XVIII. Sequitur Mattheus: [*]() Iesus autem iterum clamans uoce magna emisit spiritum. Marcus similiter: Iesus autem emissa uoce magna expirauit. Lucas autem, quid ipsa uoce magna dixerit, declarauit; dixit enim: [*]() et clamans [*]( 4 *Luc. 23, 36 et 37 9 cf. supra cap. 16 11 *Ioh. 19, 28 et 29 18 Matth. 27, 50 19 Marc. 15, 37 21 *Luc. 23, 46 ) [*]( 1 sinite B1R 01 (cf. Marc.) beniat B 3 insultationis BX narret Nl 4 commemorat EL y 5 dicentes] dicebant V, et dicentes N3 E1 y pmv (xa; om. Cant.) 6 simul N2 conftecti Bl, completi (-iti C1) CzP Nt, compleri p 8 non om. ALElL, nisi r a el dicit rae1 9 tactabimus B 10 singuli B iohannis ClP H commemorabit B 11 omnia B1RD raev (uerc. ueron. colb. al.), iam omnia cet. (opt. codd. Vulgatae, om. ὴ́δη m. 1 Cant.); cf. in Ioh. eu. tr. 119, 4 12 scribtusa BL dicit E2 T (ÀEjtt) 13 autem] ergo E2 r v erat] est AE1L 15 iohannen Ci, -nne P 16 bas B 17 est mirum p 18 clamas B 19 emist B 20 autem pr. om. HAELS 7 21 dixerit uoce magna HAE1LS, magna u. dixerit f declarabit B et exclamans p l )
343
Iesus uoce magna ait: pater, in manus tuas commendo spiritum meum, et haec dicens expirauit. Iohannes uero, sicut tacuit illam uocem primam heli, heli, quam Mattheus et Marcus rettulerunt, tacuit etiam istam, quam Lucas solus indicauit, illi autem duo nomine uocis magnae significauerunt, id est: pater, in manus tuas commendo spiritum meum, quod eum uoce magna dixisse et ipse Lucas similiter adtestatus est, ut intellegeremus hanc fuisse uocem magnam quam Mattheus et Marcus commemorauerunt. sed dixit Iohannes, quod nullus illorum trium, eum dixisse: consummatum est, cum acetum accepisset, quod eum ante ipsam uocem magnam dixisse intellegimus. haec sunt enim uerba Iohannis: cum ergo accepisset Iesus acetum, dixit: consummatum est, et inclinato capite tradidit spiritum. inter illud quod ait: consummatum est, et illud quod ait: et inclinato capite tradidit spiritum, emissa est illa uox magna, quam tacuit iste, ceteri autem tres commemorauerunt. hoc enim apparet esse ordinis. ut ante diceret: consummatum est, cum perfectum in illo esset quod de illo prophetatum erat, et tamquam ad hoc expectaret qui utique, cum uellet, moreretur, deinde commendans tradidit spiritum. sed quouis ordine quilibet arbitretur dici potuisse, hoc magno opere cauendum est, ne cui uideatur quisquam euangelistarum alteri repugnare, si uel tacuit quod alius dixit aut dixit quod alius tacuit.
[*]( 12 Ioh. 19, 30 ) [*]( 1 iesus uoce magna BRD, uoce magna iesus cet., edd., v (o l; ϕωνή μεγάλη cod. Ephr.) 3 quam] cum Bl 4 rettulle! rnnt (fol. 155r, nouetn uersm primi aegre leguntur) B solus lucas RD p solus om. HA..EsL b indicauit] commemorauit r ael nomine] add. auo R 7 magnaediiisse ClP similiter] etiam r 8 uocem om. B1 9 commemoraberunt B dicit D ael 10 illorum] eorum BD trium] add. ait HAEL r g, add. dicit rae dixisse] add. commemorat p 13 et om. CP 14 tradit 01 16 missa CP est om. R magna om. B1 17 eteri B commemoraberunt B 18 cum] quoniam p 20 adhuc B, ad hec r moriretur Al g 22 magno opere 13, magnopere cet., edd. 23 cui om. HAelL g uidetur 01 24 aut BR OQ HAEL f pel, uel cet., edd. ) 344
XVIIII. Sequitur Mattheus: [*]() et ecceuelum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum. et Marcus sic: et uelum templi scissum est in duo a summo usque deorsum. Lucas autem similiter hoc ait: et uelum templi scissum est medium, sed non eodem ordine. uolens enim miraculum miraculo adiungere, cum dixisset: sol obscuratus est, continuo subiungendum existimauit: et uelum templi scissum est medium, praeoccupans uidelicet, quod expirante domino factum est, ut deinde recapitulans exequeretur et de potu aceti et de illa uoce magna et de ipsa morte, quae ante scissionem ueli post tenebras facta intelleguntur. Mattheus enim, qui, cum dixisset: Iesus autem iterum clamans uoce magna emisit spiritum, continuo subiecit: et ecce uelum templi scissum est, satis expressit tunc esse scissum, cum Iesus emisisset spiritum. si autem non addidisset: et ecce, sed simpliciter dixisset: et uelum templi scissum est, incertum esset, utrum ipse et Marcus hoc recapitulando commemorassent, Lucas autem ordinem tenuisset, an Lucas recapitulasset quod illi ordine posuissent.
XX. Sequitur Mattheus: [*]() et terra mota est et petrae scissae sunt [*]() et monumenta aperta sunt et multa corpora sanctorum, qui dormierant, surrexerunt; et exeuntes de monumentis post resurrectionem eius uenerunt in sanctam ciuitatem et apparuerunt multis. haec quae solus dixit non est metuendum ne cuiquam ceterorum repugnare uideantur. sequitur idem ipse: [*]() centurio [*]( 1 Matth. 27, 51 a 4 *Marc. 15, 38 7 Luc. 23, 45 20 Matth. 27, 51 b-64 ) [*]( 1 et om. BD IP-M p 2 in duas partes om. Rl usque] add. in p. add. ad r et marcuB-deorsum om. L 3 sic] add. dicit HAE i sc. est a summo usque deorsum in duo RD duo] duas partes HAE1 a (fol. 157, duodecim versus pr. partim euanuerunt) B summo] sursum J; edd. 5 ordinem B 6 miraculum om. CP 9 deinde] inde Ax 10 et de potu aceti om. B 14 expressit] ostendit HAELS r 16 et (ante uelum) om. CPV r a 19 an] aut R posuisset AelL 21 multa om. r 22 dormierunt g resurrexerunt r (Cau. Tol. Big.) )
345
autem et qui cum eo erant custodientes Iesum uiso terrae motu et his quae fiebant timuerunt ualde dicentes: uere dei filius erat iste. Marcus sic: uidens autem centurio, qui ex aduerso stabat, quia sic clamans expirasset, ait: uere homo hic filius dei erat. Lucas sic: uidens autem centurio quod factum fuerat glorificauit deum dicens: uere hic homo iustus erat. non est contrarium, quod Mattheus dicit uiso terrae motu admiratum centurionem et eos qui cum illo erant, cum Lucas dicat hoc eum admiratum, quod emissa illa uoce expirasset, ostendens, quam in potestate habuerit, quando moreretur. in eo quippe, quod idem Mattheus non solum dixit: uiso terrae motu, sed etiam addidit: et his quae facta erant, integrum locum fuisse demonstrauit Lucae, ut diceret centurionem ipsam domini mortem fuisse miratum, quia et haec inter illa est quae tunc mirabiliter facta erant. quamquam, etsi Mattheus illud non addidisset, intellegendum erat, cum multa miranda facta fuerint et omnia centurio et qui cum eo erant mirari potuerint, liberum fuisse narrantibus, quid quisque illum miratum commemorare uoluisset, nec eos sibi repugnare, cum alius illud, alius illud diceret fuisse miratum, quando omnia fuerat ille miratus. quod autem alius ait centurionem dixisse: uere dei filius erat iste, alius autem: uere homo hic filius dei erat, non mouebit eum cui non exciderunt tam multa superius similiter dicta et exposita. ad unam quippe sententiam utraque uerba concurrunt. nec quod alius tacuit homo, alius
[*]( 3 Marc. 15. 39 6 Luc. 23, 47 -.2 *Matth. 27, 54; *Marc. Li, 39 ) [*]( 1 autem om. CP 2 biis ψω, iis Im 3 filius dei CP tj/ edd., v 7 glorificabat BD (łδóξαζεν Sita. Vat. Cant., έδóξασεν Alex. Ephr. al.) dominum HAEL i 8 dicit uiso (uisio B) terre motu (-tum B) BRD r, uiso terrae motu dicit cet., edd. 10 exispirasset B 11 quam] quia CPP H2A2 I 12 uisio ter motus B 13 et om. D r, etiam Jt hiis λψω, iis l m facta erant] fiebant c! p 14 luca Bl, -cas BJ 15 hoc Bp 17 cum] quaID B 18 fuerant C2 eoj co BI, d5 Bs 20 sibi] ibi HAelLS m 21 alius illud semel B, alius illut aliut ille Q 23 filius dei CPV ψedd., v hic homo R v 26 neque g ) 346
dixit, ullo modo contrarium est. magis quod Lucas non ait centurionem dixisse (filius dei erat\\ sed: iustus erat, potest putari diuersum; sed uel utrumque dictum a centurione intellegere debemus et aliud illos, aliud istum commemorasse, uel fortasse Lucam exprimere uoluisse sententiam centurionis, quomodo dixerit legum filium dei. forte enim non eum unigenitum aequalem patri centurio intellexerat, sed ideo filium dei dixerat, quia iustum crediderat, sicut multi iusti dicti sunt filii dei. quod autem etiam ipse Lucas dixit: uidens autem centurio quod factum erat, in eo genere inclusit omnia quae in illa hora mirabiliter facta erant, tamquam unum mirabile factum commemorans, cuius quasi membra et partes erant omnia illa miracula. iam uero, quod Mattheus addidit eos qui cum centurione erant, alii autem hoc tacuerunt, cui non appareat ex notissima regula non esse contrarium, cum alius dicit quod alius tacet? et quod Mattheus dixit: timuerunt ualde, Lucas autem non dixit \'timuit\', sed: glorificauit deum, quis eum non intellegat timendo glorificasse?
XXI. Sequitur Mattheus: [*]() erant autem ibi mulieres multae a longe, quae secutae erant legum a Galilaea ministrantes ei, [*]() inter quas erat Maria Magdalene et Maria Iacobi et Ioseph mater et mater filiorum Zebedaei. Marcus sic: [*]() erant autem et mulieres de longe aspicientes, inter quas erat Maria Magdalene et Maria Iacobi minoris et Ioseph mater et Salome; [*]() et cum [*]( 20 Matth. 27. 65 et 5(S 24 Marc. 15, 40 et 41 ) [*]( 1 est om. B 01 4 aliut filius aliut iustum Q illos] alios p commemorasset B 5 uolens R, noluisse N2 6 (enim om.) eum non p V ideo] in eo AelL 8 dei om. B 9 etiain om. M 11 quae] quae pt Q 13 miranda 1 15 nouissima B 17 sed glorificauit om. B 18 eum non BRD. non eum (eam ClP) cet., edd. 20 autem om. AJElL 21 a longe om. BRD fuerant p 22 eis B magdalenae B AEL (sic infra . -na r 24 et om. HAE1 rael 25 erat] et CPVF ON p (xa£ sine vrw Sin. Vat.) 26 salomae ROE cum] quae cum R r )
347
esset in Galilaea, sequebantur eum et ministrabant ei. et aliae multae, quae simul cum eo ascenderant Hierosolymam. inter hos nihil uideo, quod contrarium possit putari. quid enim interest ad ueritatem, quod quasdam mulieres pariter. quasdam singuli nominauerunt? Lucas quoque ita narrationem contexit:
[*]() et omnis turba eorum qui simul aderant ad spectaculum istud et uidebant quae fiebant percutientes pectora sua reuertebantur.
[*]() stabant autem omnes noti eius a longe et mulieres, quae secutae erant eum a Galilaea. haec uidentes. unde superioribus duobus de mulierum praesentia satis consentit, quamuis nullam earum nominatim exprimat. de turba etiam, quae simul aderat et uidentes quae fiebant tundebant pectora sua et reuertebantur, consentit Mattheo, quamuis seorsum adnexuerit: centurio autem et qui cum eo erant. quapropter tantum modo de notis eius, qui stabant a longe, solus inuenitur dixisse. nam et Iohannes commemorauit de praesentia feminarum, antequam dominus emisisset spiritum, ita narrans:
[*]() stabat autem iuxta crucem Iesu mater eius et soror matris eius Maria Cleopae et Maria Magdalene.
[*]() cum uidisset ergo Iesus matrem et discipulum stantem. quem diligebat, dicit matri suae: mulier, ecce filius tuus.
[*]() deinde dicit discipulo: ecce mater tua. et ex illa hora accepit eam discipulus in sua. qua in re nisi
[*]( 6 *Luc. 23, 48 et 49 15 Matth. 27. 54 19 *Ioh. 19, 25—27 ) [*]( 1 eum] cum B, illam R inminiatrabant B 3 hyerosolima O1, hierus. CP EL possit] sit HAW L 7 aderane B, aderat Nl espectaculum istuc B 8 reuerebantur (reber. B) BR 01 ElL 9 eis Bl 10 erant] fuerant CPV m (uerc. ueron.) 11 duobus om. B 13 quae] eorum qui A\'2 aderant N2 HAEL r p tundentes g 14 reuerebantur HElL 15 eo] illo HAEL r 17 iohannis C\'P commemorabit B 19 stabant DPEr r pgm 20 cleope B COl RAE\'L, -phae (-phe) DPE2 Y edd. et maria magdalene om. Nl (tterc.) 21 ergo] autem l 22 mulier om. BJJ (uind.) 24 in suam CP M p r (E:; td ?sta) ) 348
apertissime Mattheus quoque et Lucas Mariam Magdalenen nominassent, possemus dicere, alias a longe, alias iuxta crucem fuisse. nullus enim eorum praeter lohannem matrem domini commemorauit. nunc ergo quomodo intellegitur eadem Maria Magdalene et a longe stetisse cum aliis mulieribus, sicut Mattheus et Lucas dicunt, et iuxta crucem fuisse, sicut Iohannes dicit, nisi quia in tanto interuallo erant, ut et iuxta dici possent, quia in conspectu eius praesto aderant, et a longe in conparatione turbae propinquius circumstantis cum centurione et militibus? possumus etiam intellegere, quod illae quae simul aderant cum matre domini, postquam eam discipulo commendauit, abire iam coeperant, ut a densitate turbae se exuerent, et cetera quae facta sunt longius intuerentur, ut ceteri euangelistae qui post mortem domini eas commemorauerunt iam longe stantes commemorarent.
XXII. Sequitur Mattheus: [*]() cum sero autem factum esset, uenit quidam homo diues ab Arimathia nomine Ioseph, qui et ipse discipulus erat Iesu. [*]() hic accessit ad Pilatum et petit corpus Iesu. tunc Pilatus iussit reddi corpus. Marcus sic: [*]() et cum iam sero esset factum, quia erat parasceue, quod est ante sabbatum, [*]() uenit Ioseph ab Arimathia, nobilis decurio, qui et ipse erat expectans regnum dei, et audacter introit ad Pilatum et petiuit corpus Iesu. [*]() Pilatus autem [*]( 16 *Matth. 27, 57 et 58 20 \' Marc. 15, 42-45 ) [*]( 1 lucas lapsu, marcus yW r aem magdalenen Cl OMiQ 81 7, -nem BR M1, -nam x p g. -ne (-nae) cet. 2 possimus B* N1Q, potessemus Cl, potissemus C2P, potuissemus C3 g 4 eandem ClP 6 lucas] marcus χψω raem 7 iohannis &P 9 cum om. HAEIL 10 militibus] mulieribus Bl 11 postquam] quando p 13 turbae (om. se) Cl, turbaesse B 15 iam] etiam Q 16 sero (om. autem) C1 HAfflLSi p, autem sero g v factum om. p 17 arimatia B 19 petiit RD V 02NM2Q H2E2 γχψω pgelmv, petiuit ra 20 reddi corpus] add. iesu HAEL e l esset factum est AXEL, factum esset V r 22 arimatia BO 23 audaciter B1 introit B, introiuit praelv, introiit cet. 24 petiit L Q γχψωp e )
349
mirabatur, si iam obisset. et accersito centurione interrogauit eum, si iam mortuus esset.
[*]() et cum cognouisset a centurione, donauit corpus Ioseph. Lucas sic:
[*]() et ecce uir nomine Ioseph, qui erat decurio, uir bonus et iustus —
[*]() hic non consenserat consilio et actibus eorum —, ab Arimathia ciuitate Iudaeae. qui expectabat et ipse regnum dei,
[*]() hic accessit ad Pilatum et petit corpus Iesu. Iohannes autem, posteaquam narrauit de cruribus fractis eorum qui cum domino crucifixi erant et de latere domini lancea percusso, quod totum solus dixit, sic iungit etiam de Ioseph, consentiens ceteris, ita narrans:
[*]() post haec autem rogauit Pilatum Ioseph ab Arimathia — eo quod esset discipulus Iesu, occultus autem propter metum Iudaeorum —, ut tolleret corpus Iesu. et permisit Pilatus. uenit ergo et tulit corpus Iesu. in hoc nihil exstat, in quo aliquis eorum alicui repugnare uideatur. sed aliquis forsitan quaerat, quomodo a semet ipso Iohannes ipse non discrepet, contestans cum ceteris, quod Ioseph petiuerit corpus Iesu, et solus dicens, quod occultus fuisset discipulus domini propter metum Iudaeorum. merito enim mouet, cur ille qui propter timorem occultus discipulus erat ausus sit petere corpus eius, quod nullus eorum qui eum palam sequebantur auderet. sed intellegendum est istum fiducia dignitatis hoc fecisse, qua praeditus poterat familiariter intrare ad Pilatum. in extremo autem illo officio funeri
[*](4 *Luc. 23, 50—52 12 Ioh. 19, 38. ) [*]( 1 iam mobisBet B, iam obiisset m arcess. CP interrogabit B 2 et cum cognouisset om. CP, et ut cognouit V cum om. B\' 3 a om. Bl 6 arimatia BH ciuitati B iudae BIRD CP (Eg. Rshw.) 8 petiuit RD, petiit B2V OWQ edd., v 9 qui om. B cruciflxerant C1P1 11 sic iunget Bx, sic coniungit HAE1 LS g, subiungit E2 r m etiam de ioseph om. m 12 arimatia B ONl H 16 existat ByAEPL, -istit E* T 18 contestatus p 19 petierit C-P rael, petiuerat A1E1LS, petierat p g 21 mouit ClP 24 fecisse] fuisse B* praedictus Nt AtE\' L 25 funeri] fuerit et B1 exiuendo Bl ) 350
exhibendo minus curasse de Iudaeis, quamuis soleret in domino audiendo eorum inimicitias deuitare.
XXIII. Sequitur Mattheus: 59et accepto corpore Ioseph inuoluit illud in sindone munda [*]() et posuit illud in monumento suo nouo, quod exciderat in petra. et aduoluit saxum magnum ad ostium monumenti et abiit. Marcus sic: [*]() Ioseph autem mercatus sindonem et deponens eum inuoluit sindone et posuit eum in monumento, quod erat excisum de petra, et aduoluit lapidem ad ostium monumenti. Lucas sic: [*]() et depositum inuoluit in sindone et posuit eum in monumento exciso, in quo nondum quisquam positus fuerat. ex his tribus nulla quaestio dissensionis oriri potest. Iohannes autem sepulturam domini non a solo Ioseph, sed a Nicodemo quoque curatam fuisse commemorat. consequenter enim a Nicodemo incipiens ita narrat: [*]() uenit autem et Nicodemus, qui uenerat ad Iesum nocte primum, ferens mixturam murrae et aloes quasi libras centum. deinde sequitur adiungens ipsum Ioseph et dicit: [*]() acceperunt ergo corpus Iesu et ligauerunt eum linteis cum aromatibus, sicut mos Iudaeis est sepelire. [*]() erat autem in loco. ubi crucifixus est, hortus, et in horto monumentum nouum, in quo nondum quisquam positus erat. [*]() ibi ergo propter parasceuen Iudaeorum, quia iuxta erat monumentum, posuerunt Iesum. neque hic aliquid repugnat recte intellegentibus. neque enim illi, qui de Nicodemo tacuerunt, adfirmauerunt a solo Ioseph dominum sepultum, quamuis [*]( 3 Matth. 27, 59 et 60 7 Marc. 15, 46 10 *Luc. 23. 53 16 Ioh. 19, 39-42 ) [*]( 1 solueret C1P 2 inimicitias] insidias in marg. I (cod. Gembl. 4 illud alt. om. I 7 mercatum B1, mercatus est V 8 deponens] ponensM posuit (om. eum) CP 9 monumentum CPV de] in y r, ex p 11 in ante sindone om. PV v 14 a pr.] ad B 16 ueni ElL 18 murrae CP ONlMQ H, myrrae BR YF N2 AEL 7, mirrae D p g r, myrrhae aelm 19 ergo om. E1L g 20 iesum B 25 iesu CP )
351
solius commemorationem fecerint, aut quia illi una sindone Ioseph inuoluisse dixerunt, propterea prohibuerunt intellegi et alia lintea potuisse adferri a Nicodemo et superaddi, ut uerum narraret Iohannes, quod non uno linteo, sed linteis inuolutus sit. quamuis et propter sudarium, quod capiti adhibebatur. et institas, quibus totum corpus alligatum est, quia omnia de lino erant, etiamsi una sindo ibi fuit, uerissime dici potuit: ligauerunt eum linteis. lintea quippe generaliter dicuntur quae lino texuntur.
Sequitur Mattheus: [*]() erat autem ibi Maria Magdalene et altera Maria sedentes contra sepulchrum. quod Marcus ita dicit: [*]() Maria autem Magdalene et Maria Ioseph aspiciebant, ubi poneretur. unde nihil eos ex hoc dissentire manifestum est.
Sequitur Mattheus: [*]() altera autem die, quae est post parasceuen, conuenerunt principes sacerdotum et Pharisaei ad Pilatum [*]() dicentes: domine. recordati sumus, quia seductor ille dixit adhuc uiuens: post tres dies resurgam. [*]() iube ergo custodiri sepulchrum usque in diem tertium. ne forte ueniant discipuli eius et furentur eum et dicant plebi: surrexit a mortuis, et erit nouissimus error peior priore. [*]() ait illis Pilatus: habetis custodiam, ite, custodite sicut scitis. illi autem abeuntes munierunt sepulchrum signantes lapidem cum custodibus. hoc solus Mattheus narrat nullo aliorum narrante aliquid quod huic uideatur esse contrarium. [*]( 10 Matth. 27, 61 12 Marc. 15, 47 15 Matth. 27, 62-66 ) [*]( 1 soli P. solius (us in ras.) C1, illius solius p aut fecerint aut B 2 ioseph BRD, a ioseph cet., edd. inuoluisse BlRD, inuolutum eet., edd. 4 narret CPV r 5 et om. C. etiam r adhibeatur B1 o totum corpus BD V AEL j, corpus totum cet.. edd. 7 sindon D r a elm fuit (it in ras.) A, fuerit g 8 quippe om. B1 lino] de lino N2 11 magdalenae B (sic infra) altera] cf. Matth. 28, 1 infra (y; ὰλλη) 12 autem om. HAL 16 incipes B1 19 custodire CP N1Q HAJEL 7 g 20 in] ad l tertiam Q 22 priori Q 25 cum] eum B 26 alii horum C2 quod h. u. e. contrarium om. HAelLS )
352
Deinde sequitur idem Mattheus et dicit: [*]() uespere autem sabbati, quae lucescit in primam sabbati, uenit Maria Magdalene et altera Maria uidere sepulchrum. [*]() et ecce terrae motus factus est magnus. angelus autem domini descendit de caelo, et accedens reuoluit lapidem et sedebat super eum. [*]() erat autem aspectus eius sicut fulgur et uestimenta eius sicut nix. [*]() prae timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt uelut mortui. [*]() respondens autem angelus dixit mulieribus: nolite timere uos; scio enim, quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. [*]() non est hic, surrexit enim sicut dixit. uenite, uidete locum, ubi positus erat dominus. [*]() et cito euntes dicite discipulis eius quia surrexit et ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis. ecce dixi uobis. huic Marcus consonat. sed potest mouere, quomodo secundum Mattheum angelus super lapidem sedebat reuolutum a monumento — Marcus enim introeuntes eas in monumentum dicit uidisse iuuenem sedentem in dextris coopertum stola candida et obstipuisse — nisi intellegamus aut Mattheum tacuisse de illo angelo, quem intrantes uiderunt, Marcum uero de illo tacuisse, quem foris uiderunt sedentem super lapidem, ut duos uiderint et a duobus singillatim audierint quae dixerunt angeli de Iesu, prius ab illo quem foris uiderunt sedentem super lapidem, deinde ab illo quem [*]( 1 *Matth. 28, 1—7 15 cf. Marc. 16, 1-11 ) [*]( 2 luciacit ClP, luscescit B primam CP OS m, prima eel. (cf. infra) 3 et om. 2?1 4 autem B r (Eg. Ept.), enim cet. (7ao) 5 domini om. AEILS discendit CP 7 fulgor AelL uestiraentum r (τό ένδυμα) sicut alt. om. AEL 8 ueluit B 11 resurreiit AEL 12 uidete BR F ON1Q H (opt. Vulg. cadd.), et uidete cet., edd., t (iSete) 13 et cito] secreto Bl 14 praecedet NA2 ϰχψ graev (προάγει )galilea CP uideuitis B 15 ecce] et ecce CP, om. ψp praedixi x graelv. sicut predixit p hic AelL g 16 quomodo] quod Bl 17 enim] uero r 18 monumento ClPV uidisset B in] a p 19 stolam candidam ClP obstup. DVE1 edd. 22 duos om. B1 )
353
uiderunt intrantes in monumentum sedentem a dextris, quo ut intrarent illius qui foris sedebat uerbis exhortatae sunt dicentis: uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus, quo uenientes, ut dictum est, et intrantes uiderunt eum, de quo Mattheus tacet, Marcus autem loquitur, sedentem a dextris, a quo talia similiter audierunt. aut certe intrantes in monumentum in aliqua saepta maceriae debemus accipere, qua communitum locum tunc fuisse credibile est in aliquo spatio ante petram, qua excisa locus factus fuerat sepulturae, ut ipsum uiderint in eodem spatio sedentem a dextris, quem dicit Mattheus sedentem super lapidem, quem terrae motu ab ostio monumenti reuoluerat, id est a loco sepulchri, quod effossum erat in petra.
Item quaeri potest, quemadmodum Marcus dicat: [*]() at illae.
exeuntes fugerunt de monumento, inuaserat enim eas tremor et pauor, et nemini quicquam dixerunt, timebant enim, cum dicat Mattheus: [*]() et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno currentes nuntiare discipulit» eius, nisi intellegamus ipsorum angelorum nemini ausas fuisse aliquid dicere, id est respondere ad ea quae ab illis audierant aut certe custodibus, quos iacentes uiderunt. nam illud gaudium, quod Mattheus commemorat, non repugnat timori, de quo Marcus dicit. debuimus enim utrumque in illarum animo factum intellegere, etiamsi ipse Mattheus de timore non diceret; cum uero et ipse dicat: et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno, nihil ex hac re quaestionis remanere permittit. [*]( 3 Matth. 28, 6 14 Marc. 16, 8 17 Slatth. 28, 8 ) [*]( 1 ad dextris B, in d. r quo] quod CPV 2 dicentes B ClP AelL 3 et uidete BRD CPV M edd. praeter p, uidete cet., sed cf. 352, 12 6 tali HAelL 7 aliqua] qua HAFJ1 L 11 motus MQ A g r 13 effusum BINI 14 at om. CPV, ad R AlElL illi Clp, illa AWL 16 quiquam B, quidqu. 0 HAlElL 22 namJ non Bl 23 debuemus CP, debemus g 24 illarum in HAEL y 25 et om. AE1L 26 et exierunt B K1 y, exierunt cet., edd. monto B ) [*]( XXXXIII Aug. Scct. III pars 4. ) [*]( 23 )
354
De hora quoque ipsa, qua uenerunt mulieres ad monumentum, non contemnenda exoritur quaestio. cum enim Mattheus dicat: uespere autem sabbati, quae lucescit in primam sabbati, uenit Maria Magdalene et alia Maria uidere sepulchrum, quid est, quod dicit Marcus: et ualde mane una sabbatorum ueniunt ad monumentum oriente iam sole? in quo quidem a ceteris duobus, id est Luca et Iohanne, non discrepat. quod enim dicit Lucas: ualde diluculo, et Iohannes: mane cum adhuc tenebrae essent, hoc intellegitur Marcus dicere: ualde mane oriente iam sole, id est cum caelum ab orientis parte iam albesceret, quod non fit utique nisi solis orientis uicinitate; eius enim est ille fulgor, qui nomine aurorae appellari solet. ideo non repugnat illi qui ait: cum adhuc tenebrae essent. die quippe surgente aliquae reliquiae tenebrarum tanto magis extenuantur, quanto magis oritur lux. nec sic accipiendum est quod ait: ualde mane, tamquam sol ipse iam uideretur super terras, sed potius sicut dicere solemus eis quibus uolumus significare temperius aliquid faciendum. cum enim dixerimus \'mane\', ne putent iam sole supra terram conspicuo nos dicere, ad hoc plerumque addimus \'ualde mane\', ut illud quod etiam albescente uocatur intellegant, quamquam et hoc usitatum sit, ut post galli cantum saepe repetitum, cum coniectare homines coeperint diem iam propinquare, dicant \'iam mane est\', et cum post hoc uerbum attenderint ac iam oriente, id est [*]( 3 *Matth. 28, 1 5 *Marc. 16, 2 8 Luc. 24, 1 9 Ioh. 20, 1 ) [*]( 1 quae CP uerunt B 2 cum] quam Bl 3 primam CP OMQ m, -ma cet. 4 magdalenae CPAL alia] altera RJD VQ*, edd. praeter p g, v, αλλη Alex., sed cf. supra 6 una] add. uidere B1 oriente iam] iam orto g, orto iam p v (άνατέλλοτος Cant., avaretXavTo; cet.) 11 alucesceret B fit] sit B1 12 eius est enim E* g, enim eius est AL 13 ideo] inde Bl 15 extenuatur Bl 16 accipendum B 17 uideretur iam edd. praet. p g terram HAELS r g 19 temporine REz a e aliqu.] quid Bx faciamdum J51 20 super CP 22 sic AWL 23 coniactare CP 25 ac] et \'f edd. )
355
iam de proximo ueniente in has partes sole caelum rubescere uel albescere uiderint, addant qui dicebant (mane est\' et dicant \'ualde mane est\'. quid autem interest, dum siue illo siue isto modo nihil aliud intellegamus a Marco appellatum \'mane\' nisi quod Lucas appellauit diluculum et hoc ualde mane quod ille ualde diluculo et quod Iohannes mane cum adhuc tenebrae essent, sole autem oriente, id est ortu suo iam caelum inluminare incipiente? quomodo ergo his tribus congruat Mattheus, qui nec \'diluculo\' nec \'mane\'. sed uespere ait sabbati, quae lucescit in primam sabbati, attentius indagandum est. a parte quippe prima noctis, quod est uespere, ipsam noctem uoluit significare Mattheus, cuius noctis fine uenerunt mulieres ad monumentum. ea uero causa intellegitur eandem noctem sic appellasse, quia iam uespere licebat adferre aromata transacto utique sabbato. ergo, quoniam sabbato inpediebantur, ut non ante facerent, ab eo tempore nominauit noctem, ex quo eis licere coepit, ut facerent, quocumque uellent tempore eiusdem noctis. sic itaque dictum est uespere sabbati, ac si diceretur \'nocte sabbati\\ id est nocte, quae sequitur diem sabbati. quod ipsa uerba eius satis indicant. sic enim ait: uespere autem sabbati. quae lucescit in primam sabbati, quod fieri non potest. si tantum modo primam noctis particulam, id est solum initium noctis, intellexerimus dicto uespere significatam; neque enim ipsum initium lucescit in primam sabbati, sed ipsa nox, quae
[*]( 1 ueniente B1RD, adueniente crt., edd. solem B 2 uel] ue Bl addunt CP mane est et dicant om. B1 5 diluculo HAEL g m et hoc u. m. q. i. u. diluc. om. Rl HAEP-L rf 6 iohannis CP 7 oriente J iam oriente D r aelm 8 ortus (uo om.) B1 quomodo] quod B 10 primam R C2 VPONM m, -ma cet. 11 indicandum CP, indigandum HA1E1L aperte BiRD P AE1L 12 quod] quae x rae1 uespere B HAelL, -ri D, -ra / rael, uesper cet. 14 qui AlEtL, quod E2 y 15 uespere BD HE2 y g, uesperi AE1L, a uespere cet., edd. liceat B aromata B 18 quodcumque B 02V HAEL γψ grael 19 noctel add. diei HAEL g 22 quae 1. i. p. sabbati om. B1 quae] qui Cl H1E1L primam 02 ONlMlQ In, -ma cet. 24 significatum B1 25 primam B2R ONMQ m, primu B1. -ma cet. ) [*]( 23* ) 356
luce incipit terminari. nam terminus primae partis noctis secundae partis initium est, lux autem terminus totius noctis est. unde non potest dici (uesper elucescens in primam sabbati. nisi nomine uesperi nox ipsa intellegatur, quam lux terminat. et usitatus loquendi modus est diuinae scripturae a parte totum. a uespere ergo noctem significauit, cuius extremum est diluculum. diluculo enim uenerunt illae mulieres ad monumentum; ac per hoc ea nocte uenerunt, quae significata est nomine uesperi. tota enim significata est eo nomine. ut dixi; et ideo, quacumque eius noctis parte uenissent, ea utique nocte uenissent; cum ergo uenerunt parte eius noctis extrema, ea procul dubio nocte uenerunt. uespere autem; quae lucescit in primam sabbati, non potest nisi tota ipsa nox intellegi: eo igitur uespere uenerunt quae ipsa nocte uenerunt, ipsa autem nocte uenerunt quae noctis ipsius quamuis extrema parte uenerunt.
Nam et ipsum triduum, quo dominus mortuus est et resurrexit, nisi isto loquendi modo, quo a parte totum dici solet, recte intellegi non potest. ipse quippe ait: sicut enim Iona fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit et filius hominis in corde terrae tribus diebus [*]( 19 *Matth. 12, 40 ) [*]( 3 elucescens BPHAE1L, lucesc. cet., edd. primam B2D OMl m, -ma cet. 4 nomine om. B, omne Cl P 5 est om. 0 diuinae scripturae est edd. praeter p g aperte B1O1N1 Hl 6 totum] add. significare V X gr aelm 11 parte] a parte E Y g noctis om. AE 7 extrima Bl 12 ea om. Bl quae] qui B OMQ, quia HA1E1L 13 primam BR CP O m, -ma cet. 16 uenerunt] add. hic (hinc tn. 2) magna redditur ratio berbi dni ihQ cum discipulis ait sicut iona in uentre ceti trib. dieb. trib. noctib. sic erit filiue hominis in corde terrae trib. dieb. et trib. noctib. B 17 tridum B quod B 18 aperte BPlOAxEl 19 potestj add. hinc magna redditur ratio uerbi domini BD r ael, add. cum discipulis ait sicut fuit iona in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus RD, add. sic erit et filius hominis in corde terrae tribus diebus noctibus B 21 sic erit-noctibus onto B erit et RD CPV FOK HAEL g (uerc. ueron. colb.), erit cet. )
357
et tribus noctibus. conputantur autem tempora, siue ex quo tradidit spiritum, siue ex quo sepultus est, et non occurrit ad liquidum, nisi medium diem, hoc est sabbatum totum diem accipiamus, id est cum sua nocte, illos autem qui eum in medio posuerunt, id est parasceuen et primam sabbati, quem diem dominicum dicimus, a parte totum intellegamus. quid enim iuuat, quod quidam his angustiis coartati et istum locutionis modum, id est a parte totum, in sanctarum scripturarum soluendis quaestionibus plurimum ualere nescientes noctem uoluerunt adnumerare tres illas horas a sexta usque nonam, quibus sol obscuratus est, et diem tres horas alias, quibus iterum terris est redditus, id est a nona usque ad eius occasum? sequitur enim nox futuri sabbati. qua cum suo die conputata erunt iam duae noctes et duo dies; porro autem post sabbatum sequitur nox primae sabbati, id est inlucescentis diei dominici, in qua tunc dominus resurrexit; erunt ergo duae noctes et duo dies et una nox, etiamsi tota posset intellegi, nec ostenderemus, quod illud diluculum pars eius extrema sit; quapropter nec adnumeratis illis sex horis, quarum tribus sol contenebratus est et tribus eluxit, constabit ratio trium dierum et trium noctium. restat ergo. ut illo scripturarum usitatissimo loquendi modo, quo a parte totum intellegitur, inueniamus extremum diem tempus parasceues, quo crucifixus et sepultus est dominus, et ex ipsa extrema parte totum diem cum sua nocte, qui iam peractus fuerat, accipiamus, medium uero, id est sabbati diem, non a parte,
[*]( 1 computentur r gael 2 occurrerit B 3 nisi] add. ad AlElL g a e l, add. ut E1 i est om. Bl, est ut AL gel 4 eum] eos AiEIL a 6 aperte BlOl (sic infra) 7 iubat BR 8 scripturarum om. BlRl 10 usque Bl CPY FONQ, add. ad cet., edd. 14 conputaberant iam B 15 primi edd. praeter r m 16 dominicae λ. r a el surrexit G\'1 17 ergo] enim g duae dies N 18 possit El g nec] add. sic Y ostenderimus ClP, contenderemus (ont. H) HAEL 7 illud diluculumj illum B1 20 obtenebratus g 23 extremum] primum x\'ł diem om. r, diei E2 y paraacebes B 24 CTUcifixus] add. est HAL 25 qui) quia B que iam peracta r ) 358
sed integre totum, tertium rursus a parte sua prima, id est a nocte totum cum suo diurno tempore, ac sic erit triduum, quemadmodum illi octo dies, post quos ascendit in montem. quorum medios integros attendentes Mattheus et Marcus dixerunt post sex dies, quod Lucas dixit post octo dies.
Nunc iam cetera uideamus, quemadmodum Mattheo congruant. Lucas enim apertissime duos angelos dicit uisos fuisse a mulieribus, quae uenerunt ad monumentum, quorum singulos intellexeramus commemoratos a duobus, unum a Mattheo, id est illum qui extra monumentum sedebat in lapide, alterum a Marco, id est illum qui intra monumentum sedebat a dextris. sed Lucas ita narrat: [*]() et dies erat parasceues et sabbatum inlucescebat. [*]() subsecutae autem mulieres, quae cum ipso uenerant de Galilaea, uiderunt monumentum et quemadmodum positum erat corpus eius. [*]() et reuertentes parauerunt aromata et unguenta; et sabbato quidem siluerunt secundum mandatum. [*]() una autem sabbati ualde diluculo uenerunt ad monumentum portantes quae parauerant aromata [*]() et inuenerunt lapidem reuolutum a monumento [*]() et ingressae non inuenerunt corpus domini Iesu. [*]() et tum est, dum mente consternatae essent de isto, et ecce duo uiri steterunt secus illas in ueste fulgenti. [*]() cum timerent autem et declinarent uultum in terram. dixerunt ad illas: quid quaeritis uiuentem cum [*]( 4 Matth. 17, 1; Marc. 9, 2; Luc. 9, 28; cf. supra 1. 2, c. 56, n. 113 7 cf. Luc. 24, 4 9 cf. Matth. 28, 2; cf. Marc. 16, 5 12 *Luc. 23. 54—56 18 *Luc. 24, 1-9 ) [*]( 1 tertium om. Bl 2 a nocte tota Q r tridum B 4 medios om. B1 adtendens (att.) marcus dixit FONMQ HAE\'L p 5 lucas dixit] alii dixerunt FONMQ HAelL p 7 dicit duos angeloa RD 9 a d.] ad d. ClP 12 a d.] in d. r parascebes B 13 aautem B 14 qui CP 16 eius om. p reaerentes Bl 17 et] sed rae sabbatum CP, de sabbato p 18 diluco Bl 19 parauerunt p g 21 factus Bl 22 et ecce codd. (ueron. Bushw. Dubl. Eg.), ecce NaaL 11. raelv (xal tso5) 23 ueste] add. s, l. alba B-)
359
mortuis?
[*]() non est hic, sed surrexit. recordamini, qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset,
[*]() dicens: quia oportet filium hominis tradi in manus hominum peccatorum et crucifigi et die tertia resurgere.
[*]() et recordatae sunt uerborum eius.
[*]() et egressae a monumento nuntiauerunt haec omnia illis undecim et ceteris omnibus. quomodo ergo singuli uisi sunt sedentes, unus secundum Mattheum foris super lapidem et alter secundum Marcum intus a dextris, cum secundum Lucam duo steterint secus illas, quamuis similia dixerint? possumus quidem adhuc intellegere unum angelum uisum a mulieribus et secundum Mattheum et secundum Marcum, sicut supra diximus, ut eas ingressas in monumentum sic accipiamus, in aliquod scilicet spatium, quod erat aliqua maceria communitum, ut intrari posset ante illum saxeum sepulchri locum. adque ibi uidisse angelum sedentem super lapidem reuolutum a monumento, sicut dicit Mattheus, ut hoc sit sedentem a dextris, quod dicit Marcus, deinde intus ab eis, dum inspicerent locum, in quo iacebat corpus domini, uisos alios duos angelos stantes, sicut dicit Lucas. similia locutos ad earum exhortandum animum et aedificandam fidem.
Sed uideamus et illa quae lohannes dicit, utrum uel quemadmodum his congruant. sic ergo narrat Iohannes: [*]() una autem sabbati Maria Magdalene uenit mane, cum adhuc tenebrae essent, ad monumentum et uidet [*]( 8 cf. Matth. 28, 2; cf. Marc. 16, 5 9 cf. Luc. 24, 4 23 *Ioh. 20. 1-18 ) [*]( 2 est] sit B (colb. coib. II. Karol. al.), sed cf. 363, 24 3 manibus p 4 hominum om. g 5 egressae BRD P F02N p g. regressae cet. 6 annuntiau. r 8 superJ secus CP 9 a] ad B 10 steterunt M HAELS1 y p r a 14 aliquo BD spatio D erat] add. ibi r, in add. a maceria (c ex t) B. macheria C2, maria AlElL 15 possit CPY 16 supra FONMQ Z raclm 17 sit om. CP, sed A1E1L a d.J ad d. B 18 spicerent B 19 iacuerat Y duos om. HAelL 22 iohannis ClP 23 hic Bl congruat Bl, conueniant p iohannis P 24 autem om. r magdalenae B 25 uidet R CXP QIH, uident B, uidit cet., eddv (βλέπς) )
360
lapidem sublatum a monumento.
[*]() currit ergo et uenit ad Simonem Petrum et ad alium discipulum, quem amabat Iesus, et dicit eis: tulerunt dominum de monumento et nescimus, ubi posuerunt eum. \'exiit ergo Petrus et ille alius discipulus et uenerunt ad monumentum.
[*]() currebant autem duo simul et ille alius discipulus praecurrit citius Petro et uenit primus ad monumentum.
[*]() et cum se inclinasset, uidet posita linteamina, non tamen introiit.
[*]() uenit ergo Simon Petrus sequens eum et introiit in monumentum. et uidet linteamina posita
[*]() et sudarium, quod fuerat super caput eius. non cum linteaminibus positum, sed separatim inuolutum in unum locum.
[*]() tunc ergo introiit et ille discipulus, qui uenerat primus ad monumentum, et uidit et credidit. ynondum enim sciebant scripturam, quia oportet eum a mortuis resurgere.
[*]() abierunt ergo iterum ad semet ipsos discipuli. Maria autem stabat ad monumentum foris plorans. dum ergo fleret, inclinauit se et prospexit in monumentum
[*]() et uidit duos angelos in albis sedentes unum ad caput et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus Iesu.
[*]() dicunt ei illi: mulier, quid ploras? dicit eis:
[*]( 1 sublatum] sabbatum B a monumentum ClP currit BRl ONQ H1A1E1L, cucurrit cet., edd., v (τρέλει) ■ et uenit om. Rl 2 ad alt. om. CI (om. colb. cant. Ruslnv. al.) 4 exit HxEl 7 praecurrit BH g (uere. uind. mon. Dubl. JRushw. Lind. Fuld. al.), praecucurrit cet.. edd., b (προέδραμεν) 8 prius p uidet BlClQ, uidit cet., edd., e (βλέπι 9 linteamina posita Y p introiuit Y yty edd. praeter g m, v 10 introiuit tj\' edd. praeter g m, v 11 uidet BR 01 MlQx H (opt. codd. VUlg.l. uidit cet., edd., v (ϑεωρει) 12 linteminibus B 13 seperatim BAE inibolutum B1 in uno loco F pael 14 introiuit praelv et . R. ft. B prius pg 16 siciebant B, scieba.t N, sciebat D AelL rael scriptura H1A1E1L, -ras D H2A2E2 i rael oportet (-tit Cl) B CP ONM HAetL, oportuit DR, -tebat FN2 p r aelr, oporteret E2 Y gm (oss), sed cf. infra 21 et om. p 23 ei om. B om. Big. Eg > ) 361
quia tulerunt dominum meum et nescio, ubi posuerunt eum.
[*]() haec cum dixisset, conuersa est retrorsum et uidit legum stantem et non sciebat, quia Iesus est.
[*]() dicit ei Iesus: mulier, quid ploras? quem quaeris? illa existimans, quia hortulanus est, dicit ei: domine, si tu sustulisti illum, dicito mihi, ubi posuisti eum, et ego eum tollam.
[*]() dicit ei Iesus: Maria. conuersa illa dicit ei: rabboni, quod dicitur magister.
[*]() dicit ei Iesus: noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem meum; uade autem ad fratres meos et dic eis: ascendo ad patrem meum et patrem uestrum, ad deum meum et ad deumuestrum.
[*]() uenit Maria Magdalene adnuntians discipulis: quia uidi dominum et haec dixit mihi. in hac Iohannis narratione dies uel tempus, quo uentum est ad monumentum, cum ceteris conuenit; illud etiam, quod duo angeli uisi sunt, concordat cum Luca; sed quod ille stantes dicit angelos uisos. iste autem sedentes. et cetera, quae illi non dicunt. quomodo hic possint intellegi non discrepare a ceteris et quo ordine gesta sint, nisi diligenter considerentur, repugnantia possunt uideri.
Quapropter haec omnia, quae circa tempus resurrectionis domini facta sunt, secundum omnium euangelistarum testimonia [*]( 17 cf. Loc. 24, 4 ) [*]( 2 eum om. p hoc p 3 uidet R C1 HlAex (uerc. uerou. al., opt. eodd. Vulg.), ϑεωρει non sc.l nesciebat DM 6 est] esset D (\'2PV N* ZW raelv ei om. BlR illum B CP ONQ HAE1 tj, eum eet., v 11 fatres B eisJ is B 12 et] et ad Hl (uerc. al., Dubl. al.) ad deum m. BR M (mon. Ing. al.), et deum m. CPVF ONQ H pm fxa: ϑεόν μου), cf. 364, 12; deum m. AELS γψω graelv (uerc. Eg. Cau. al.) 13 et ad deum u. B (colb. al. Dubl. al.), et Ileum a. cet., edd.. v uenit] udd. ergo r magdalenae B CP AEL 14 uidij uidit CP ON1Q (ueron. colb. eant. al., έώρϰεν Alex. Cant., έώρϰα cet.) 15 mihi codd. omx. 18 ste B 19 quae] quod r hinc g 20 quo] quod B sunt p 21 considenter Bl 22 hac Bl 28 domini om. AEL )
362
in una quadam narratione, quantum nos dominus adiuuerit, quemadmodum geri potuerint, ordinemus. prima sabbati diluculo, sicut omnes consentiunt, uentum est ad monumentum. iam factum erat, quod solus Mattheus commemorat de terrae motu et lapide reuoluto conterritisque custodibus ita, ut in parte aliqua uelut mortui iacerent. uenit autem, sicut Iohannes dicit, Maria Magdalene sine dubio ceteris mulieribus, quae domino ministrauerant, plurimum dilectione feruentior, ut non inmerito Iohannes solam commemoraret tacitis eis quae cum illa fuerunt, sicut alii testantur. uenit ergo et uidit lapidem sublatum a monumento, antequam aliquid diligentius inspiceret, non dubitans ablatum inde esse corpus Iesu cucurrit, sicut idem dicit Iohannes, et nuntiauit Petro adque ipsi Iohanni. ipse est enim discipulus, quem amabat Iesus. at illi currere coeperunt ad monumentum et praeueniens Iohannes inclinauit se et uidit posita linteamina nec intrauit: Petrus autem consecutus intrauit in monumentum et uidit linteamina posita et sudarium, quod fuerat super caput eius, non cum linteaminibus positum, sed separatim inuolutum. deinde et Iohannes intrauit et uidit similiter et credidit quod Maria dixerat sublatum esse dominum de monumento. nondum enim sciebat scripturam. quia oportebat eum a mortuis resurgere. abierunt ergo iterum ad semet ipsos discipuli. Maria autem stabat foris ad
[*]( 4 cf. Matth. 28, 2 6 cf. Ioh. 20, 1 22 cf. Ioh. 20, 9-11 ) [*]( 1 in unam quandam narrationem HAelL gel quadam ab initio lineae om. Bl adiuuaret Ml, -rit M1 2 quamamodum Bl regi Bl primo p 3 diluc.] ualde diluculo I 7 magdalenae BD C AEL ceteris] cum ceteris RD HAELS γψ r ael, cum aliis g 8 deuotione V 9 commemoret HAEL 7 10 fuerant Cl g alitertantur B1 et BD M AlElLS x r o e, et ut cet. 11 sablatum] reuolutum g 12 dnitans B esse inde corpus CPV ψ, inde corp. esse p, esse c. inde g 13 idem dicit BD, dicit idem cet. edd. 20 et pr. om. Bl HAE1LS 22 sciebat BRD CPV FON HlAlELS yl r ael (ueron. colb. al. Am. Dubl. Cau. Tol. al.), Aug. Mt eu. loh. tr. 120. 9; serm. 245, 1; 246, 2; sciebant cet.. v (ήδει Sin. m. 1), cf. 360, 16 scripturas HAEL (Tol.) 23 oporteuat B ) 363
monumentum plorans, id est ante illum saxei sepulchri locum, sed tamen intra illud spatium, quod iam ingressae fuerant; hortus quippe illic erat, sicut idem lohannes commemorat. tunc uiderunt angelum sedentem a dextris super lapidem reuolutum a monumento, de quo angelo narrant Mattheus et Marcus. tunc eis dixit:
[*]() nolite timere uos; scio enim, quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis;
[*]() non est hic, surrexit enim, sicut dixit. uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus.
[*]() et cito euntes dicite discipulis eius, quia surrexit; et ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis. ecce praedixi uobis. quibus similia Marcus quoque non tacuit. ad haec uerba Maria dum fleret, inclinauit se et prospexit in monumentum
[*]() et uidit duos angelos, sicut dicit Iohannes, in albis sedentes unum ad caput et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus lesu.
[*]() dicunt ei illi: mulier, quid ploras? dicit eis: quia tulerunt dominum meum et nescio, ubi posuerunt eum. hic intellegendi sunt surrexisse angeli, ut etiam stantes uiderentur, sicut eos Lucas uisos fuisse commemorat, et dixisse secundum eundem Lucam timentibus mulieribus et uultum in terram declinantibus: quid quaeritis uiuentem cum mortuis?
[*]() non est. hic, sed surrexit. recordamini, qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset,
[*]() dicens: quia oportet filium hominis tradi in manus
[*]( 3 cf. Ioh. 19. 41 6 Matth. 28, 5 b-7 12 cf. Marc. 16, 6 14 Ioh. 20, 12-13 19 cf. Luc. 24, 4 22 Luc. 24, 5 b—8 ) [*]( 1 foris (foras B) ad monumentum pl. BR r, foris plor. ad mon. D, ad monumentum foris plorans cet. illud HEl 2 quod iam] quoniam R, quo iam D CP MQ HAEL g m horrns Bl 6 dixit eis V p g 8 et uidete BRD PV N\'Q 7 edd., v (uerc. ueron. al.. Cau. Tol. Dubl. Eg. al.), uidete cet., cf. 353, 3 10 resurrexit AEL praecedet BD FN A2 pr a e I 11 galilea BIEL uideuitis B praedixi BR K1 7 qaelv, dixi cet. 12 simili HlL non tacuitj notabit B 14 sicut d. Ioh. om. Q dicit om. Btt dixit V 16 ei om. R HAEIL 18 hinc R HAEL i l 24 uobiscum R (Eg.) 25 oporteret r ) 364
hominum peccatorum et crucifigi et die tertia resurgere. Se t recordatae sunt uerborum eius. post haec conuersa est retrorsum Maria.
[*]() e t uidit Iesum stantem, sicut dicit Iohannes, et non sciebat, quia Iesus est
[*]() dicit ei Iesus: mulier, quid ploras? quem quaeris? illa existimans, quia hortulanus est, dicit ei: domine. si tu sustulisti eum, dicito mihi, ubi posuisti eum, et ego eum tollam.
[*]() dicit ei Iesus: Maria. conuersa illa dicit ei: rabboni, quod dicitur magister.
[*]() dicit ei Iesus: noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem meum; uade autem ad fratres meos et die eis: ascendo ad patrem meum et patrem uestrum et deum meum et deum uestrum. tunc egressa est a monumento, hoc est ab illo loco, ubi erat horti spatium ante lapidem effossum, et cum illa aliae, quas secundum Marcum inuaserat tremor et pauor, et nemini quicquam dicebant. tunc iam secundum Mattheum
[*]() ecce Iesus occurrit illis dicens: hauete. illae autem accesserunt et tenuerunt pedes eius et adorauerunt eum. sic enim colligimus et angelorum allocutionem bis numero eas habuisse uenientes ad monumentum et ipsius domini. semel scilicet illic, quando Maria hortulanum putauit, et nunc iterum, cum eis occurrit in uia, ut eas ipsa repetitione firmaret adque a timore recrearet.
[*]() tunc ergo ait illis:
[*]( 3 *Ioh. 20, 14 b—17 16 cf. Marc. 16. 8 17 Matth. 28. 9 22 cf. Ioh. 20, 13 24 Matth. 28, 10 ) [*]( 1 resurgere] add. a mortuis r ael 3 mari B uidet C Ql HaAeaS1, cf. supra 5 ei om. M. eis AlElL quem] aut quem R 6 estimans BID. aest. B (uind.. Kcarol. al.) quia] quod p est om. CK esset D C2PV N plv dominus 2?1 9 illa om. r quod] qui H1 10 enim om. g 11 meum] add. et patrem uestrum CP 12 dic] dicit B et ad patrem u. FON AelL pg 13 (et om.) deum in. AlElL graelv, ad deum m. H2A2E2 γ, et ad d. m. p et ad d. u. p 16 quiquam B, quidquam FO pm 18 auetae B, habete BQl H1A1E1L 20 collegimus CP AEL 21 dominus B 22 illi Bl hortulanum] add. eum l t3 eas] eos ONl repetione BRl 24 adque] aq. B tremore g ) 365
nolite timere, ite, nuntiate fratribus meis, ut eant in Galilaeam; ibi me uidebunt.
[*]() uenit ergo Maria Magdalene adnuntians discipulis. quia uidit dominum et haec ei dixit, non solum ipsa, sed et aliae, quas Lucas commemorat, quae nuntiauerunt haec discipulis undecim et ceteris omnibus.
[*]() et uis a sunt ante illos sicut deliramentum uerba ista, et non credebant illis. his et Marcus adtestatur. nam posteaquam commemorauit eas trementes et pauentes exisse a monumento et nemini quicquam dixisse, adiunxit, quod resurgens dominus apparuerit mane prima sabbati primo Mariae Magdalenae, de qua eiecerat septem demonia, et quia
[*]() illa uadens nuntiauit his qui cum eo fuerant lugentibus et flentibus, et quia illi audientes. quod uiueret et uisus esset ab ea. non crediderunt. sane Mattheus etiam illud inseruit abscedentibus mulieribus. quae illa omnia uiderant et audierant. uenisse etiam quosdam in ciuitatem de illis custodibus, qui iacuerant uelut mortui. et nuntiasse principibus sacerdotum omnia quae facta erant, hoc est quae etiam illi sentire potuerunt, illos uero congregatos cum senioribus consilio accepto pecuniam copiosam dedisse militibus, ut dicerent, quod discipuli eius uenissent eumque furati essent illis dormientibus. pollicentes etiam securitatem a praeside, qui eos custodes dederat. et illos accepta pecunia fecisse. sicut
[*]( 2 Ioh. 20. 18 4 cf. Luc. 24. 10 6 *Luc. 24. 11 * cf. Marc. 16, 8 11 *Marc. 16, 9-11 16 cf. Matth. 28, 11- 15 ) [*]( 1 adnuntiate H 3 magdaltnae BD C AEL uidi JJlA xy grae 4 dixit ei p, dixit mihi D x 9 6 deleramentum 131 AXEL 7 crediderunt t; 8 atestatur B commemorabit Bl postea (om. quam) CP 9 quiquani B, quidquam OH 10 adiunxit om. g, adiungit BD ap- parait p 12 hiis λψω, iis Im 13 et flentibus om. B\' 15 inserbit BI 16 discedentibus g 17 quosdam om. Bl 19 erantj fuerant V xy.w r etiam quae M, etiam quod g 20 congregatos cum seniorib. bis Bl consio Bl 22 furati essentI furaasent HAE1L 28 a praeside\' oraeside Bl ) 366
erant edocti, diuulgatumque esse uerbum istud aput Iudaeos usque in hodiernum diem.
XXV. Iam post resurrectionem quemadmodum apparuerit dominus discipulis considerandum eat, non solum ut elucescat etiam ex hac re conuenientia quattuor euangelistarum, uerum etiam ut cum Paulo apostolo consonent, qui de hac re in prima ad Corinthios epistula ita loquitur: [*]() tradidi enim uobis in primis quod et accepi, quia Christus mortuus est pro peccatis nostris secundum scripturas, [*]() et quia sepultus est et quia surrexit tertia die secundum scripturas [*]() et quia apparuit Cephae, postea duodecim, [*]() deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul, ex quibus plures manent usque adhuc, quidam autem dormierunt; [*]() postea apparuit Iacobo, deinde apostolis omnibus; [*]() nouissimo autem omnium quasi abortiuo apparuit et mihi. hunc autem ordinem nullus euangelistarum tenuit. unde considerandum est, utrum ordo, quem illi tenuerunt, huic non aduersetur. nam nec ille omnia nec isti omnia dixerunt. quae autem dixerunt omnes utrum nihil inter se repugnent, tantum uidendum est. Lucas enim solus quattuor euangelistarum non dicit a mulieribus uisum dominum. sed tantum modo [*]( 5 cf. Matth. 28, 1-20; Marc. 16, 1—20; Luc. 24, 1-53; Ioh. 21, 1-31 et 21, 1-25 7 *I Cor. 15, 3—8 21 cf. Luc. 24, 4 ) [*]( 1 erantJ fuerunt g docti HAEL y p esse1 est r istuc B v odiern. B 3 XXV om. Y, XV AS resurrectionem] add. suam V apparuit p r 4 ut etlucescat B. ut elucescant HAE1L 5 etiam om r 6 ut cum om. JRD de om. AI ElL hac re] hoc p 7 corintheos AlElL p 9 tradi AlElL 8 quia] quoniam p v 10 surrexit BlM, resurrexit cet., edd., v 12 postea] et postea DEl γψ p g (clar. sang.). <:t post haec R-V r, et post hoc r undecim Ff ON xxw grlv,XI MQ ^ p quingentis] quintis B, duobus 3P. \'D\' Q 15 nouissime B2D 0 A-EL y edd., v (έσλατον) 16 quasi] tanquam pv auorto Bl. auortiuo MS apparuit] uisus est p v 17 et om. p 18 tenuerant A2 19 nec isti omnia orn. Bl 20 pugnent l )
367
angelos. Mattheus autem dicit, quod eis occurrerit redeuntibus a monumento. Marcus quoque dicit primo uisum esse Mariae Magdalenae, sicut et Iohannes; sed quomodo ei sit uisus, non dicit. quod explicatur a Iohanne. Lucas autem non solum tacet. ut dixi, eum apparuisse mulieribus, sed etiam duos, quorum fuit unus Cleopas, talia dicit locutos cum illo, antequam agnoscerent eum. tamquam mulieres nihil se aliud quam angelos uidisse nuntiauerint, qui dicebant eum uiuere. ita enim narrat: ecce duo ex ipsis ibant ipsa die in castellum, quod erat in spatio stadiorum sexaginta ab Hierusalem, nomine Emmaus,
[*]() et ipsi loquebantur ad inuicem de his omnibus quae acciderant.
[*]() et factum est, dum loquerentur et secum quaererent, etipselesusadpropinquansibat cum illis;
[*]() oculi autem illorum tenebantur, ne eum agnoscerent.
[*]() et ait ad illos: qui sunt hi sermones, quos confertis ad inuicem ambulantes, et estis tristes?
[*]() et respondens unus, cui nomen Cleopas, dixit ei: tu solus peregrin us es in Hierusalem et non cognouisti quae facta sunt in illa his diebus? quibus ille dixit: quae? et dixerunt: de Iesu Nazoreno, qui fuit uir propheta potens in opere et sermone coram deo et omni populo,
[*]() et quomodo eum tradiderunt summi sacerdotum et principes nostri in damnationem mortis et
[*]( 1 cf. Matth. 28, 9 2 cf. Marc. 16, 9 3 cf. Ioh. 20, 14 9 *Luc. 24, 13-24 ) [*]( 1 occurrit Q r 2 primum CPV g maria ElL 3 sit ei CPV gm, eis sit HAEIL, ab eis sit ael 5 duobus HAetL pg 6 quarum B unus fuit λψω r aelm cleophas NE2 y edd. (sic infra) 7 cognoscerent p 9 ipsis BRD r (brix. Dubl.), illis cet. ipsa] in ipsa AEL j 10 LX AEL 11 emaus CP AXEL r pgm ipsi Ofn. MQ 13 adciderant Bl dum] cum RD 16 cognoscerent B1 (cant. uind.) ait] ut Bl hii BR 17 anbulantes B 21 quibus om. RD quae] cum B 22 nazoreno MQ (brix.), nazereno BI, nazareo p, nazareno cet., a 24 sacerdotes VE2 γϰψ edd., v 25 damnatione CP g ) 368
crucifixerunt eum.
[*]() nos autem sperabamus, quia ipse est redemturus Israhel. et nunc super haec omnia tertia dies hodie quod haec facta sunt.
[*]() sed et muliores quaedam ex nostris terruerunt nos, quae ante lucem fuerunt ad monumentum,
[*]() et non inuento corpore eius uenerunt dicentes se etiam uisionemangelorumuidisse, qui dicunt eum uiuere.
[*]() et abierunt quidam ex nostris ad monumentum. et ita inuenerunt sicut mulieres dixerunt, ipsum uero non uiderunt. haec secundum Lucam ita narrant, ut meminisse ac recolere potuerunt quod a mulieribus dictum erat uel a discipulis, qui cucurrerant ad monumentum, quando eis nuntiatum est, quod ablatum inde sit corpus eius. et ipse quidem Lucas Petrum tantum dicit cucurrisse ad monumentum et procumbentem uidisse linteamina sola posita et abisse -secum mirantem quod factum fuerat. hoc autem de Petro commemorat, priusquam narret de his duobus, quos inuenit in uia, posteaquam narrauit de mulieribus, quae uiderant angelos et ab eis audierant, quod resurrexisset Iesus, tamquam tunc Petrus ad monumentum cucurrerit. sed intellegitur hoc Lucas recapitulando posuisse de Petro. tunc enim cucurrit Petrus ad monumentum, quando et Iohannes, cum tantum modo a mulieribus, praecipue a Maria Magdalene, nuntiatum eis fuerat de corpore ablato; tunc autem illa nuntiauerat, quando
[*]( 14 cf. Luc. 24. 1x ) [*]( 2 est B, esset eet., edd., v (έστιν) 3 die B1 hodieJ est hodie CPV FON E2 γϰλψω edd., v, agitur RD (colb.) quod] ex quo RD (uerc. eant. colb. Eg. Rw. al.), quo YF <1 11 m (ὰϕ\' o 4 quidam C nos om. 01 5 fuerant R 6 sc om. M 7 uiuere] uidere Bl 10 uiderunt] inuenerunt RD V2E2 γλ. edd. praeter m, v (Am. Fuld. al.1 narrantur g 11 a otn. Bl 12 acurrerant Bl, currerant B2AE1L. cucurrerunt R r lo et procumbentem om. FONMQ 17 narraret FONQ pgra inbenit B 19 resurrexit CP p, surrexit V iesns om. HAelL 23 a pr. om. Bl praecipu Bl. praecipuae RC1PM a alt. om. M AelL y magdalenae BPAL, -na V l nuntiarum B1 24 corpo Bt ) 369
uidit lapidem auulsum a monumento; et postea facta sunt haec de uisione angelorum adque ipsius domini, qui bis numero apparuerat mulieribus, semel ad monumentum et iterum occurrens reuertentibus a monumento. hoc autem antequam duobus illis in uia uisus fuisset, quorum erat unus Cleopas. namque et Cleopas loquens cum domino, quem nondum agnoscebat, non Petrum dixit isse ad monumentum; sed abierunt quidam ex nostris, inquit, ad monumentum et ita inuenerunt, sicut mulieres dixerunt, quod et ipse recapitulando intellegitur dixisse, illud scilicet quod primo mulieres nuntiauerunt Petro et Iohanni de ablato corpore domini. ac per hoc cum ipse Lucas Petrum dixerit cucurrisse ad monumentum et Cleopan dixisse ipse rettulerit, quod quidam eorum ierant ad monumentum, intellegitur adtestari Iohanni, quod duo ierant ad monumentum; sed Petrum solum primo commemorauit, quia illi primitus Maria nuntiauerat. item potest mouere, quod Petrum non intrantem, sed procumbentem dicit idem Lucas uidisse sola linteamina et discessisse mirantem, cum Iohannes dicat se potius ita uidisse, hoc est discipulum illum, quem diligebat Iesus, non intrasse in monumentum. quo prior uenerat, sed, cum se inclinasset, uidisse posita linteamina; sed et se ipsum postea dicit intrasse. ita et Petrus intellegendus est primo procumbens uidisse, quod Lucas commemorat, Iohannes tacet; post autem ingressus, sed ingressus tamen, antequam Iohannes intraret, ut omnes uerum dixisse sine ulla repugnantia repperiantur.
[*]( 2 cf. Matth. 28. 10; Luc. 24. 24; Ioh. 20, 14 14 cf. loh. 20, 6 et 8 18 cf. Luc. 24, 12; cf. Ioh. 20, 6 ) [*]( 1 auolsum R, abuolsum D 2 bisione B adque) aquae B 3 apparuit p 6 deopas Bl et om. p g quemj quae CP 7 cognoscebat uu p sed -monumentum om. Bl 8 habierunt ON1 inquit quidam ex nostris RD 9 inbenerunt B 10 prius r 11 nuntiauerunt Bl CPV pg, nuntiaaerant cet. 13 et-monumentum om. RD retulit BXM r 14 erant CP 15 ierant BIRD, ierint cet., edd. 16 commemorauerit l 17 potes ElL 18 dixit rael discesse Cl 21 sed] et p se] etiam p 22 et pr. om. p se om. RD, semet B- 25 tantum p utj et (\' ) [*]( XXXXIII Aug. Sect. III parn 4. ) [*]( 24 ) 370
Ordo ergo rerum qui esse potuit, quemadmodum dominus excepto quod iam mulieribus locutus erat etiam maribus discipulis uisus fuerit, secundum testimonia non solum quattuor euangelistarum, sed etiam Pauli apostoli contexendus et demonstrandus est. omnium ergo uirorum primo apparuisse intellegitur Petro, ex his dumtaxat omnibus quos euangelistae quattuor et Paulus apostolus commemorauerunt. ceterum si apparuit alicui eorum prius quam Petro, quod omnes tacuerunt, quis uel dicere audeat uel negare? neque enim et Paulus dixit: apparuit primo Cephae,\' sed: apparuit, inquit, Cephae, postea duodecim, deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul. sic autem non apparet quibus duodecim, quemadmodum nec quibus quingentis. fieri enim potest, ut de turba discipulorum fuerint isti duodecim nescio qui. nam illos quos apostolos nominauit non iam duodecim, sed undecim diceret, sicut nonnulli etiam codices habent, quod credo perturbatos homines emendasse putantes de illis duodecim apostolis dictum, qui iam Iuda extincto undecim erant. sed siue illi codices uerius habeant qui undecim habent, siue alios quosdam duodecim apostolus Paulus uelit intellegi, siue sacratum illum numerum etiam in undecim stare uoluerit, quia duodenarius in eis numerus [*]( 10 *I Cor. 15, 5 et 6 ) [*]( 2 mulieribus L e. etiam om. Bl locutus e. e. maribus om. R maribus] a tribus H.A.EtL g 4 pauli om. Bl 8 apparuerit r a e I 10 chephe utroque loco Bl 11 postea duodecim] postea secundum istum hominem dei illa sunt exemplaria pauli apostoli uerinora quae habent postea duodecim non quabant undecim duodecim B, postea XII HAEL. postea XI MQ 12 quingentis] D. MQ sic] sicut RD r 13 undecim M, XII Q D MQ 15 dnodem Bl,XII Q HAEL, XI M apostolOl CP M HAWL 16 Xn Q, XI M undecim] XI M1Q, XIIJP 17 quos r a credo om. CP 18 XII MQ \' 19 uerius] minus HAeaLS, uerum p 2Q quosdam] quos HAetL XII M apostolos DEJlS, discipulos raeltn 21 uelis Bl sacratum] sacramentum JV1 HAELS y illum om. g illum numeri RAWLS. illud numeri E*, illius numeri 07 22 in pr. om. CP p )
371
ita mysticus erat ut non posset in locum Iudae nisi alius, id est Matthias, ad conseruandum sacramentum eiusdem numeri subrogari. quodlibet ergo eorum sit, nihil inde existit quod ueritati uel istorum alicui ueracissimo narratori repugnare uideatur. probabiliter tamen creditur, postea quam Petro apparuit, deinde apparuisse istis duobus, quorum erat unus Cleopas. de quibus Lucas totum narrat, Marcus autem breuiter ita perstringit:
[*]() post haec autem, inquit. duobus ex eis ambulantibus ostensus est in alia effigie euntibus in uillam. castellum quippe illud non absurde accipimus etiam uillam potuisse appellari, quod nunc iam appellatur ipsa Bethlem, quae ciuitas antea uocitata est, quamuis nunc sit honoris amplioris nomine domini. qui in illa natus est. sic per ecclesias omnium gentium diffamato. et in codicibus quidem Graecis magis agrum inuenimus quam uillam; agri autem nomine non castella tantum. uerum etiam municipia et coloniae solent uocari extra ciuitatem, quae caput et quasi mater est ceterarum, unde metropolis appellatur.
Quod autem ait Marcus, eis in alia effigie dominum apparuisse, hoc Lucas dicit, quod eorum oculi tenebantur. ne agnoscerent eum. oculis quippe eorum acciderat aliquid, quod ita manere permissum est usque ad fractionem panis. certi mysterii causa, ut eis in illo alia ostenderetur effigies et sic eum non nisi in fractione panis agnoscerent, sicut Luca narrante monstratur. pro merito quippe mentis eorum adhuc ignorantis, quod oportebat Christum mori et resurgere. simile aliquid [*]( 2 cf. Act. 1, 26 7 cf. Luc. 24, 13 8 *Marc. 16, 12 19 cf. Marc 16. 12; cf. Luc. 24, 16 ) [*](1 mystieins Bl loco AEL y 2 mattheus 4 storum Bl repugnare om. CP 8 inquit om. AEL y his Q 9 anbulantibus B ostesus Bl 10 non] quod A1E1L accepimus AlE*L 11 illam Ctp appellare Bl quod] que p iam nunc CPV 12 bethlem B1, -leem cet. 15 magis om. HAWL 16 castella] uiUa Bl 17 colonia B 18 tropolis Bl 19 in aliam efflgiem BRD dominum om. CP 20 hoc] quos HAWL 28 alio Bl 24 in Onl. B\' lucas B 25 ignorantes B2 RD CtP ) [*](24x )
372
eorum oculi passi sunt, non ueritate fallente, sed ipsis ueritatem percipere non ualentibus et aliud quam res est opinantibus, ne quisquam se Christum agnouisse arbitretur, si eius corporis particeps non est, id est ecclesiae, cuius unitatem in sacramento panis commendat apostolus dicens: unus panis, unum corpus multi sumus, ut, cum eis benedictum panem porrigeret, aperirentur oculi eorum et agnoscerent eum, aperirentur utique ad eius cognitionem remoto scilicet inpedimento. quo tenebantur, ne agnoscerent. neque enim clausis oculis ambulabant; sed inerat aliquid quo non sinerentur agnoscere quod uidebant, quod scilicet et caligo et aliquis umor efficere solet. non quia dominus non poterat transformare carnem suam, ut alia re uera esset effigies, non quam solebant illi contueri, quando quidem et ante passionem suam transformatus est in monte, ut facies eius claresceret sicut sol — quale uult enim corpus de qualicumque corpore uerum de uero facit qui de aqua uera uinum uerum fecit —, sed non ita fecerat, cum apparuit illis duobus in alia effigie. non enim sicut erat apparuit eis quorum oculi tenebantur, ne agnoscerent eum. non autem incongruenter accipimus hoc inpedimentum in oculis eorum a satana fuisse, ne agnosceretur Iesus; sed tamen a Christo est facta permissio usque ad sacramentum panis, ut unitate corporis eius participata remoueri intellegatur inpedimentum inimici, ut Christus possit agnosci.
[*]( 5 I Cor. 10, 17 6 cf. Luc. 24, 31 14 cf. Matth. 17, 2 17 cf. Ioh. 2, 7-11 ) [*]( 1 11011] non in p fallentes B1CP ipsius CP ueritate BXCP 2 perspicere NJ 5 unum panis Bl 9 agnoscerent eum ψ, eum agn. E1 7 r a elm lausis Bl 10 anbul. B 11 quo scilicet (om. et) RD 12 solent 0 transmare Bt 15 in montem BRD enim unIt 00 r uul B 16 corpus] admirabiliter corpus p, admirabile c. rae 17 uera et uerum om. M x uerum uinum HAEL 7 aelm fecerat] fecit HAEL 7 18 ap.ruit Bl illis-apparuit om. 4\' p enim] enim aliter quam erat sed X rael 20 congruenter CP accepimus A1E1L 21 in om. CP fuisse] fuisse factum H, factum fuisse AEL ar gel 22 facta est Y p ) 373