De Conjugiis Adulterinis
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars III (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 41). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1900.
Ad ea, quae mihi scripseras, frater religiose Pollenti, iam rescripseram non paruum uolumen de his, qui uiuentibus coniugibus suis aliis copulantur. quod cum innotuisset dilectioni tuae,. addidisti aliqua ad libellum tuum, etiam his me respondere desiderans. sed cum facere disponerem, addendo et ego ad meum, ita ut unus liber esset etiam responsionis meae, repente illud editum est, quod absolueram prius, flagitantibus fratribus et nescientibus, quod adhuc aliquid esset addendum. hinc factum est, ut altero seorsum opusculo ad ea, quae addidisti, respondere conpellerer. non autem quae [*](1 hi statuerant 22 autem otn. VS, s. I. N 2 faciant T quid P Btatuerunt bd edoctij eo docti T ante docti M 8 fiat RP 4 eadem quae B 6 ipsum VES 7 arrha bd aecclesia E Explicit liber primus ad Pollentium de adulterinis coniugiis B Explicit liber primus de adulterinis coniugibua. sci Augustini ad Pollentium incipit retractatio eorundem librorum Incipit liber secundus fol. 6;10 T Incipit liber \'i!\' de hoc opere ad eundem V Explicit liber primus de adulterinis coniugiis fol. 32* E Explicit liber primus de adulterinis coniugiis. Inč retractatio eorundem librorum fol. 19* M fol. 118* S Explicit liber primus. Inč liber secundus fol. 36b B Explicit liber primus de adulterinis coniugiis fol. 69b N Explicit primus liber. InC secundus eiasdem de eadem re ad eundem P 9 scripsistis P frater frater M 10 rescripseris BI V rescribseri? T rescripseras E hiia P quftng (8. 2. his) T 13 facerem Pt 14 unus] non nullus VES Qųl1ųş (8. l. unns) N 15 editumj dictum BTVENS absoluerem TVEMNS 16 fratribus meis R fratribus nostris Sb nescientibus nostris TEMN 17 attendendum VES adtendendum N seorstls N seorsus PBXVEM 18 addidisti respondere P. )
Horum primum illud est — cui quidem arbitror me respondere debere — quod in his apostoli uerbis, ubi ait: ceteris autem ego dico, non dominus, mulierem a uiro non discedere; quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari, non putas ita dictum esse (si discesserit\', ut a uiro fornicante discessisse intellegatur, qua sola causa discedere licitum est; sed potius existimas a pudico, et ideo iussam manere innuptam, ut possit ei reconciliari, si continere ille noluisset, ne uirum ad fornicandum, id est ad aliam se uiuente ducendam ipsa non reconciliata conpelleret. ceterum si a uiro fornicante discesserit, putas ei non praecipi, ut innupta permaneat, sed hoc eam facere, si continens esse uoluerit, non ut praecepti uiolatrix inueniatur esse, si nupserit. quae tibi uidetur forma et a uiro esse seruanda, ut uxorem non dimittat excepta causa fornicationis; si autem dimiserit, maneat sine coniugio, ut pudicae reconciliari possit uxori, nisi forte continentiam illa delegerit, ne uxoris castae reconciliationem refugiens ipse illam cogat moechari, si se non continens uiuente illo nupserit alteri; si autem fuerit ab uxore fornicante disiunctus, iam eum nullo praecepto ut se contineat detineri nec omnino moechari, si uiua illa alteram duxerit, quoniam id, quod ait apostolus idem: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit; quodsi mortuus fuerit uir eius, liberata est; cui uult nubat, sic intellegendum existimas, ut, si uir fuerit fornicatus, pro mortuo deputetur et uxor pro mortua, et ideo [*]( .5 I Cor. 7, 12. 10. 11 25 I Cor. 7, 39 ) [*]( 4 uerbis apostoli Rt 5 ego dico om. P dominns dico P 7 dictum est P \'8 illad discesserit P ut-iussom om. P 10 innuptamreconciliari om. P posset VENBSPbd 12 alienam B 17 fornicatioois causa T 19 possit (posset t) reconciliari Tt dilexerit YR\'MN\'S 21 sese bd 22 desiunctns P 24 alteram] aliam Mt 25 idem apostoluB VSPbd idem] id est R om. t 27 estimas S )
Quibus tuis sensibus consideratis abs te quaero, utrum quicumque duxerit mulierem, quae uiro alligata esse destiterit, adulter habendus sit. quod tibi existimo non uideri. ideo enim mulier uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit cum alio uiro, quoniam mulier alligata est. quamdiu uir eius uiuit; hoc autem uinculum si ei cum uiro uiuente non esset, sine ullo adulteri crimine alteri nuberet. proinde si alligata est quamdiu uir eius uiuit, nullo modo nisi uiro mortuo soluta dicenda est ab hoc uinculo. porro si morte cuiuslibet eorum inter maritum et uxorem hoc uinculum soluitur et pro morte habenda est, sicut dicis, etiam fornicatio, procul dubio erit ab hoc et mulier soluta, quando fuerit fornicata. neque enim dici poterit haec alligata uiro, quando ab illa fuerit uir solutus. ac per hoc posteaquam fornicando alligata uiro esse destiterit, quisquis eam duxerit, adulter non erit.
Et uide, quam sit absurdum, ut ideo non sit adulter. quia duxit adulteram. immo uero, quod est monstrosius, nec ipsa mulier erit adultera, quoniam non erit posteriori uiro uxor aliena, sed sua. soluto enim per adulterium priore coniugali uinculo cuicumque iam nupserit coniugem non habenti non adultera cum adultero, sed uxor erit potius cum marito. quomodo ergo erit uerum: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit? ecce uir eius uiuit, quia nec de corpore excessit nec fornicatus est, quod pro morte uis deputare; et [*]( 6 Rom. 7, 3 7 I Cor. 7, 39 25 I Cor. 7, 39 ) [*]( 1 cuilibet nubere t culibet T eorum] illorum TPbd, OJR. t 2 coninngi] coniugis (s s. l. N, Pbd alteri copulari (copulari 8. I.) X, Pbd 3 sensibus] sententiis R 5 sit] est R non om. t 7 inuiier om. VNbd 10 quandiu R 11 uiro om. t est dicenda S ducenda P 16 ac] et hac t 20 monstruosius VEMNJRSPbd 21 posterior B 23 cuicumque] cumque BTES cuicunque R cuique (in rss.) A* habendo S 27 deputari (i s. er. e add.) N, Pbd )
Sicut enim manente in se sacramento regenerationis excommunicatur cuiusquam reus criminis nec illo sacramento caret, etiamsi numquam reconcilietur deo, ita manente in se uinculo foederis coniugalis uxor dimittitur ob causam fornicationis nec carebit illo uinculo, etiamsi numquam reconcilietur uiro; carebit autem, si mortuus fuerit uir eius. reus uero excommunicatus ideo numquam carebit regenerationis sacramento etiam non reconciliatus, quoniam numquam moritur deus. remanet itaque, ut, si sapere secundum apostolum uolumus, non dicamus uirum adulterum pro mortuo deputandum et ideo licere uxori eius alteri nubere. quamuis enim sit mors adulterium non corporis, sed, quod peius est, animae, non tamen et de ista morte loquebatur apostolus, cum dicebat: quodsi mortuus fuerit uir eius, cui uult nubat, sed de illa sola, qua de corpore exitur, quoniam, si per coniugis adulterium coniugale soluitur uinculum, sequitur illa peruersitas, quam cauendam esse monstraui, ut et mulier per inpudicitiam soluatur hoc uinculo, quae si soluitur, libera erit a lege uiri, et ideo, quod insipientissime dicitur, non erit adultera, si fuerit cum alio uiro, quia per adulterium liberata est a priore uiro. quod si ita est a ueritate deuium, ut nullus [*]( 19 I Cor. 7, 39 ) [*]( 1 desierit S nxor desinet T 2 uxori P uxpr N non si] nisi P 3 coniunx RS uxor T hanc causam T sed-fornicationie QJII. P 4 pudoris] prioris NRbd fit] sit E si M 5 bMC N om. VEMRSbd 7 excommunicatas M caret illo sacramento R illo] ullo M 9 federis JRS 11 uero] autem VEMNS 13 reciliatus Tl 15 deputatum S 16 uxorem EDiS 18 et om. T exp. N ista] ipsa VEMSS 20 per] super V 21 soluitur coniugale T 22 et ut N 25 altero EMNS libata S 26 a ueritate deuium] auertat deus tale cooiugium VENlS )
Quod autem tibi durum uidetur, ut post adulterium reconcilietur coniugi coniux, si fides adsit, non erit durum. cur enim adhuc deputamus adulteros, quos uel baptismate ablutos uel paenitentia credimus esse sanatos? haec crimina in uetere dei lege nullis sacrificiis mundabantur, quae noui testamenti sanguine sine dubitatione mundantur; et ideo tunc omni modo prohibitum est ab alio contaminatam uiro recipere uxorem, quamuis Dauid Saulis filiam, quam pater eiusdem mulieris ab eo separatam dederat alteri, tamquam noui testamenti praefigurator sine cunctatione receperit. nunc autem posteaquam Christus ait adulterae: nec ego te damnabo; uade, deinceps iam noli peccare, quis non intellegat debere ignoscere maritum, quod uidet ignouisse dominum amborum nec se iam debere adulteram dicere, cuius paenitentis crimen diuina credit miseratione deletum?
Sed hoc uidelicet infidelium sensus exhorret, ita ut nonnulli modicae fidei uel potius inimici uerae fidei, credo, [*]( 2 I Cor. 7, 39 17 cf. II Reg. 3, 14 20 Ioh. 8. 11 ) [*]( 1 amittat BTX 2 uiuit uir eius S 4 eius om. S 6 culpa E 7 dimittat TVE 9 altero VEMNS 11 coniunx RS aaeit EBS 13 senatos N1 14 ueteri TVEMRS nouo testamento T in nono testamento VEMNlS 15 in sanguine xpi VEMNlS 16 altero R Morem recipere T 18 tanquani (semper n) E 19 praefiguratus M 21 uade om. VEMNlS iam om. VEMNSbd 22 dominum ignonisse T amborum ex arborem B 23 nec (c 8. I.) B iam se Vbd 25 exorret T 26 &4?t N fidei uerae P ) [*]( 25* )
Sed cum haec eis dicimus, non solum nihil uolunt detrahere seueritati, sed irascuntur insuper ueritati et loquuntur atque respondent: sed nos uiri sumus. an uero sexus nostri dignitas hanc sustinebit iniuriam, ut, cum aliis feminis praeter uxores nostras si quid admittimus, in luendis poenis mulieribus comparemur? quasi non propterea magis debeant [*]( 8 Ioh. 8, 7 ) [*]( 1 peccantibus VEN1 peccandibus M 2 auferent BITiMPSx auferant RS2 3 peccanti N1 tribuerint T tribueret EY qui-debuerit om. TVES, in mg. add. N 4 deinceps iam P iam otn. MN 5 mulieri S me dico P sanati YES 6 neque enim] quae enim BT non enim VEMS 7 perfecte pudici VEMS p?rf?cte pudici N 8 sunt ex illo R 12 adulteris fin. P seuiunt TEMNR sciunt P 14 enim ęęt N sine peccato est isto R 15 illam] eam S tunc TYMNRS 16 uero om. EMNS 17 occiderunt 81 occiderent N*MRPbd dei misericordia MNbd deus P om. VES ut] si YM, om. B\' 19 eis haec N dicimus eis R 20 saeueritati B locuntnr S 21 nos quidem R seisus T 22 iustitiam iniuriam P 23 Morem P nostram P ladendia (d exp. m. 2) T 24 comparemus M )
Quibus consideratis atque tractatis si communis condicio, commune malum, commune periculum, commune uulnus, communis salus fideliter et humiliter cogitetur, non [*](1 iuliani \'MRS 2 rescripto meo Eug.: rescriptam meum lib. 3 constat MlP 4 hoc exp. in N tu om. 8 5 mores bonos MNS 6 enim om. BTVES 7 exibet MRS 8 non er. in S 9 criminis matui TERS criminiB utriusque mutui M uel rem VES iter M utrunque R 10 tolerare B TVEMNlRS 12 patriae YESNt et om. VESN1 nunquid R 13 ac] et R pudicitia Tl1{1 impudicia P 14 quam] q<h RS quia (i s. I.) N, VMPbd illi P 15 exorreant T ChristusJ das T 16 cognoscant N2bd 17 supplici tx siroplici T suplicii P 18 etiam] et P esse om. R 21 sumant-senteatiam om. P 23 Bic BJfTt 24 commune malum om. R 25 cogitatar N\'P )
Sed respondes mihi: \'continenter uiuere paucorum est; et ideo qui fornicantes coniuges dimiserunt, quoniam non possunt reconciliari, tantum se periclitari uident, ut legem Christi non humanam, sed feralem pronuntient). o frater, quantum ad incontinentes pertinet, multas querellas habere possunt, quibus, ut dicis, legem Christi feralem pronuntient, non humanam. et tamen non propter illos euangelium Christi peruertere uel mutare debemus. te quippe sola illorum querella permoueret, qui coniuges causa fornicationis intercedente dimittunt, si alias ducere non sinantur, quoniam continere paucorum est atque ad id debent laude adhortari, non lege conpelli. itaque si dimissa adultera non ducitur altera, iustam querellam, sicut putas, habebit hominum incontinentia. sed adtende, quam plura sint, ubi, si querellas incontinentium uelimus admittere, necesse nobis erit adulteria facienda permittere. quid? si enim aliquo diuturno et insanabili morbo corporis teneatur coniux, quo concubitus inpeditur? quid? si captiuitas uel uis aliqua separet, ita ut sciat uiuere maritus uxorem, cuius sibi copia denegatur, censesne admittenda incontinentium murmura et permittenda adulteria? quid in hoc ipso, unde interrogatus est dominus responditque fieri non debere, sed ad duritiam [*]( 2 cf. p. 857 sqq. 8 Pollent. 24 cf. Matth. 19, 8 ) [*]( 1 iam satis PNlbd superiore libro R superiori P 3 uiuerei E 6 uident periclitari bd periclitari uideant M 8 quaere.las B querelas TVEMNRSPbd 10 uertere TES 11 eorum bd quaere*la B quaerela T querela VEMNHSbd permouet TEMNRS 12 intercidente E qui si M 13 alia T aliae EN1 14 at M adortari TN 15 sic VES non ducitur altera om. VETSN1 16 incontinentiam Tl sed et VSN1 17 pulchra (s. l. plura) N sunt NJbtl incontium E 18 fienda VEMSN1 enim si S 19 sanabili E teneatur om. M coniunx R 21 separet] raperet R maritus uiuere T 22 amittenda BI ammittenda TIB2 24 debent VEMS duritiam inquit VEMN. )
Iam uero si maritum relinquat uxor uel maritus uxorem non causa fornicationis, sed potius continentiae sitque incontinens, cui repudium propter hoc datur, quaero utrum non erit adulter uel adultera, si alteri copuletur. si (non erit\' [ut] dicitur, domino contradicitur, cuius haec uerba sunt: dictum est autem: quicumque dimiserit uxorem suam, det illi libellum repudii. ego autem dico, quia omnis qui dimiserit uxorem suam excepta causa fornicationis, facit eam moechari; et qui dimissam duxerit, adulterat. ecce dimissa est,, non dimisit et quia continere paucorum est, incontinentiae cessit et nupsit; et tamen adulter adulteram duxit. ambo rei, ambo damnandi sunt, et quae nupsit uiuo marito et qui duxit eam, cuius uiuit maritus. numquid hic legem Christi dicimus inhumanam, qua constituitur rea tanti criminis atque punitur, quam uir nulla eius praecedente fornicatione dimisit et, quia paucorum est continere, dimittendo conpulit nubere? cur non hic dicimus habendum esse pro mortuo, qui male dimittendo prior coniugale uinculum rupit? nam qua ratione [*]( 3 cf. I Tim. 5, 13 13 Mattli. 5, 31. 32 ) [*]( 1 illorum inquit S moyse T1 moyses VEMS permisit VEMSN1 et] ei M 2 coniugem non iussit VEMS 09P ţųşşjţ N nonne] non T nam ęţ Y nam EMSN1 3 impedioBas M 4 coniugalem B 8 uero] ergo T porro N2bd relinquit BS 10 contibens M repudium] libellus repudii B 11 non pr. om. JR 12 ut om. TRbd exp. N 14 dico nobis Ylł.т2bd 18 incontinentia BT1 20 nupsit] duxit ENX 21 cui. N 23 nullo Bl 25 non] in S hic] hoc peccatum VEMNlS pro 8. I. B, (8. I. m. 2) T IPłriţQ pro N mortuo] marito YES 26 rumpit MN1. )
Iam nunc etiam illa uideamus, quae alio loco interponens addidisti meque ad ea respondere uoluisti. ubi te mouet et miseraris hominem, qui cubare cum adultera, etiamsi non incontinentia, certe filiorum procreandorum necessitate conpellitur, si non ei licet sic eam dimittere, ut ea uiuente alteram ducat. unde recte mouereris, si adulterium non esset [*]( 4 cf. I Gor. 7, 39 8 I Cor. 7, 39 18 Matth. 5, 32 ) [*]( 4 quoniam] quo RN3bd 5 et 8. l. B om. TEN1 9 quaerelis T disputemus B 13 moechata N2bà 16 causa nulla T 17 meriti BTMN1 22 lege (ge s. I.) B quaeritur B 25 meque] neque TlVMNBb ad ea om. TESN1 26 miaerearis B miser*aris N adulteram M 28 ei om. S eam sic T\'. )
Quapropter si causa incontinentiae non sunt excusanda adulteria, quanto minus excusantur procreandorum causa filiorum!\'
Illi quippe infirmitati, hoc est incontinentiae uoluit apostolus subuenire honestate nuptiarum. non enim ait: si filios non habet, nubat, sed: si se non continet, nubat. filiorum quidem propagatione conpensatur, quod incontinentiae nubendo ceditur. nam utique incontinentia uitium est,- coniugium autem non est uitium; et ideo fit per hoc bonum, ut illud ueniale sit malum. cum sint ergo nuptiae causa generandi institutae, ea causa fiebant a patribus, qui tantum officio generandi feminis, sed non inlicite, miscebantur. erat enim tunc quaedam propagandi necessitas, quae nunc non est, quoniam tempus amplectendi, sicut scriptum est, quod utique tunc fuit, et tempus continendi ab amplexu, quod nunc est. de quo tempore apostolus loquens ait: de cetero, fratres, tempus breue est; reliquum est, ut et qui [*]( 16 I Cor. 7, 9 24 cf. Eccle. 8, 5 26 I Cor. 7, 29. ) [*]( 1 uxore om. S ducere eit peccatum VEMSN1 3 caasa procreandorum R. 5 eligendum pudice (cę E) VEMNS 6 quod si S sinantur sua uoluntate adulteri VEMSN1 7 saecundae B 9 alteras] adulterae BN1 11 quod propter Tl 15 subueniri Nbd honeatati N 17 progagine bd 18 caeditur B . 19 sic fit M sic ait Nl aut M 20 sit ueniale S 21 flebat VES \' a om. BT1ES . 22 generandi? (s exp. m. 2) T 23 non s. I. B om. Tl 24 tempus est B quod om. VESN1 25 tempus est B quod om. VESN1 27 uti E )
Non est igitur, ad quod exhortemur eos qui reconciliari timent coniugibus adulteris paenitendo sanatis nisi ad custodiendam continentiam, quoniam mulier alligata, quamdiu siue moechus siue castus uir eius uiuit, moechatur, si alteri nupserit, et uir alligatus, quamdiu siue moecha . siue casta uxor eius uiuit, moechatur, si alteram duxerit. haec namque alligatio quandoquidem non soluitur, etiamsi per repudium coniux a casto coniuge separetur, multo minus soluitur, si non separata moechetur. ac per hoc non eam soluit nisi mors coniugis non in adulterium corruentis, sed de corpore exeuntis. quapropter si recesserit mulier ab adultero uiro et ei reconciliari non uult, maneat innupta; et si dimiserit uir adulteram mulierem et eam non uult recipere nec post paenitentiam, custodiat continentiam, etsi [*]( 11 I Cor. 7, 9 ) [*]( 2 itaque VES1 incontinentiae MRNaSabd 4 tamen modo B in opere B conubiis BTlEMN 6 subiuierit Tl 7 itaque M om. R 8 nuptiale S 9 bona TNIMz 10 capessantur MN1 custodiendum VEMS 11 se om. 8 12 inquit om. TEMNlRS 14 exortemur BlTN exhortaemua M 15 adulteris coniugibus T 16 alligata est BTESN1 17 quamdiu post castus T 18 uir ęiv.ş N alligatus est T 20 nanque R 21 coniunx R casta. YES 22 moechatur (a 8. e m. 1) T 26 recipere non nult T. )
Respondeamus etiam ad illud, ubi putas maritos ad puniendas adulteras sine ulla miseratione conpelli, cum uolunt eas mori, si eis uiuentibus non eis licet alteras ducere. quam crudelitatem uolens exaggerare dixisti: (non mihi uidetur, amantissime pater, hic diuinus esse sensus, ubi benignitas et pietas excluditur\'. ita istuc dicis, quasi propterea mariti parcere debeant adulteris feminis. [*]( 11 Luc. 16, 18 23 Pollent. ) [*]( 2 ad hoc] ac per hoc ad hoc BVRSEMN1 eiortarer BTG 4 corpora N 5 adhuc D exortarer TM nolens mulier T continenter uiuere T 7 pudica pudicum T neminem christiauum T 8 adulterium BlEl adulterum eum S 9 uel om. TNl 11 alteraj adultera VENBS 13 a om. TVEMSN1 14 eiorreatur N moechorum ex monachorum S saltim B 18 impleatur M 22 licet eis Vbd 24 ama.tissime N 25 pietas et benignitas T ista EMRSN istud Vbd isti (8. fin. i add. a) T 26 adicis T )