De Bono Viduitatis

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars III (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 41). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1900.

Ne petitioni tuae et in Christo dilectioni diutius essem debitor promissionis meae, arripui utcumque inter alias urguentissimas occupationes meas de professione sanctae uiduitatis aliquid ad te scribere, quoniam et praesentem me rogando onerasti et, cum tibi hoc non potuissem negare, saepe meum promissum litteris flagitasti. in quo sane opere nostro cum aliqua legeris ad tuam uel ad uestram, quae simul in Christo uiuitis, personam minime pertinere nec admonitioni uitae uestrae proprie necessaria, non ideo debebis superflua iudicare. istae quippe litterae quamuis ad te, non tamen tantummodo [*]( 2 Incipit de bono uiduitatis fol. 195b C Sci Augustini ad Iulianam de uiduitate conaeruanda (manu post.) fol. 49b P, fol. 47a j Incipit de bono uiduitatis fol. 91b I, fol. 59b Z Incipit eiusdem ad Iulianam de uiduitate conseruanda fol. 55b H Item sci Augustini incipit liber ad Iulianam de professione sanctae uiduitatis fol. 43b A Incipit de bono uiduitatis fol. 85* B Incipit eiusdem de sancta uiduitate fol. 48 D Incipit liber Augustini Aurelii de professione sanctae uiduitatis fol. 49* T Incipit liber de bono uiduali fol. 107a M, fol. 61a E; a codice N fol. 92h subscriptio abest Liber sci Augustini de bono uiduali fol. 103b X 3 xpi paene del. est C xpj B cr. in IZ om. T seruorum CIZB seruprytnque (8. prvni add. us ser) f 5 petitione Bl peticioni D, 6 urgentissimas PfPHAaBDTMENXbd 7 meas om. D 8 et om. PfHAD TMENX 9 honerasti P;2TA\'1 honorasti HMENXy1 hoc tibi MENX promissum meum PiHADTMENX 10 nostro] non PA\'CHT om. DENX •H M 11 alt. ad om. X 12 ammonitioni P(HADMX 13 nostra T propriae CP1 14 iste EX litterae quippe N ad te] tibi PAD TMENX-( tamen om. l\' ) [*]( XXXXI Aug. Sect. V pars III. ) [*]( 20 )

306

tibi scribendae fuerunt. sed ut aliis quoque per te prodessent. non utique a nobis neglegendum fuit. quidquid ergo hic inueneris, quod uobis necessarium uel numquam fuerit uel iam non sit et tamen aliis esse perspexeris, nec habere te pigeat nec dare legendum, ut et tua caritas sit utilitas aliorum.

Cum igitur in omni quaestione, quae ad uitam moresque pertinet, non sola doctrina uerum etiam exhortatio sit necessaria, ut doctrina quid agendum sit nouerimus, exhortatione autem excitemur, ne pigeat agere quod agendum esse iam nouimus: quid ego amplius te doceam quam id quod apud apostolum legimus? sancta enim scriptura nostrae doctrinae regulam figit. ne audeamus sapere plus quam oportet sapere, sed sapiamus, ut ipse ait, ad temperantiam. sicut unicuique deus partitus est mensuram fidei. non sit ergo mihi aliud te docere nisi uerba tibi doctoris exponere et de his quod dominus dederit disputare.

Ait itaque apostolus, doctor gentium, uas electionis: dico autem innuptis et uiduis bonum esse illis. si sic permanserint sicut et ego. haec uerba ita intellegenda sunt, ut non existimemus uiduas non oportere innuptas dici, quia nuptias uidentur expertae; innuptarum enim [*]( 13 Rom. 12, 3 19 I Cor. 7. 8 ) [*]( 1 per te quoque bd quodque P prode essent P 2 quicquid IXfABMENX his X 3 numquaę (s. ? add. 111) P uel] et X 4 prospexeris B 6 aliorumj eorum 7 8 pertineat AD exhortatio (h s. I.) PB exhortacioni T 9 exortatione T 10 excite- tur T 11 ego] ergo PyHADTMNX apud om. MENX 12 scribtura (semper b) CP 13 regula EX figet 11 14 ad temperanciam ut ipse ait T J5 partitur MENX 16 ergo om. MNX aliud mihi AD te Otu. PjADTMENX tibi om. y exponere doctoris PyDTMENX 17 exponere disputare T et om. PyAxH iis M dederit dominus ltfEXN 19 innubtis (semper b) C 20 et om. B itaque lIfEX itaque uerba X 21 non oportere om. I) 22 eiperte xr expertae (s. 1. expertas habere) H in nuptarum M innupt.arum X enim] ergo N )

307

nomine illas significat, quae non sunt nuptiis alligatae, siue fuerint sine non fuerint. quod alio loco aperit, ubi ait: diuisa est mulier innupta et uirgo. quando utique et uirginem adiungit, quid mulierem innuptam nisi uiduam uult intellegi? unde etiam deinceps uno innuptae nomine professionem utramque conplectitur dicens: quae innupta est, sollicita est ea quae sunt domini, quomodo placeat domino: quae autem nuptaest, sollicita est quae sunt mundi, quomodo placeat uiro. innuptam certe non eam tantum intellegi uoluit, quae numquam nupsit, sed etiam eam, quae nuptiarum uinculo per uiduitatem liberata nupta esse destitit: nam ideo et nuptam non dicit nisi eam quae uirum habet. non etiam eam, quae habuit et non habet. quapropter uidua omnis innupta est; sed quia non omnis innupta uidua est — sunt enim et uirgines — ideo hic utrumque posuit, ubi ait: dico autem innuptis et uiduis; tamquam diceret: quod dico innuptis, non eis solis dico, quae uirgines sunt, sed eis etiam, quae uiduae sunt, bonum esse illis, si sic permanserint, sicut et ego.

Ecce est bonum tuum ei bono conparatum, quod dicit apostolus suum, si fides adest, immo quia fides adest. breuis est ista doctrina nec ideo contemnenda, quia breuis: sed ideo facilius et carius tenenda, quia in breuitate non uilis. non enim qualecumque bonum hic commendaret apostolus, quod fidei nuptarum sine ulla ambiguitate praeposuit. quantum autem bonum habeat nuptarum fides, id est [*]( 2. 6. I COT. 7, 34 16 I Cor. 7, 8 ) [*]( 1 illa A 2 aperuit AIJ ait] dicit P,IZABDT.J.)IEXX 3 jin. et om. IZB uirgines MENX 5 nomine innuptae X utranque T 6 quae-ea om. T 8 alt. quaeJ ea quae IaHADTMENXbd que 1 10 uolunt B que P 11 prv H 13 habetj habeat P1 habe.t C 15 et om. CIZB 16 autem et E 17 etiam eis bd eis om. T 18 uidue 1 20 bonum tuum est B eij et AT 22 est enim D 24 quale.cumque C cdmendat N commemoraret y 25 nuptiarum DT ulla om. D proposuit EXN 26 autemj enim ENX ••nuptaruin y religiosarum et christianarum N ) [*]( 20* )

308

christianarum et religiosarum coniugatarum, hinc intellegi potest. quod, cum de fugienda fornicatione praeciperet, ubi utique et coniugatos adloquebatur, nescitis, inquit, quia corpora uestra me in bra sunt Christi? tantum ergo bonum est fidelis coniugii, ut etiam ipsa membra sint Christi. hoc autem bono quoniam melius est bonum continentiae uidualis. non hac professione id agitur, ut aliquid plus sit catholica uidua quam membrum Christi, sed ut meliorem quam coniugata . locum habeat inter membra Christi. dicit quippe idem apostolus: sicut enim in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eosdem actus habent, ita multi unum corpus sumus in Christo. singuli autem alter alterius membra, habentes dona diuersa secundum gratiam quae data est nobis.

Ideo etiam cum moneret coniugatos, ne debito carnalis commixtionis fraudarent inuicem et per hoc alter eorum negato sibi debito coniugali per intemperantiam suam temptatus a satana in fornicationem prolaberetur, hoc autem dico, inquit, secundum ueniam, non secundum imperium. uolo autem omnes homines esse sicut me ipsum: sed unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic, alius quidem sic.

Vides etiam coniugalem pudicitiam et tori christiani [*]( 3 I Cor. 6, 15 10 Rom. 12, 4-6 19 I Cor. 7, 6. 7 )[*]( 1 reliosarum X hic Pr HAD 2 de om. D fugienda DS fu.genda X fornicationg Ds 3 inquid I 4 xpi sunt X 5 fidelis Jis semier.) X ipsa om. Bl 6 bontl B quia N est om. PjA DTMNX in E bonum est H 7 hoc AH liaijc B agatur DBl 10 membra multa N membra om. E 12 habet A 16 cum uioneret] comoneret A 17 conmixtionis Y frauderet T frauderent EX alter eorum) alterorum PHAiDl alterutrorum MENX 18 temtatus P temptante. (n s. l.) H 19 a om. H sathana T prolaberentur (n s. l.) H 20 inquid C 21 esse om. PA 22 habet a deo donum H habet donum P.(ADTMENX a] ex X 23 alius quidem sic alins uero sic Zlul alius sic alius sic X 24 christiani] xpi PjHÅ om. MESX )

309

matrimonialem fidem donum esse et hoc a deo, ut illud, quod ultra liberorum procreandorum necessitatem modum concumbendi aliquatenus concupiscentia carnalis excedit, non nuptiarum sit hoc malum, sed ueniale sit propter nuptiarum bonum. non enim de coniugio, quod copulatur liberorum procreandorum causa et fide pudicitiae coniugalis et indissolubili, quamdiu ambo uiuunt, matrimonii sacramento, quae omnia bona sunt. sed de illo inmodico carnis usu, qui in infirmitate coniugum agnoscitur et interuentu boni nuptialis ignoscitur, ait apostolus: secundum ueniam dico, non secundum imperium. item cum dicit: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit; quodsi mortuus fuerit uir eius, liberata est: cui uult nubat, tantum in domino. beatior autem erit, si sic permanserit secundum meum consilium, satis ostendit beatam esse in domino etiam post mortem uiri iterum nubentem fidelem, sed in eodem domino uiduam beatiorem: hoc est, ut scripturarum non tantum uerbis, uerum etiam exemplis loquar, beatam esse Ruth, sed Annam beatiorem.

Quapropter hoc primum oportet ut noueris, bono, quod elegisti, non damnari secundas nuptias, sed inferius honorari. nam sicut bonum sanctae uirginitatis, quod elegit filia tua, non damnat unas nuptias tuas, sic nec uiduitas tua cuiusquam secundas. hinc enim maxime Cataphrygarum ac Nouatianorum [*]( 11 I Cor. 7, 39. 40 ) [*]( 1 fidem xpi MENX illud] aliud PyADME alius H 2 modicum X 3 aliquatinns D om. MENX 4 malum hoc T sit om. T 5 enim om. y quod om. N 8 in om. PyHDTMENX 9 coniugium X coniugii N 12 uir eius om. X 14 permanserit (man s. I. m. 2) B 15 ortendit (dit s. I.) P 17 in scripturarum X 18 non om. D 19 beatiorem annam X 20 bonG B 21 darnnari-non om. CBIZ damnaris X damnail Y 22 tua] sua A 23 dampnat I unas] §ecundas y tuaa om. y cuiusdam EX 24 enim] ergo N catafrigarum P(HABDTMENXI ac] et PABENX nouacianorum T nauatiecorum M nouitionorum 2J1 )

310

haereses tumuerunt, quas buccis sonantibus, non sapientibus etiam Tertullianus inflauit, dum secundas nuptias tamquam inlicitas maledico dente concidit, quas omnino licitas apostolus sobria mente concedit. ab hac sanitate doctrinae nullius indocti, nullius docti disputatione mouearis; nec ita extollas bonum tuum, ut quod malum non est, tamquam malum crimineris alienum, sed tanto magis gaude tuo bono, quanto magis uides non tantum illo deuitari mala, sed quaedam bona etiam superari. mala sunt enim adulterium uel fornicatio.

Ab his autem inlicitis ualde longe est, quae uoti libertate se obstrinxit et sibi etiam licita ne licerent non imperio legis, sed consilio caritatis effecit. et bonum est pudicitia coniugalis, sed melius bonum est continentia uidualis. hoc ergo melius illius boni submissione honoratur, non illud bonum melioris huius laude damnatur.

Quod autem apostolus, cum caelibum et innuptarum commendaret fructum, quia cogitant quae sunt domini. quomodo placeant deo, subiecit et ait: hoc autem ad utilitatem uestram dico, non ut laqueum uobis iniciam. id est non ut uos cogam, sed ad id quod honestum est. non quia innuptarum bonum honestum dixit, ideo putare debemus turpe esse uinculum coniugale; alioquin etiam primas [*](2 cf. Tert. de exh. cast. c. 5 seqq. 18 I Cor. 7, 35 ) [*]( 1 hereaes CPIZHABDME non sapientibus (non sa s. I. tn. 2) P 2 etiam (am in fine uersus om) P tertulianus (semper 1) A intullianus N dum] 1um D 3 quas-concedit om. CIZBMEKX 4 nulloB ABt 5 nullus Bl 7 alienis X tuo] de tuo Hbd om. X uides om. B 8 mala ualent B etiam bona PaHA DTMEXX 10 liberat. (supra * add. a) B 11 obstringit T 12 efficit PH1;.A T MENX 13 est bonum X 14 bonis I summissione CPrIZ.AlID MEX sum\' mis sione T 15 dampnatur IZ dedignatnr (de s. I.) B 16 celibum]) 17 dei PADTMENX 18 placeat ClDl domino D 19 initiam HABU[ 20 ad id] aliud CIZ est om. N 21 horter non quia (horter s. l.) H debemus] ei debemus PrHAD debemns ei ME X non debemus ei N deberemus T 22 conligare (in ma. coniugale) B )

311

nuptias condemnabimus, quas nec Cataphryges nec Nouatiani nec disertissimus eorum astipulator Tertullianus turpes ausus est dicere. sed quemadmodum, cum ait: dico autem innuptis et uiduis bonum esse illis, si sic permanserint, utique bonum posuit pro meliore, quoniam omne, quod bono conparatum melius dicitur, etiam hoc procul dubio bonum est - nam quid est aliud quod ita dicitur melius, nisi quod magis bonum est? — nec ideo consequenter eum sensisse arbitramur malum esse, si nupserint, quoniam dixit: bonum esse illis, si sic permanserint, ita etiam cum ait: sed ad id quod honestum est, non matrimonium turpe esse monstrauit, sed quod honesto erat honestius generalis honesti nomine commendauit, quia honestius quid est, nisi quod magis honestum est? magis autem honestum utique honestum est. aperte quippe declarauit hoc esse bono illo melius, ubi ait: qui dat nuptum, bene facit; et qui non dat nuptum, melius facit, et hoc illo beato beatius, ubi ait: beatior autem erit, si sic permanserit. sicut ergo bono melius et beato beatius, sic honesto honestius est, quod honestum uoluit appellare. absit enim, ut turpe sit, unde loquens apostolus Petrus ait: uiri, uxoribus uestris tamquam uasi infirmiori et subiecto tribuite honorem quasi coheredibus gratiae, et illas adloquens 2 cf. Tert. de monog. et 1. II ad uxorem 3 I Cor. 7, 8 16 I Cor. 7, 38. 40 21. I Petr. 3, 7 1 condemnauimus Z condemnamus I condemnabit JP1 catafryges OJ Z catafriges PyHAB*TD catafruges B1 catafrige M catafrige ENX nouaciani T nouatini X 2 dissertissimus ?ADTMEB1 desertissimus Hi adstipulator PyHA tertulianus AB 3 quemammodum PA nuptis D1 6 nuptis X 4 illis om. N 7 nam- est om. JB1 9 arbitramus T dixi T 10 esse] est PI TMENX om. AD 11 est esse T 12 quod 8. l. T honesto] honestum P?HATMENX 13 honestius (i 8. l. m. 2) B 14 est honestum AD 15 illud BD 17 nuptum om. ENX per hoc N 18 permanserint N sicut ergo] sut et ego JP1 sicut et ego P\'ĮrHADTMENX 19 sic] si AD honestus A 22 uaso PyHI.ABtMEX tribuit E

312

subditas esse uiris suis exemplo Sarrae adhortatur; nam sic quaedam, inquit, sanctae mulieres, quae in deum sperabant, ornabant se, obsequentes uiris suis, quomodo Sarra obaudie bat Abrahae, dominum ilium uocans, cuius factae estis filiae benefacientes et non timentes ullam perturbationem.

Vnde et illud, quod de innupta Paulus apostolus dixit: ut sit sancta et corpore et spiritu, non sic accipiendum est, quasi nupta fidelis et casta et secundum scripturas subdita uiro non sit sancta corpore, sed tantummodo spiritu. fieri enim non potest, ut sanctificato spiritu non sit sanctum etiam corpus, quo sanctificatus utitur spiritus. sed ne cuiquam nos potius argumentari quam hoc diuino eloquio probare uideamur, quoniam Petrus Sarram commemoraturus, sanctae, inquit, mulieres tantummodo, non ait et corpore\', illud eiusdem Pauli consideremus, ubi prohibens fornicationes ait: nescitis quia corpora uestra membra sunt Christi? tollens ergo membra Christi faciam membra meretricis? absit. audeat ergo aliquis dicere membra Christi sancta non esse; aut uero audeat a membris Christi fidelium coniugatarum corpora separare. unde etiam paulo post ait: corpus uestrum templum in uobis est spiritus sancti, quem habetis a deo, et non estis uestri? empti enim estis pretio magno. corpus [*](1 I Petro 3, 5 8 1 Cor. 7, 34 17 I Cor. 6, 15 22 I Cor. 6, 19. 20 ) [*]( 1 euia uiris PjADT sare T sarae D7X*IZMENbd oracax B si B 2 quidam C inquid C in deum sperabant om. PfHADT MENX 3 hornabant Z uiris suis obsequentes MEN uiris suis et obsequentes X 4 sara MENXbd oboediebat PfHADTMENXhd illum] eum PyHDTMENX eius A 5 facte B filie I 7 qaod om. PA 8 et pr. om. B 11 enim om. T 12 quod IZ sanctificato D spiritusj xps N 13 ne cuiquamj ne. inquà B eloquia E 14 sacram sarram D commemorans PţIZHADTltlENXbd 16 considemus X 19 membra ipeuibrsi P 20 non esse sancta D aut] at A a om. 7 21 coniugatorum T corporum T 23 quam IZ 24 emti PH\' enim om. HADT magno pretio VHA )

313

fidelium et membra Christi esse dixit et templum spiritus sancti. ubi profecto utriusque sexus fideles intelleguntur. ibi ergo sunt nuptae ibi et innuptae; sed distinctae meritis et tamquam membris membra praelata, quorum tamen neutra sint a corpore separata. quod igitur de innupta loquens ait: ut sit sancta et corpore et spiritu, ampliorem innuptarum et in corpore et in spiritu sanctificationem intellegi uoluit, non corpus nuptarum omni sanctificatione priuauit.

Disce itaque bonum tuum. immo memento quod didicisti. bonum tuum plus laudari, quia est aliud bonum, quo sit hoc melius, quam si aliter hoc bonum esse non posset, nisi illud malum esset aut omnino non esset. habent oculi in corpore magnum honorem; sed minorem haberent, si soli essent et alia minoris honoris membra non essent. in caelo ipso sua luce sol lunam superat, non uituperat, et stella ab stella differt in gloria, non dissidet in superbia. ideo fecit deus omnia, et ecce bona ualde: non tantum bona, sed etiam ualde, non ob aliud, nisi quia omnia. nam et per singula opera dicebatur: uidit deus quia bonum est. ubi autem omnia nominata sunt, additum est ualde et dictum est: uidit deus omnia quae fecit, et ecce bona ualde. meliora enim quaedam singula quam alia singula; sed meliora simul omnia quam quaelibet singula. Christi itaque doctrina [*]( 5 I Cor. 7, 34 15 cf. I Cor. 15, 41 16 Gen. 1, 31 ) [*]( 1 templum om. X 3 nupt.ae P post innuptae uocab. er. B sed distinctae in mg. B mentis (s. p add. ri) Z 4 membra mem- bris E prolata E sunt Bl a om. y T corpa T 5 quid EX igitur] ergo N 6 ampliorem-corpore in mg. inf. H 7 in om. B et in spiritu om. H 8 omnino HENX priuabit E 9 bonum tuam om. IZ tuam om. N immo memento] in momento P in memento 7 quid CBX didicisti] dicis tibi 7 10 plus] amplius T om. X quod A quod T 11 quam si] quasi MENX qui!. sic T 12 habent igitur X magnum honorem in corpore D 14 ipsa PfADMENXT eue T om. X 15 et om. P(HADTMENX a E 17 non-ualde om. CIZB 18 obj ab X et om. E 20 hec omnia MENX sed additum X 22 melior 7 quam alia singula om. y 23 quaelibetJ libet D te ante doctrina leg. P-[HADTMENX )

314

sana in eius corpore sanam te faciat per eius gratiam, ut id. quod aliis melius habes in corpore et spiritu, idem ipse spiritus, qui corpori dominatur, nec extollat insolenter nec discernat inscienter.

Nec quia dixi Ruth beatam, Annam beatiorem, cum illa bis nupserit, haec uniuira cito uiduata diu uixerit, continuo etiam te meliorem putes esse quam Ruth.

Alia quippe propheticis temporibus sanctarum feminarum dispensatio fuit, quas nubere oboedientia, non concupiscentia conpellebat, ut propagaretur populus dei, in quo praemitterentur prophetae Christi, cum et ipse populus per ea. quae in figura contingebant in illis, siue in his qui scirent siue in his qui illa nescirent, nihil aliud esset quam propheta Christi, ex quo nasceretur etiam caro Christi. ut ergo ille populus propagaretur, maledictus habebatur per legis sententiam, qui non suscitaret semen in Israhel. unde et sanctae mulieres accendebantur non cupiditate concumbendi, sed pietate pariendi, ut rectissime credantur coitum non fuisse quaesiturae, si proles posset aliter prouenire, et uiris usus plurium uiuarum concedebatur uxorum. cuius rei non concupiscentiam carnis, sed prouidentiam generationis fuisse causam illud ostendit, quod sicut sanctis uiris habere plures uxores uiuas, non ita etiam sanctis feminis licebat misceri maritis pluribus uiuis, quoniam tanto essent turpiores, quanto magis adpeterent, unde non essent fecundiores. proinde sancta Ruth, [*]( 12 cf. I Cor. 10, 11 . 15 cf. Deut. 25, 5-10 ) [*]( 2 in spiritu IZ* 3 spiritus tuus F-(HADNMENXbd ne 1 5 dixit t cfli A 6 uni uiro CIZBDMEN uno uiro ATXbd diu uixerit] adiunxerit Z adiuxerit I 7 te etiam IZBE 9 omnia oboediencia T 10 conpellabat CM premitterentur P pmitterentur X 12 in med. om. PlABDMENX illis om. Pl siue—scirent OM. X 13 quę BDl illi B nesciret X essent CIZ esse X 14 prophetia Njt etiam nascetur N 15 populus ille T 16 in om. PHAMEXT 17 accendebatur Dl 19 posse taliter T alter B\' 20 plurimarum BDTMENXbd plurimum PrHAI concebatur X 22 uiris sanctis bd uiris om. EX 23 feminis etiam B 25 apeterent B )

315

cum semen, quale illo tempore necessarium fuit, in Israhel non haberet, mortuo uiro quaesiuit alterum, de quo haberet. hac itaque bis coniugata ideo Anna uniuira uidua beatior fuit, quia et prophetissa Christi esse meruit. quam credendum est, etiamsi filios nullos habuit — quod quidem scriptura reticendo reliquit incertum — eo spiritu praeuidisse Christum ex uirgine proxime esse uenturum, quo potuit agnoscere et paruulum: unde merito etiam sine filiis, si tamen eos non habuit, secundas nuptias recusauit, quia nouerat iam tempus esse, quo Christo non officio pariendi, sed studio continendi nec coniugalibus fetandis uisceribus, sed castificandis uidualibus moribus melius seruiretur. si uero etiam sciebat Ruth per suam carnem propagari semen, unde Christus carnem fuerat habiturus, et huic scientiae nubendo exhibuit ministerium, non audeo iam dicere beatiorem fuisse Annae uiduitatem quam illius fecunditatem.

Tu autem, quae et filios habes et eo saeculi fine uiuis, quo iam tempus est non mittendi lapides, sed colligendi, non amplectendi, sed continendi ab amplexu — cum clamet apostolus: hoc autem dico, fratres: tempus breue est; reliquum est, ut et qui habent uxores, tamquam non habentes sint — profecto, si secundas nuptias adpetisses, nullum prophetiae uel legis obsequium, nullum prolis saltem carnale desiderium, sed solius incontinentiae fuisset indicium. fecisses enim, quod ait [*]( 18 cf. Eccle. 3, 5 20 I Cor. 7, 29 ) [*]( 2 in mortuo P?HADTMNX alterius B 3 haac A oniuira CJPjH: uniuiro CHZABDMENX uno uiro T uiduata TD2 6 reliquid C1 relinquit Pl \'eos y ex om. P1 7 que B puit T paruolura jsP 10 quod HAMEX non] nec N 11 fecundis Pl castifidis 1 castigandis TX 12 seruaretur y om. X 13 carnem ips X carnem] corpus B 15 anne P1 anime I 17 alt. et om. PAD eo saeculi] in eo saeculi Dbd in saeculi H2TMENX 18 finem (;1 quod P est om. PyHADT 19 ampletendi Bs sed continendi om. AD1 21 reliqum pi et om. X 23 prophetiae] profcccione T 24 legis om. EX saltim yMX )

316

apostolus, cum dixisset: bonum esse illis, si sic permanserint sicut et ego; continuo quippe addidit: quodsi se non continent, nubant; malo enim nubere eas quam uri. hoc enim dixit, ut effrenatae libidinis malum non praecipitaretur in turpitudinem flagitiorum, cum exciperetur honestate nuptiarum. gratias autem domino, quoniam peperisti quod esse noluisti et uirginitas prolis tuae conpensauit dispendium uirginitatis tuae; nam diligenter interrogata doctrina christiana et primas nuptias iam isto tempore, nisi incontinentia sit inpedimento, contemnendas esse respondet. qui enim dixit: si se non continent, nubant, potuit dicere: si filios non habent, nubant, si post resurrectionem praedicationemque Christi, quando iam ex omnibus gentibus filiorum spiritaliter gignendorum tanta suppetit copia, tale officium esset ex carne filios propagare, quale primis temporibus fuit. et quod alibi dicit: uolo igitur iuniores nubere, filios procreare. matres familias esse, nuptiarum bonum apostolica sobrietate et auctoritate commendat, non procreandi officium etiam eis, quae continentiae bonum capiunt, tamquam ad obsequellam legis inponit. denique cur hoc dixerit, pandit, cum adiungit et dicit: nullam occasionem dare aduersario maledicti gratia; iam enim quaedam conuersae sunt retro post satanan, ut his uerbis eius intellegamus eas, quas nubere uoluit, melius potuisse continere quam nubere, [*]( 1 1 Cor. 7, 8. 9 11 I Cor. 7, 9 16 I Tim. 5. 14 21 1 Tim. 5, 15 ) [*](1 est T 2 continuf; X 3 nubent Cx mallo OJ enim] ergo N eas nubere PjHADTMENXbd eos CIZ 4 uiri T libidis Bl 6 honeste Pl 7 uirginitatis E tua CIZ compessauit T 9 incontinentiae H 10 contennenda T 11 non otn. I continent tcon 8. l. m. 2) P 12 nubant om. ADT postj potest I 13 quamdo T iam om T ex om. bd spiritualiter T 14 iam ex X 17 familias matres T 18 procreando X 19 eius X qui PjHADTMEJ..X ad] et I obsequelam CUZIPBaDTMENXbd 20 iponit (I s. I.) A 23 satbanam T satanam Bbd eius om D 24 quas om. X potuisse—melins nubere om. y po;se 1\'HADMENX \'pse = post se T )

317

sed melius nubere quam retro ire post satanan, id est ab excellenti illo uirginalis uel uidualis castitatis proposito in posteriora respiciendo cadere et interire. proinde quae se non continent, nubant, antequam continentiam profiteantur, antequam deo uoueant: quod nisi reddant, iure damnantur. alio quippe loco de talibus dicit: cum enim in deliciis egerint in Christo, nubere uolunt, habentes damnationem, quoniam primam fidem inritam fecerunt, id est uoluntatem ad nuptias a proposito continentiae deflexerunt. irritam quippe fecerunt fidem, qua prius uouerant quod perseuerantia inplere noluerunt. nuptiarum igitur bonum semper est quidem bonum; sed in populo dei fuit aliquando legis obsequium, nunc est infirmitatis remedium, in quibusdam uero humanitatis solacium. filiorum quippe procreationi operam dare non canino more per usum promiscuum feminarum, sed honesto ordine coniugali non est in homine inprobandus affectus; etiam ipsum tamen laudabilius transcendit et uincit caelestia cogitans animus Christianus.

Sed quoniam, sicut ait dominus, non omnes capiunt uerbum hoc, quae potest ergo capere, capiat et quae se non continet, nubat; quae non coepit, deliberet; quae adgressa est, perseueret: nulla aduersario detur occasio, nulla Christo subtrahatur oblatio. in coniugali quippe uinculo si pudicitia conseruatur, damnatio non timetur; sed in uiduali et uirginali continentia excellentia muneris amplioris expetitur: [*]( 6 I Tim. 5, 11 19 Matth. 19, 11 ) [*]( 1 post aatanam ire Hbd ire-proposito om. X satanam TENbd 2 illo excellenti illo Pr H illo excellenti illi A illo excellenti DMENXbd uirginali THAEDI in] ire post X 4 continentĮųęųţ P 5 reddat X 6 delitiis I 7 dampnationem I 9 uoluntate CB\'*( defluxerunt IZB 10 inritam P quam IZBH1 quia N perseueranter I perseuerantiam X 13 est om. MN 14 procreatione (PIlZ 15 conino Hl 16 pprobandus N improbus T effectus AD 20 ergo potest BMENX ergo om. PL et om. P(HADTMENX 22 est om. N detur occasio aduersario T 23 xpi CIZB: xpo PyHADTMENXbd 24 construatur CIBZ 25 in uirginali T )

318

qua expetita et electa et uoti debito oblata iam non solum capessere nuptias, sed etiamsi non nubatur, nubere uelle damnabile est. nam ut hoc demonstraret apostolus. non ait: cum in deliciis egerint in Christo, nubunt, sed, nubere uolunt habentes. inquit, damnationem, quoniam primam fidem inritam fecerunt etsi non nubendo, tantum uolendo: non quia ipsae nuptiae uel talium damnandae indicantur, sed damnatur propositi fraus, damnatur fracta uoti fides, damnatur non susceptio a bono inferiore, sed ruina ex bono superiore; postremo damnantur tales, non quia coniugalem fidem posterius inierunt, sed quia continentiae primam fidem inritam fecerunt. quod ut breuiter insinuaret apostolus. noluit eas dicere habere damnationem, quae post amplioris sanctitatis propositum nubunt — non quia non damnantur. sed ne in eis ipsae nuptiae damnari putarentur — sed, cum dixisset: nubere uolunt, continuo addidit: habentes damnationem, et dixit quare: quoniam priorem fidem inritam fecerunt, ut uoluntatem, quae a proposito cecidit, appareat esse damnatam, siue subsequantur nuptiae siue desint.

Proinde qui dicunt talium nuptias non esse nuptias. sed potius adulteria, non mihi uidentur satis acute ac diligenter considerare quid dicant; fallit eos quippe similitudo ueritatis. quia enim coniugium Christi dicuntur eligere quae [*]( 4 I Tim. 5, 11. 12 16 I Tim. 5. 11. 12 ) [*]( 1 qua Tbd: quae CPjHAIZBDMEXX expedita IZ debito om. y oblato CIZB solum (ol m. 2 s. 1.) B 2 nabat B 3 eat damnabile N 4 delitiis IZ delicis P1 5 inquid C 6 etsi] sed si PyADNH tantum] tamen MNX sed tantum (sed add. m. 2) Bll 7 ipse AE talium] aliam IZ dãp\' X 8 fracti D 9 sed damnatur N ex] a D 13 litteris dã finitur cod. T fol. 62• quae] quoniam ENX 14 non alt. om. PDAHi damnentur N 15 ne om. PADaHf 17 dixit om. lIIENX primum Pl 18 ut om. 7 cae- cidit C 19 appareat om. y dix esse (dix s. I.) f 21 dicant (n s l.) M 22 acutae C 23 considerate E similitudine PyAH1 24 dicunt X )

319

christiana sanctitate non nubunt, hinc argumentantur quidam dicentes: si uiro suo uiuo quae alteri nubit, adultera est, sicut ipse dominus in euangelio definiuit, uiuo ergo Christo, cui mors ultra non dominatur, quae coniugium eius elegerat. si homini nubit, adultera est. qui haec dicunt, acute quidem mouentur, sed parum adtendunt hanc argumentationem quanta rerum sequatur absurditas. cum enim laudabiliter etiam uiuente uiro ex eius consensu continentiam femina Christo uoueat, iam secundum istorum rationem nulla hoc facere debet, ne ipsum Christum, quod sentire nefas est, adulterum faciat, cui uiuente marito nubit. deinde cum primae nuptiae melioris sint meriti quam secundae, absit, ut sanctarum uiduarum iste sit sensus, ut Christus eis uideatur quasi secundus maritus; ipsum enim habebant et antea, quando uiris suis fideliter subditae seruiebant, non carnaliter, sed spiritaliter uirum: cui ecclesia ipsa, cuius membra sunt, coniux est, quae fidei, spei, caritatis integritate non in solis uirginibus sanctis, sed etiam in uiduis et coniugatis fidelibus tota uirgo est. uniuersae quippe ecclesiae, cuius illa omnia membra sunt, apostolus dicit: aptaui uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. nouit autem ille coniugem uirginem sine corruptione fetare, quem in ipsa etiam carne potuit mater sine corruptione procreare. fit autem per hanc minus consideratam opinionem, qua putant lapsarum a sancto proposito [*]( 3 cf. Matth. 19, 9 4 cf. Rom. 6, 9 20 II Cor. 11, 2 ) [*]( 1 bic y quiddam PHy 2 alteri] adulteri Z a#»lteri I 3 ait corr. m. al. in definiuit P designauit I)2 uiuoJ uiro X 4 dominabitnr NEMX 5 eligerat IZB adutera X hoc bd acutę 1 acutae y1 7 sequantur X 9 nullo CZ nam D 10 decet D adulterium PHXflAl 11 cui] cti B uiro uiuente D marito] uiro PrHA MENX om. D 12 meliores X uiduarum] feminarum PHAMENX 13 eis] eius BX 14 quandoJ qua E 15 seruiebant subditae bd non se N 16 uirum] utrum N coniunx IZB 17 spei et D 20 ait X optaui Al uiro om. Pl 21 exhibe E coniugem om. X 22 fętare D 23 minus per hanc B 24 a eanetu-feminarum om. y )

320

feminarum, si nupserint, non esse coniugia, non paruum malum, ut a maritis separentur uxores, quasi adulterae sint, non uxores; et cum uolunt eas separatas reddere continentiae, faciunt maritos earum adulteros ueros, cum suis uxoribus uiuis alteras duxerint.

Quapropter non possum quidem dicere a proposito meliore lapsas, si nupserint, feminas adulteria esse, non coniugia, sed plane non dubitauerim dicere lapsus et ruinas a castitate sanctiore, quae uouetur domino, adulteriis esse peiores. si enim, quod nullo modo dubitandum est, ad offensionem Christi pertinet, cum membrum eius fidem non seruat marito, quanto grauius offenditur, cum illi ipsi non seruatur fides in eo quod exigit oblatum, qui non exegerat offerendum ! cum enim quisque non reddit, quod non imperio conpulsus, sed consilio commonitus uouit, tanto magis fraudati uoti auget iniquitatem, quanto minus habuit uouendi necessitatem. haec ideo disputo, ne arbitreris uel secundas nuptias crimen esse uel quascumque nuptias, cum sint nuptiae, malum esse. non itaque illas abs te damnatas uelis esse, sed spretas. bonum ergo continentiae uidualis luculentius decet, cum pro illo uouendo et profitendo possunt contemnere feminae quod et libet et licet; sed post uoti professionem perseueranter frenandum et uincendum est quod libet, quia iam non licet.

De tertiis et de quartis et de ultra pluribus nuptiis [*]( 1 non esse] sine B coniagitus B parum IZX 2 ut om. 7 siniijt (exp. m. al.) P 3 et non D continentiae reddere D 4 adulterios Z aduteros X ueros] Miros CIZi AB uioribus suis B 6 a om. AD a proposito] apposito X 7 labsas C adnlterialapsus om. D 8 dubitarim X labsus C lapsis H et om. X ruinis Hl 9 sanctiorem X uocetur A I deo PyHAMENX adulteros PrH adulteris MEXDlAl 11 eius] xpi MENX 13 exegit C exigerat ClPA 15 communitus IZ gouit (8. ij add. u) C 17 ne] fi X 18 uel—esse om. CIZB qualescumque 2f 19 sprą.etu P pretatas (alt. ta 8. I.) H 20 uidualis continentiae D 21 uouendo1 monendo PjHlAD uolendo I uiuendo B 23 est om. P1 licet1 libet E 24 alt. de om. MENX quartis nuptiis E nnptiis in ntr/. E )

321

solent homines mouere quaestionem. unde ut breuiter respondeam, nec ullas nuptias audeo damnare nec eis uerecundiam numerositatis auferre. sed ne cuiquam breuitas huius responsionis meae forte displiceat, uberius disputantem reprehensorem meum audire paratus sum. fortassis enim adferat aliquam rationem, quare secundae nuptiae non damnentur, tertiae damnentur. nam ego, sicut in exordio sermonis huius admonui, non audeo plus sapere quam oportet sapere. quis enim sum, qui putem definiendum, quod nec apostolum uideo definisse? ait enim: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit; non dixit: primus aut secundus aut tertius aut quartus; sed, mulier, inquit, alligata est, quamdiu uir eius uiuit; si autem mortuus fuerit uir eius, liberata est. cui uult nubat, tantum in domino; beatior autem erit, si sic permanserit. quid huic sententiae, quantum ad hanc rem adtinet, addi uel detrahi possit, ignoro. deinde ipsum quoque apostolorum ac nostrum magistrum et dominum audio Sadducaeis respondentem, cum proposuissent mulierem non uniuiram uel biuiram, sed, si dici potest, septiuiram in resurrectionem cuius futura esset uxor. increpans enim eos ait: erratis, non scientes scripturas neque uirtutem dei. in resurrectione enim nec nubent nec uxores ducent; non enim incipient mori, sed erunt aequales [*]( 8 cf. Rom. 12, 3 10 I Cor. 7, 39. 40 17 cf. Mattb. 22, 23-30 ) [*](1 ut] et ADX 2 eis] eius X 4 forte om. MNX uberius in ras. m. 2 D repraehensorem C 5 adferat CBX afferat IZB2 affert PfHADMENXbd 6 nuptiae secundae N 7 ammonui PAMEXf 8 sapere alt. om. X 9 putfiyt (corr. m..2) B diffiniendum BD apostoluş (supra 9 add. m) P 10 diffinisse D mulier om. CIZB 11 non-uinit om. ADX 12 quartus] quotuslibet PyHMEN 13 autem] aut A 14 in domino om. Nl 17 dehinc D ipsi\'» B apostolum CIZ apostoli* B nostrorum Pr AD 18 aadduceis For HADM saduceis BENX 19 uel] sed N om. I biuiram om. I si om. Dx 20 resarrectione A 2 HNXbd factura A enim om. HMENX 21 non scientes] nescientes ADMXN 22 neque nubent N ducunt 1ZBX ducent uxoree N ) [*]( XXXXI Aug. Seet. V para 111. ) [*]( 21 )

322

angelis dei. eorum itaque resurrectionem commemorauit, qui resurgunt ad uitam, non qui resurgunt ad poenam. potuit ergo dicere: erratis, nescientes scripturas neque uirtutem dei; in illa enim resurrectione multinubae istae esse non poterunt, deinde addere: quia nec aliqua ibi nubit. sed nec ipse, ut uidemus, tot maritorum mulierem ulla suae sententiae significatione damnauit. quapropter nec contra humanae uerecundiae sensum audeo dicere, ut, quotiens uoluerit, uiris mortuis nubat femina, nec ex meo corde praeter scripturae sanctae auctoritatem quotaslibet nuptias audeo condemnare. quod autem dico uniuirae uiduae, hoc dico omni uiduae: beatior eris, si sic permanseris.

Nam et illud non insipienter proponi solet, ut dicat qui potest, quaenam uidua meritis praeferenda sit: utrum uniuira, quae cum uixisset diutius cum marito, filiis procreatis saluisque uiduata continentiam professa est, an ea, quae adulescentula intra duos annos amissis duobus uiris nullis. ad consolationem extantibus liberis continentiam deo uouit et in ea perseuerantissima sanctitate consenuit. hic se exerceant, si possunt, disputando et nobis aliquid demonstrando, qui de numero uirorum, non de ipsius continentiae uiribus pensant merita uiduarum. si enim dixerint illi biuirae illam uniuiram esse praeferendam, nisi adtulerint spiritalem aliquam rationem uel auctoritatem, profecto inuenientur uirtuti [*]( 2 resurgent Pj H..tiJMENXbd resurgent PjHADMNXbd 4 multinuptae D multi Nuptae A non poterunt esse E potuerunt HA 5 ipsae C7 ipsi CHZBbd 6 mnlierem] numerum D ullae T sententiae suae X 8 audio Pl quoties XHDbd uoluerie X 10 quaslibet PfHADMENX contempnare E autem] enim ENX 11 uniuiri AD sic si B1 12 permanser P1 13 et] ut PjA praeponi PjAN 15 uniuira X 16 an om.. X 17 adoliscentuia T 18 exspectantibus 7 19 uiuit C\'A 20 possent Bl et om. X aliquit I 21 uiuorum I 22 dixerint om. PyHADMENX 28 praeferendam (censuer N) censuerint HMEXN praeferendam putant D spale NEX specialem bd 24 inueniuntur PjHADMENX uirtute D animi uirtutem D )

323

animi non maiorem uirtutem animi, sed carnis felicitatem anteponere. ad felicitatem quippe carnis pertinuit et diu cum uiro uiuere et filios procreare. sed si non eam ob hoc praeponunt, quia filios habuit, id ipsum certe, quod diu cum uiro uixit, quid aliud quam carnis felicitas fuit? meritum porro Annae illius eo maxime commendatur, quia cum tam cito extulisset uirum, per prolixam aetatem suam diu cum carne conflixit et uicit. sic enim scriptum est: et erat Anna prophetissa, filia Phanuel, de tribu Aser: haec processerat in diebus multis et uixerat cum uiro suo annis septem a uirginitate sua; et haec uidua usque ad annos octoginta quattuor, quae non discedebat de templo ieiuniis et obsecrationibus seruiens nocte ac die. uides, quemadmodum sancta uidua non solum eo praedicatur, quod uniuira fuerit, uerum etiam quod paucos annos cum marito uixerit a uirginitate sua et uidualis continentiae munus usque ad tantam senectutem tanta pietatis seruitute perduxerit.

Constituamus igitur ante oculos nostros uiduas tres habentes singula eorum, quae huic inerant omnia: unam ponamus uniuiram, cui desit et tanta prolixitas uiduitatis, quod diu cum marito uixerit, et tantum studium pietatis, quod non ita ieiuniis et obsecrationibus seruiat; alteram, quae post prioris mariti breuissimam uitam etiam secundum cito amiserit et diuturna aetate sit uidua, sed etiam ipsa non tantum det operam ieiuniorum et obsecrationum religiosissimae [*]( 8 Luc. 2, 36. 37 23 cf. Luc. 2, 37 ) [*]( 2 anteponere et (m. 2 exp.) B pertennit r 3 si om. D ob] ab 1 proponunt AENX 7 eItu.lisent H exulissent EX per om. DN cum om. y 9 fanuel CIZABDE fanuhel PjB asser HBEX 11 erat uidua E 12 non] nec X 13 die ac nocte MENX 14 quemammodum P quA admodum B uidua sancta D 17 tantS Bl saenectntem C 18 prodnxerit E 20 earum D erant PyADMENX 21 et om. D pietatis prolixitas I 23 obsacrationibus X serniebat D Beruiat (8. l. t erit) Z altera X 25 tantam PAMbd 26 religiosissime OfP1 ) [*]( 21* )

324

seruituti; tertiam, quae non solum duos uiros habuerit, sed etiam cum ambobus singillatim uel cum aliquo eorum diutius uixerit et posteriore aetate uiduata, in qua quidem si nubere uoluisset, posset et filios procreare, suscepit continentiam uidualem, sed plus intenta in deum plus sit sollicita quae illi placeant actitare, nocte et die sicut Anna ieiuniis et obsecrationibus seruiens. si contendatur, quaenam istarum sit meritis potior, quis non uideat in hoc certamine palmam dandam esse maiori feruentiorique pietati? ita et si tres aliae constituantur, quibus illarum trium bina insint, singula desint, quis dubitet eas meliores fore, quibus praepollentius fuerit in suis bonis duobus pia humilitas, ut alta sit pietas?

Nulla quidem istarum sex uiduarum tuae normae adaequatur. tu enim, si hoc uotum ad senectutem usque perduxeris, omnia tria potes habere, quibus Annae meritum excelluit; nam et unum uirum habuisti et non diu tecum uixit in carne. ac per hoc, si exhibueris oboedientiam uerbis apostoli dicentis: quae autem uere uidua est et desolata, sperauit in dominum et persistit in orationibus nocte et die, atque illud quod sequitur sobria uigilantia deuitaueris: quae autem in deliciis agit, uiuens mortua est, omnia illa tria bona, quae Annae fuerunt, et tua erunt. tibi autem sunt et filii, quos forte illa non habuit; nec ideo laudanda es, [*](6 cf. Luc. 2, 37 18 I Tim. 5, 5. 6 ) [*]( 2 etiam om. y singulatim B singilatim M 3 uidaata aetate B 4 suecepit codd.: susceperit bd 5 deum—Anna om. X 6 illi om. D ac die HD die ac nocte bd 7 sit istarum X 9 et] est PAD om. MENX si om. CIZ aliae tres r 10 constuantur P, ex construantur effect. constituantur A illorum PfHADMENXbd singulae PyDlMNAl singule EX 11 quibus N et eas PfHADMENX 12 humitas X 13 sex] sexu PiH ADMENX tuae om. CB adaequantur CIZB 14 enim] autem D si] in CIZ 17 hac I «ac Z exibueris IZX 18 qui A sperabit yHDF*MENXb speret A 19 deum r AD persistet PaMENXb persistat B oratione A die ac nocte T ac die Hbd 20 adque Cl debitaueris PrHIDi 21 agit] ait X 22 tue El )

325

quia eos habes, sed quia pie nutrire atque educare studes. ut enim tibi nascerentur, fecunditatis, ut uiuant, felicitatis est; ut autem sic instituantur, uoluntatis et potestatis. in illis tibi homines gratulentur, in hoc te imitentur. Anna per propheticam scientiam cognouit apud matrem uirginem Christum; te euangelica gratia fecit matrem uirginis Christi. illa itaque sancta uirgo, quam Christo uolentem et petentem obtulistis, uidualibus auiae matrisque meritis addidit aliquid de merito uirginali. non enim nihil inde habetis, quae hanc habetis, et in illa estis, quod in uobis non estis. nam ut sancta uirginitas adimeretur nubentibus uobis, ideo factum est, ut nasceretur ex uobis.

Haec itaque de meritis diuersis coniugatarum t diuersarumque uiduarum hoc opere non disputarem, si id, quod ad te scribo, tibi tantummodo scriberem. sed quoniam sunt quaedam in hoc genere sermonis difficillimae quaestiones, aliquid amplius quam quod ad te proprie pertinet dicere uolui propter quosdam, qui sibi docti non uidentur, nisi alienos labores non iudicando conentur discutere, sed lacerando conscindere; deinde ut etiam tu ipsa non solum serues, quod uouisti, et in eo bono proficias, uerum etiam diligentius firmiusque noueris idem bonum tuum non a malo nuptiarum distingui, sed bono nuptiarum anteponi. nam qui uiduatarum feminarum nuptias damnant, etiamsi continentiam suam multarum, quibus tu uteris, rerum abstinentia mirabiliter et [*]( 9 cf. ep. Aug. 130. 150 ) [*]( 1 adque Cl edocare f 3 instruantur X uoluntatis est Pc HA DMENX potestatisl pietatis r 4 te emitentur 01 ei mittentur IZl prophetiae P-ţHADMNXb prophecie E 5 aput 01 6 nirginia xpi matrem M uirginitatis xpi matrem ENX 7 optulistis PA 8 uidualis i meritis] mentis ClIZ de om. Pl 9 quae hanc habetis om. CBIZ 11 adimiretur X 14 diuersarum y non] nos C1, (8. l.) E, om. I *** Z 19 laborando X 20 99I1.1111 Şţroęş solum serues P 21 et] sed D in eo] ideo MENX etiam] et N 23 distigui H uiduitarum C uidnarum B 24 damnat AD etsi N 25 abstinentiam PyHA )

326

feruenter exerceant, non ideo te seducant, ut sentias quod sentiunt, etiamsi facere non possis quod faciunt. nemo enim uult esse phreneticus, etiamsi uideat phrenetici uires uiribus sanorum esse fortiores. praecipue igitur doctrina sana bonitatem propositi et ornet et muniat. inde est quippe quod catholicae feminae etiam saepius nuptae non solum uniuiris uiduis, sed et uirginibus haereticorum iusto iudicio praeferuntur. multi sunt quidem de his tribus rebus coniugii, uiduitatis et uirginitatis quaestionum sinus, multae perplexitates: quibus disputando penetrandis uel dissoluendis et maiore cura opus est et copiosiore sermone, ut uel in omnibus eis recte sapiamus uel, si quid aliter sapiamus, id quoque nobis deus reuelet. uerumtamen, quod etiam illic consequenter dicit apostolus, in quod peruenimus, in eo ambulemus. peruenimus autem, quod ad hanc rem, de qua loquimur, adtinet, ut continentiam coniugio praeponamus, sanctam uero uirginitatem etiam continentiae uiduali et ne aliquas nuptias, quae tamen non adulteria, sed nuptiae sunt, cuiuslibet nostri nostrorumue propositi laude damnemus. multa alia de istis rebus dicta sunt a nobis in libro de Bono coniugali et in alio libro de Sancta uirginitate et in opere, quod aduersus Faustum Manichaeum quanto potuimus labore conscripsimus, quoniam patriarcharum et prophetarum casta coniugia mordacissime reprehendendo [*]( 14 Phil. 3, 16 20 de bono coniugali pag. 200 sqq. de sancta uirginitate pag. 240 sqq. 21 contra Faustum lib. XXII seqq. ) [*]( 2 uult enim D 3 freneticus codd. freneti A frenetici rd. codd. 4 anorum D praecipue H 5 quippe] quidem N 7 hereticorum codd. praeferentur PfHlAMENX 8 quidem sunt N tribus his D 9 quaestionum om. MENX perpliiitates Cl 10 maiora E maiorg T curae y 11 ut om. P1 eis] eius PjAD 12 uel] sed CXIZ uel §« Z sapimus Pr HMENXbd deus nobis N 13 uerumptamen B ueruntamen E 14 abulemus N 15 ad om. AD hac P1 attinet de qua loquimur X 17 aliquis AD1 20 de-libro om. PjHADMENXb 21 manicheum codd. 22 quanttl Bl laborare A laborare D 23 repraehendendo Cy reprehendo Ax reprehen<Jeado E )

327

scriptis suis quorundam indoctorum animos a fidei sanitate detorsit.

Proinde quoniam in exordio huius opusculi duo quaedam necessaria proposueram et exsequenda pollicitus eram, unum, quod ad doctrinam, alterum, quod ad exhortationem pertinet, et priori parti, ut potui, pro suscepto negotio non defui, ad exhortationem ueniamus, ut quod bonum prudenter scitur etiam diligatur ardenter. qua in re prius illud admoneo, ut quantumcumque tibi inesse sentis piae continentiae dilectionem beneficio dei tribuas eique gratias agas, qui de spiritu suo tibi tantum largitus est, ut eius in corde tuo caritate diffusa licitae rei licentiam tibi amor boni melioris auferret. donauit enim, ne liberet nubere, cum liceret [et], ut iam non liceret, etiamsi liberet, et ex hoc firmius non liberet, ne fieret quod non liceret, quod factum non est etiam cum liceret, tantumque merereris uidua Christi, ut filiam quoque uideres uirginem Christi; dum enim tu oras sicut Anna, facta est illa quod Maria. haec dona dei esse quanto magis nosti, tanto magis es eiusdem donis beata; immo aliter non es, nisi quod habes noris a quo habeas. attende enim, quid de hac re [*]( 12 cf. Rom. 6, 5 ) [*]( 1 quorumdam f 2 decorsit JBl; in mg. fert 3 exordio (or add. m. al.) P 4 et om. Bl exequenda D exsequendo (a 8. l.) P, MEX exsequendo H exsequendia (8. a add. e) B 5 ad alt. s. l. D exortationem IZE 6 priori] maiori MENX 7 defuit B defuit X eiortationem IZE 8 etiam gi B quapropter X in re om. X illud prius EX prius] plius At amplius DA2 moneo P-rH.ADMENXbd 9 quantacumque Py quantamcumque HAMNXbd sentis] ut his D 10 eoque C 11 suo] sco A tantam A 12 carite Al melioris boni bd 13 enim in ras. m. 2 D nuberere P et mn. Pr HAD MENXbd ut-liberet om. I ut et X 14 liberet fin.] liceret CIZB 15 ne-liceret om. 1 16 liberet CBIZ tantamque IZ meritis uir xpiani dum stqq. (sic) D meriti.,... nir xpiani dum A mereris ip?t\'?rt9 uira xpi nt fidelia quoque P mereris uira xpi ut fidelia quoque f uidua] nirago (go 8. l.) H, MENX fideliam H quoque tuam ENX 19 eisdem IZNbd 20 noris-habeas om. CIZB habebus A enim qui4 4« ęųjŲl quid P enim om. N )

328

apostolus dixerit: nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus quae a deo donata sunt nobis. multi quippe habent multa dona dei et nesciendo a quo habent inpia uanitate iactantur. nemo est autem donis dei beatus, qui donanti existit ingratus, quia et illud, quod inter sacra mysteria cor habere sursum iubemur. ipso adiuuante id ualemus, quo iubente admonemur. et ideo sequitur, ut de hoc tanto bono sursum leuati cordis non nobis gloriam quasi nostrarum uirium tribuamus, sed domino deo nostro gratias agamus. hoc enim continuo commonemur, quia hoc dignum est, hoc iustum est. recordaris, haec uerba unde sint, item qua sanctione et quanta sanctitate commendentur agnoscis. tene igitur et habe quod accepisti et datori gratias age. quamuis enim accipere et habere tuum sit, id tamen habes quod accepisti, quoniam superbienti et ex eo, quod habebat, quasi a se ipso haberet, inpie glorianti ueritas per apostolum dicit: quid enim habes, quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis?