B 21 ammonet PJRSC 24 ad alt. om. Pbd fili El 25 post dictum add. est d )

uel credamus uel intellegamus, sed patrem et filium et spiritum sanctum — propter quam trinitatem dictum est: ad imaginem nostram — unum deum accipiamus, propter quod dictum est: ad imaginem dei.

Hic etiam illud non est praetereundum, quia, cum dixisset: ad imaginem nostram, statim subiunxit: et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et ceterorum animalium rationis expertium, ut uidelicet intellegamus in eo factum hominem ad imaginem dei, in quo inrationalibus animantibus antecellit. id autem est ipsa ratio uel mens uel intellegentia uel si quo alio uocabulo commodius appellatur. unde et apostolus dicit: renouamini in spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui renouatur in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit eum, satis ostendens, ubi sit homo creatus ad imaginem dei, quia non corporis liniamentis, sed forma quadam intellegibili mentis inluminatae.

Ac per hoc, sicut in illa prima luce, si eo nomine recte intellegitur facta lux intellectualis particeps aeternae atque incommutabilis sapientiae dei, non dictum est: et sic est factum, ut deinde repeteretur: et fecit deus, quia, sicut iam, quantum potuimus, disseruimus, non fiebat cognitio aliqua uerbi dei in prima creatura, ut post eam cognitionem inferius crearetur, quod in eo uerbo creabatur, sed ipsa primo creabatur lux, in qua fieret cognitio uerbi dei, per quod creabatur, atque ipsa cognitio illi esset ab informitate sua conuerti ad formantem deum et creari atque formari, postea uero in ceteris creaturis dicitur: et sic est factum, ubi significatur [*]( 12 Ephes. 4, 23. 24 13 Col. 3, 10 ) [*]( 3 accipiamus deum b õ pretereundum S 6 dixiset R 8 animantium S racionis R cum ut inc. cap. XVIIII E 9 in om. b inrationabilibus PR 11 uocauulo E1 12 in om. Sb 14 agnitione PRSCb 16 corporeis bd lineamentis d quadam forma bd . 17 intellegibilis J>2RC inluminatae El 19 participes E1 particep§8 Rl 21 ut] et El 23 postefr (ea exp. m. 1) S ea El 24 prima PRd 26 est (*. I. m. 2 add. at esset) E 28 ceteris] creaeris El )

in illa luce, hoc est in intellectuali creatura, prius facta uerbi cognitio, ac deinde, cum dicitur: et fecit deus, ipsius creaturae genus fieri demonstratur, quod in uerbo dei dictum erat, ut fieret: hoc et in hominis conditione seruatur; dixit enim deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram et cetera. ac deinde non dicitur: et sic est factum, sed iam subinfertur: et fecit deus hominem ad imaginem dei, quia et ipsa natura scilicet intellectualis est sicut illa lux, et propterea hoc est ei fieri, quod est agnoscere uerbum dei, per quod fit.

Nam si diceretur: et sic est factum, et postea subinferretur: et fecit deus, quasi primo factum intellegeretur in cognitione rationalis creaturae ac deinde in aliqua creatura, quae rationalis non esset; quia uero et ista rationalis creatura est, et ipsa eadem agnitione perfecta est. sicut enim post lapsum peccati homo in agnitione dei renouatur secundum imaginem eius, qui creauit eum, ita in ipsa agnitione creatus est, antequam delicto ueterasceret, unde rursus in eadem agnitione renouaretur. quae autem non in ea cognitione creata sunt, quia siue corpora siue inrationales animae creabantur, primo facta est in creatura intellectuali cognitio eorum a uerbo, quo dictum est, ut fierent, propter quam cognitionem primo dicebatur: et sic est factum, ut ostenderetur facta ipsa cognitio in ea natura, quae hoc in uerbo dei ante cognoscere poterat; ac deinde fiebant ipsae corporales et inrationales creaturae, propter quod deinceps addebatur: et fecit deus. [*]( o 1 in alt. om. ES 4 condition* (cort. M. 2) P 5 imaginem et om. b 6 et cetera] etc. bd 8 et intellectualis C 9 et illa b ei om. S 11 si] et si Pb & er. R dicetur El subinferetur 81 12 primo] prius PRbd 13 ac er. R 14 rationabilis PBl ista] ipsa PRbd creatura rationalis b 15 post eadem 8. I. add. m 1 & E cognitione PRbd 16 labsQ P 18 ueteresceret EPRSC rursum bd 19 cognitione] agnitiono C 20 corpora (s. I. m. 2 ai creatura) E creatura in ras. m. 2 R inrationabiles P 22 uerbo dei b quo) quod EClb 24 ante] antequam esset b 25 corporalis 221 et om. b inrationabiles PR 26 deinceps ex deincepus Pl )

Quomodo autem inmortalis factus sit homo et acceperit ad escam cum aliis animalibus herbam pabuli ferentem semen et lignum fructiferum et herbam uiridem, difficile est dicere. si enim peccato mortalis effectus est, utique ante peccatum non indigebat talibus cibis. neque enim posset corpus illud fame corrumpi. nam illud, quod dictum est: crescite et multiplicamini et inplete terram, quamquam nisi per concubitum maris et feminae fieri non posse uideatur — unde hinc quoque mortalium corporum existit indicium — potest tamen dici alium modum esse potuisse in corporibus inmortalibus, ut solo pietatis adfectu nulla corruptionis concupiscentia filii nascerentur, nec mortuis parentibus successuri nec ipsi morituri, donec terra inmortalibus hominibus inpleretur, ac sic instituto iusto et sancto populo, qualem post resurrectionem futurum credimus, nascendi etiam modus fieret: potest quidem dici et, quomodo dicatur, alia consideratio est; sed non etiam hoc quisquam dicere audebit ciborum indigentiam, quibus reficiantur, nisi mortalibus corporibus esse posse.

Nonnulli autem etiam hoc suspicati sunt tunc interiorem hominem factum, corpus autem hominis postea, cum ait scriptura: et finxit deus hominem de limo terrae, ut, quod dictum est: fecit, ad spiritum pertineat, quod autem: finxit, ad corpus, nec adtenderunt masculum et feminam nonnisi secundum corpus fieri potuisse. licet enim subtilissime disseratur ipsam mentem hominis, in qua factus est ad imaginem dei, quandam scilicet rationalem uitam, distribui in aeternae contemplationis ueritatem et in rerum temporalium [*](1 homo inmortalia factus sit PBSbd cum et inc. cap. XX E 2 ad om. PBlbd erbam 81 panuli E1 3 erbam S 4 peccata P1 ó ciuis E1 possit S illud corpus b 9 hincj huic b extitit Pb existet S exstitit Rsd 10 modo Rl 11 pietatis] pie caritatis P piae caritatis SRbd 12 successuri. Nec ipsi (sic) b 13 dona JB 14 iusto] isto iusto S 17 ciuorum El 18 reficiebantur Pb reficiabantur C corporibus om. E1 post posse add. necessariam SC 19 nunc ElPBlSbd 28 adtendunt PBlCbd nonnisi (non s. I. m. 2) E 24 subtilissimae RS 26 quadam SC rationabilem E rationali SC uita SC 27 et in] et in quandam b administratione E amministrationem PRC )

administrationem, atque ita fieri quasi masculum et feminam illa parte consulente, hac obtemperante: in hac tamen distributione non recte dicitur imago dei, nisi illud, quod inhaeret contemplandae incommutabili ueritati. in cuius rei figura Paulus apostolus uirum tantum dicit imaginem et gloriam dei; mulier autem, inquit, gloria uiri est itaque quamuis hoc in duobus hominibus diuersi sexus exterius secundum corpus figuratum sit, quod etiam in una hominis interius mente intellegitur, tamen et femina, quia corpore femina est, renouatur etiam ipsa in spiritu mentis suae in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit, ubi non est masculus et femina. sicut enim ab hac gratia renouationis et reformatione imaginis dei non separantur feminae, quamuis in sexu, corporis earum aliud figuratum sit, secundum quod uir solus dicitur esse imago et gloria dei, sic et in ipsa prima conditione hominis secundum id, quod et femina homo erat, habebat utique mentem suam eandemque rationalem, secundum quam ipsa quoque facta est ad imaginem dei. sed propter unitatem coniunctionis, fecit deus, inquit, hominem ad imaginem dei. ac ne quisquam putaret solum spiritum hominis factum, quamuis secundum solum spiritum fieret ad imaginem dei, fecit illum, inquit, masculum et feminam fecit illos, ut iam etiam corpus factum intellegatur. rursus ne quisquam arbitraretur ita factum, ut in homine singulari uterque sexus exprimeretur, sicut interdum nascuntur, quos androgynos [*](6 I Cor. 11, 7 ) [*](2 hac] ac E1 optemperante S 3 illut P inheret EC ineret S contemplande R 6 inquid R itaque] ita ES 9 femina] femina est P, est er. R quia] quae bd et corp. C est c. fem. bd feminata E est om. P 10 agnitione Sd 11 eius] ei\' (d er.) R 12 enim] autem PRSbd (a. I. m. 2) E refonnatione. (m er.) P 18 sexu (s ex n m. 2) E 14 secundum] propter PRbd solus uir S 15 gloria. (m er.) E 17 itaque S rationalem E1 19 inquid P 22 inquit illum 810 fecit illos om. bd 28 rursum PRlbd 24 facta » 25 post nascuntur add. homines SC androginos E androgenos S )

uocant, ostendit se singularem numerum propter coniunctionis unitatem posuisse et quod de uiro mulier facta est, sicut postea manifestabitur, cum id, quod hic breuiter dictum est, diligentius coeperit explicari; et ideo pluralem numerum continuo subiecit dicens: fecit eos et benedixit eos. sed, ut iam dixi, diligentius in consequenti scriptura de hominis creatione requiremus.

Nunc aduertendum est, quod, posteaquam dixit: et sic est factum, statim subiecit: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, ubi intellegitur potestas et facultas ipsa data naturae humanae sumendi ad escam pabulum agri et fructus ligni. ad hoc enim intulit: et sic est factum, quod ab illo loco inchoauerat, ubi ait: et dixit deus: ecce dedi uobis pabulum seminale et cetera. nam si ad omnia, quae supra dicta sunt, rettulerimus, quod ait: et sic est factum, consequens erit, ut fateamur etiam creuisse illos iam et multiplicatos inpleuisse terram in eodem sexto die, quod eadem scriptura testante post multos annos factum inuenimus. quapropter, cum data esset facultas haec edendi, et hoc deo dicente homo cognouisset, dicitur: et sic est factum, in hoc utique, quod deo dicente homo cognouit. nam si id etiam tunc egisset, id est in escam illa, quae data sunt, etiam uescendo adsumsisset, seruaretur illa consuetudo scripturae, ut, posteaquam dictum est: et sic est factum, quod ad exprimendam praecedentem cognitionem pertinet, deinde inferretur etiam ipsa operatio ac diceretur: et acceperunt et [*]( 1 ostendit se] ostendisse R se om. El 8 manifestatur EPRSC ljiil (h m. 1 exp.) E brebiter El 4 explicare EXC 6 dixij dixi si 8. l. m. 2 E in s. l. P 8 animaduertendum b 9 factum est Sbd 10 pr. et om. Pl 13 inchoaberat P1 14 uos b pauulum Ex seminalem E etc. bd si] et si PBI G 15 dicta bis pos. S ret- tulerimus Eretulerimus PRSbd 16 confiteamur PRSbd creauisse E 19 haec facultas PRSbd aedendi E 20 deo om. El cognouisse (s. I. m. 2 af set) E factum est S 22 esca. (m cr.) R quae (q s. l, m. 1) R 23 assumsisset Pd assumpsisset SRb 25 ad s. I. m. 1 P 26 ferretur 81 )

ederunt. poterat enim ita dici, etiamsi non rursus nominaretur deus, sicut illo loco, posteaquam dictum est: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida, subinfertur: et sic est factum, ac deinde non dicitur: et fecit deus, sed tamen ita repetitur: et congregata est aqua in congregationem suam et cetera.

Quod autem non singillatim ut in ceteris etiam de humana creatura dixit: et uidit deus, quia bonum est, sed post hominem factum datamque illi potestatem uel dominandi uel edendi subintulit de omnibus: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, merito quaeri potest. potuit enim primo reddi homini singillatim, quod singillatim ceteris, quae antea facta sunt, redditum est, tum demum de omnibus dici, quae fecit deus, ecce bona ualde. an forte, quia sexto die perficiuntur omnia, propterea de omnibus dicendum fuit: uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, non singillatim de his, quae ipso die facta sunt ? cur ergo de pecoribus et bestiis et reptilibus terrae dictum est, quae ad eundem diem sextum pertinent ? nisi forte illa et singillatim in suo genere et cum ceteris uniuersaliter dici bona meruerunt, et homo factus ad imaginem dei nonnisi cum ceteris hoc dici meruit. an quia perfectus nondum erat, quia nondum erat in paradiso constitutus? quasi uero, posteaquam ibi constitutus est, dictum sit, quod hic praetermissum est.

Quid ergo dicemus ? an, quia praesciebat deus hominem [*]( 2 Gen. 1, 9 ) [*]( 2 illo] in illo PB!bd loco om. S 3 sub caelo eet bd in om. C congregatione una ElPR congregatio una C 5 repetiturJ reperitur b 6 congregationes suas EPRSCbd; cf. pag. 48, 24 10 uel dominandi om. S 12 que B queri S 13 (et 14) singulatim d 14 ante SR2 16 proficiuntur R 17 et ecce om. Ex 18 his] iis d qui El 19 bestiis et om. E 20 pertinet E1 21 et illa b et fin. om. El 23 meruit Rl 24 constitutus (n a. l. m. 1) R 26 praetennissus R 27 dicimus PB!SCb )

peccaturum nec in suae imaginis perfectione mansurum, non singillatim, sed cum ceteris eum dicere uoluit bonum, uelut intimans, quid esset futurum ? quia, cum ea, quae facta sunt, in eo, quod facta sunt, quantum acceperunt, manent, sicut uel illa, quae non peccauerunt, uel illa, quae peccare non possunt, et singula bona et in uniuerso omnia ualde bona sunt. non enim frustra est additum: ualde, quia et corporis membra, si etiam singula pulchra sunt, multo sunt tamen in uniuersi corporis conpage omnia pulchriora; quia oculum, uerbi gratia, placitum atque laudatum, tamen, si separatum a corpore uideremus, non diceremus tam pulchrum quam in illa conexione membrorum, cum loco suo positus in uniuerso corpore cerneretur. ea uero, quae peccando amittunt decus proprium, nullo modo tamen efficiunt, ut non etiam ipsa recte ordinata cum toto atque uniuerso bona sint. homo igitur ante peccatum et in suo genere utique bonus erat; sed scriptura praetermisit hoc dicere, ut illud potius diceret, quod futurum aliquid praenuntiaret. non enim falsum de illo dictum est. qui enim singillatim bonus est, magis utique cum omnibus bonus est. non autem, quando cum omnibus bonus est, sequitur, ut etiam singillatim bonus sit. moderatum est itaque, ut id diceretur, quod et in praesenti uerum esset et praescientiam significaret futuri. deus enim naturarum optimus conditor, peccantium uero iustissimus ordinator est, ut etiam, si qua singillatim fiunt delinquendo deformia, semper tamen cum eis uniuersitas pulchra sit. sed iam ea, quae sequuntur, in sequenti uolumine pertractemus. [*]( 4 in-sunt in mg. sup. add. P quo B 6 bona sunt b omnia om. Pbd bona ualde Sbd 7 ualde 8. I. P 8 si om. S multa El 9 aniuerso b 11 uiderimus PRlC in s. l. m. 1 E 12 in om. Rl 13 ammittunt B 14 tamen modo bd ut (t s. I. m. 1) E non (n fin. 8. I. m. 1 E 15 rectae SR 16 in om. CRlb utique genere d 18 de illo falsum S 20 bonus init. exp. m.1 E 22 idj ad in ras. m. 2 S quod et] et quod b quod PRld praesentia El 24 uero om. 8 26 sequntur E secuntur S 27 Expl. liber tertius. incipiunt capitula fol. 45 E Explicit liber tertius (litt. maio col.) fol. 63b P Eiplicit liber tertius ;: Incipit liber quartus (litt. maio col.) fol. 78* R pag. 76b S fol. 24* C )