Contra Cresconium

Quapropter si litteris tuis pars Donati suscriberet ac deinde ista, quae a te atque me dicta sunt, sine insana pertinacia uel inpudentia cogitaret, nihil ulterius aduersus nos sentiret aut diceret. sed quoniam tu es cui respondeo, iam puto quod et ipse uideas, quam non studio criminandi, sed perniciosam redarguendi fallaciam dixerim: Don at is tar u m haereticorum sacrilegum errorem. in quibus quattuor uerbis siue nominibus, quia hoc uel tibi uel arti grammaticae placet, primum quod positum est \'Donatistarum\' corrigo et muto et \'Donatianorum\' dico, cetera uero tria, quoniam uerissime dicta esse iam ut puto sentis, uos corrigite, uos mutate. mutate, inquam, et corrigite Donatianorum uel quodlibet aliud uocandi sitis tamen haereticorum sacrilegum errorem. nam et haeretici estis, uel quod in schismate inueterato remansistis uel ei tua definitione, quod de ecclesia, quae corpus est Christi, uel de iteratione christiani baptismi diuersum sequimini, et sacrilegus error est non solum a christiana unitate separatio, uerum etiam sacramentorum, quae secundum tuam confessionem una eademque sunt, uiolatio atque rescissio. [*]( 1 epist. Cresc. 14 Petil. I 1, 1 ) [*]( 2 dinersam JVml sequentium (n supra litteram erasam m2) X apareatis Xml 5 baptismum v iteratns R 9 svbscriberet Wm2Xm2YBZv 10 bac Xm1 atque a me v 11 inprudentia W 12 aut] an Wml 15 sacrilegiam Yml quatuor Zv 18 donatinorom B nero] uera Xtnl 19 nt om. R 22 in om. WmlXmlYml chismate Wml remansisti WmlXml 24 chriatiani] christi W 25 error estj errorem Xml a s. l. Y 27 resciMio (s ante c et io in ras.) Y recisio Z )

Obsecro te, dic mihi, quomodo talis est qualis fuit, qui ueneratur ecclesiam quam blasphemabat, qui tenet unitatem quam non tenebat, qui habet caritatem quam non habebat, qui accipit pacem quam respuebat, qui adprobat sacramentum quod exsufflabat? an uero ita sunt omnia falsis aera praeposterata, ut non dicantur mutati, in quibus ea quae diuersa fuerant ueritate corriguntur, et mutati dicantur, in quibus ea quae [similia] una eademque fuerant uanitate iterantur? noli ergo ulterius in hac re non tantum carnaliter, uerum etiam pueriliter sapere, ut tales quales erant uestros a nobis suscipi existimes, qui conuersione uoluntatis ab errore ad ueritatem, a diuisione ad unitatem, a dissensione ad pacem, ab inimicitiis ad caritatem, ab humana praesumptione ad diuinarum scripturarum auctoritatem non ante incipiunt esse nostri, quam esse destiterint uestri. haec conuersio uoluntatis repente mutauit non solum in teloneo peccatorem, uerum etiam in cruce latronem; nisi putas, quod Christus in paradiso secum esse uoluisset cruentum sceleratumque hominem, si non cordis illa [*](2 cf. epiat. Cresc. 25 cf. Matth. 9, 9 ) [*]( 6 alienaaerunt Wml 9 sic] si Rm2 11 blasfemabat W tener Xml 13 respuebam R 16 corrigantar Yml 17 similia tkkui. cf. lin. 9. p. 379, 10. III 7 init. IIII 14, 16: sacramenta quae non alia uel similia, sed tu omnino eadem confiteris. fort. ergo fuit quae (non alia uel) similia, (sed) una uanitate I unitate Wm2Ym2 20 qui] quo Yml 21 ad dissensione Wml ad dissentionem R dissensionem Xml 25 telquio WmlYmlv 26 in om. Wml csse. W 27 cruentiam Wml cruentera Xml ) [*]( LII. Antrust c. Don. II) [*](24 )

Magnum aliquid tibi dicere uisus es nominando Candidum Uillaregiensem et Donatum Macomadiensem, qui ex uestris episcopis etiam apud nos episcopi fuerunt et probata uita ad honorabilius senilis aetatis meritum peruenerunt; quasi sacramenta et inuocatio nominis dei, quae fit apud uos, ipsa inimica sit nobis, cum et in eis, qui extra ecclesiam sunt, non sit omnino nisi ecclesiae. in qua quaestione si meis uerbis laborarem, tuis adiuuarer. nam si extra ecclesiam nihil ecclesiasticum posse esse sentires, non ipse dixisses nobis et uobis unam esse religionem, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum. quibus uerbis tuis non in totum consentio. christiana quippe ecclesia caretis, christianam caritatem non habetis. christiana sane in uobis sacramenta cognosco et in his illud quoque diuersum inprobo ac respuo, quod, cum eadem etiam in schismate habeatis, eadem in catholicis exsufflatis. prorsus agnoscit in uobis ecclesia cuncta quae sua sunt, [*]( 2 cf. Luc. 23, 40-43 7 cf. lob: 5, 5—9 12 cf. epist. Cresc. 20 cf. pag. 363, 11 ) [*]( 2 inmortalem R praemant R 3 suplicium R a bonum Wml 4 non om. R 5 temporibus W ml bonis scripai poenis codd, v 6 beneficius R qualibet R 7 et octo v 8 sanabit WmlXmlYmJ 10 fuerint Yml 12 est R 13 candidam Wml uillaregiens est Yml uillam regienseni RZ macoinadiaensem R 14 brobata Xml 17 sit] sunt R 18 omnino] nomino Wml 20 posset WmlR 2o in hia]\' nichil R hac WmlXml 26 chismate Wml 27 prorisus R )

Et de episcopis quidem uel clericis recipiendis alia quaestio est. quamuis enim, cum apud uos ordinantur, non super eos inuocetur nomen Donati, sed dei, tamen ita suscipiuntur, ut uidetur paci et utilitati ecclesiae conuenire. neque enim episcopi propter nos sumus, sed propter eos, quibus uerbum et sacramentum dominicum ministramus, ac per hoc, ut eorum sine scandalo gubernandorum sese necessitas tulerit, ita uel esse uel non esse debemus quod non propter nos, sed propter alios sumus. denique nonnulli sancta humilitate praediti uiri propter quaedam in se offendicula, quibus pie religioseque mouebantur, episcopatus officium non solum sine culpa, uerum etiam cum laude posuerunt. numquid sic etiam christianum nomen et fidem laudabiliter ac non potius damnabiliter ponerent? sicut in accipiendis his rebus possunt esse iustae causae, cur excuset quisque fieri episcopus, nec tamen [*](4 ditcordia cet.] cf. Caes. 4 extr. 6 epist. Cresc. 17 cf. Em. 7 ) [*]( 1 inueniantur WmlXml 3 finiunt W habeatis R 5 causa WmlXmlYmlR 6 es Wm2R recipio (8 B. o) Y, item lin. 8 7 preabiterium Ym1 es Wm2R 9 nec] ne Yml curro WmlXml 11 fit] sit R 15 donatis WmlXml 16 pati Yml 18 ac] hac Xml 19 aecesitas Wia1 22 quaedaro] quae W 26 in om. W accipiendoa Yml 27 quur WmlXml eicuset] add. et W episcopis Yml nec] non Wm3 ) [*]( 24* )

Proinde uestri episcopi seu quilibet clerici, quantum ad ipsa ecclesiastica officia pertinet, sic in catholicam suscepti sunt unitatem, quemadmodum expedire uidebatur his, quorum saluti per eorum consulebatur officium uel exercendum uel omittendum. uerumtamen etiam de ipsis, qui et apud nos eosdem administrauerunt honores, numquid, sicut dicere potuisti: episcopus est, episcopum recipis, ita poteris dicere: \'haereticus est, haereticum recipis\' aut: \'schismaticus est, schismaticum recipis\' aut: \'Donatianus est, Donatianum recipis\'? his enim nominibus non gradus honoris a plebeia dignitate, sed crimen erroris a catholica ueritate distinguitur. proinde illa tamquam ecclesiastica munera etiam in alienis inuenta, qui uos relinquendo et ad nos transeundo nostri fiunt, pro utilitate populorum, quibus hac dispensatione seruimus, uel suscipiuntur uel non suscipiuntur. illa uero uitiosa et proprie uestra sanantur corriguntur mutantur, dum tamen ea sacramenta, sine quibus homo non potest fieri christianus, etiam in haereticis sic tractentur, ut, cum ad ecclesiam ueniunt. quod defuerit addatur, quod agnitum fuerit adprobetur, ne, dum nimis offendimur eis malis, quae contra ecclesiam pepererunt, persequamur etiam bona, quae de ecclesia discedendo traxerunt. nam etiam ramus fractus si rursus, sicut ait apostolus, inserendus sit, radix ei redditur, non forma mutatur. [*]( 5 XII 14] cf. Parm. II 18, 27-28 11 epist. Cresc. 26 cf. Rom. 11, 23. ) [*]( 1 quur WmlXml quia XYRZv quisque Wm3 8 ante non d.el. christiana Z 7 suscepti sunt] susceptis R 8 iia Ym3v 9 homittendum Wml 11 episcopis Yml es pro est passim R recipitis Y 17 uos traseundo Xml nostros eundo Xm2Z 19 uel non suscipiontur om. YR 23 addatur ecclesiastica modestia quod Z (nota marginalis in X: eccleaiastica modestia) approbetur WmlYmHZ aprobetur Wm3YmJR 26 fructus WmlYml fruticis Wm3 )

At enim quia nostros, inquis, haereticos et sacrilegos uocas, quod nefarium et inexpiabile crimen est, numquid talibus sine aliqua expiatione ignosci debet aut potest? cur ergo, inquis, non emaculas uenientem, cur non primo abluis et emundas et sic tibi communicat? quid, quod ex his tuis uerbis multo conuenientius alius dixerit talibus iam ignosci nec debere nec posse teque tibi ipsi contraria locutum esse monstrauerit, ut ideo diceres cum aliqua expiatione talibus ignoscendum. quia id quod obicitur inexpiabile est? quomodo ergo expiatur quod inexpiabile est? quomodo sperem te auditurum esse quod dico, qui tam in proximo non audis ipse quod dicis, cum tibi continuo contradicis censendo expiandum quod inexpiabile dixeris? nos autem ita uestrum dicimus haereticum et sacrilegum errorem, ut tamen inexpiabilem non dicamus; alioquin frustra uobiscum, ut eo relicto correcti ad ecclesiam catholicam transeatis, quibus modis possumus agendum esse censuimus. nec nostro, sicut scribis, uerbo te uti arbitreris, quasi hoc malum sine uenia et sine medico esse dicamus; quod omnino non dicimus, quia et ueniam merentur, quos huius mali paenituerit, et omnipotens est medicus, qui per prophetem dicit: si conuersus fueris et ingemueris, tunc saluus eris. quapropter si in aliquem forte incidisti uel minus in his rebus instructum uel minus quid loqueretur intuentem, quamuis esse communionis catholicae uideretur qui hoc tibi diceret, ipse potius huius inconsiderati uerbi ueniam mereatur, sicut tu, qui cum sis tam liberaliter eruditus et in arte uerborum non mediocriter doctus, minus tamen quid loquaris adtendens expiandum censes quod inexpiabile dixeris et, quod est monstruosius, ideo expiandum, quia inexpiabile. non est autem catholicum eos hortari, ut errore correcto salui [*]( 1 epist. Cresc. 17 cf. epist. Cresc. 21 Ezech. 18? ) [*]( 1 at ex ait X 5 his] eia XZ uerbis tuis Ev 6 iam scripsi tamen W tam XYRZv 9 inelpiabile] add. crimen XZv 14 inexpiabile WmlXYSZ 15 ad] ad ex Yml 20 quos] quod Yml est om. WXBZ qui del. Wm3 22 erit WmJXmlYml 80 ortari X )

Iam enim locus est ut ostendam, quod in primo libro distuleramus, quid in ecclesia, quae sanctum corpus est . Christi, proprie possit accipi, quod praeter illam non potest accipi. de his enim, qui schismata faciebant, idem apostolus dicit: animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus dei; primam ad Corinthios epistulam lege et [*](6 loh. 15, 3 8 Ps. 50, 19 10 Luc. 11, 41 12 cf. Eph. 3, 19 18 I Petro 4, 8 16 Bom. 5, 5 22 cf. pag. 358, 24 26 I Cor. 2, 14 ) [*](1 adseremus 22 4 repet Xml hominis Yml 5 errorem WmlYml 6 quod] quem Xml, cf. Soensch, It.2 p. 266 9 contri.tum Y 10 spernet (ὲξουδενώσει) Engelbrecht elimosinis WYml eleinosinis XYmSBZ 11 elimosinas WYml elemosinas YmSRZ eleemosynam v 12 et ipsa Wm3 14 omnia illa v 16 inquid R 18 hi om. v 20 in om. v connexiouem WmlYmlv 23 distuleram XZt at cf. De bapt. 1 19, 29r ne uidear dicere, proferamus 26 ca quae XZfJ )

Non ergo hanc aquam, sed aquae nomine inuisibile dei donum sanctum spiritum commendabat dicens: si quis sitit, ueniat et bibat, sicut euidenter euangelista testatur adiungens: hoc autem dicebat de spiritu quem accepturi erant credentes in eum; spiritus enim nondum erat datus, quia Iesus nondum fuerat clarificatus. et utique, quantum ad sacramentum attinet lauacri uisibilis, antequam esset resurgendo clarificatus, iam baptizauerat plures quam Iohannes, sicut ipsum loquitur euangelium. unde dicit discipulis suis: Iohannes quidem baptizauit aqua, uos autemspiritu sancto baptizabimini quem et accepturi estis non post multos dies hos usque ad pentecosten. hic sanctus spiritus ueniens in eos tale signum primitus dedit, ut, qui eum acceperant, linguis omnium gentium loquerentur, quia portendebat ecclesiam per omnes gentes futuram nec quemquam accepturum spiritum sanctum, nisi qui eius unitati copularetur. huius fontis largo atque inuisibili flumine laetificat deus ciuitatem suam, de qua propheta praedixit: fluminis impetus laetificant ciuitatem dei. ad hunc enim fontem nullus extraneus, quia nullus nisi uita aeterna dignus. accedit. hic est proprius ecclesiae Christi, cui tanto ante prophetatum est: fons aquae tuae sit tibi proprius et nemo alienus communicet tibi. de hac enim ecclesia et de isto fonte dicitur et in [*]( 4 Iob. 7, 37 6 Ioh. 7, 39 11 cf. loh. 4, 1 12 Act. 1, 5 16 cf. Act. 2, 1-4 21 Ps. 45, 5 24 Prou. 5, 17 ) [*]( 1 quamuis om. W quia] qui Yml quae WYm2Bv 2 manabit WmJYml 4 domum Yml 10 labacri Wml 12 iohannis XmlYmi 13 baptizabimini spiritu sancto v 15 spiritus eanctus Z 16 eos] eo WmlXZ talem Rm1 acciperant WmlXmlYml acciperent Xm2Ym2Zv, cf. Petil. II 32, 74 init. 17 loqueretur Yml 18 accepturam R 19 unitate v 20 inuisibile Yml flumini S 21 laetificat XYBZv (impetus = όρμήματατα) 24 ante om. Wml )

Haec uestri de uisibili baptismatis sacramento accipientes tantum errant, ut res absurdissimas fateri cogantur inuiti, quod ad illum scilicet fontem, qui proprius unicae columbae, de quo dictum est: nemo alienus communicet tibi, ad hortum conclusum puteumque signatum potuerit accedere Simon magus, quem legimus a Philippo baptizatum, potuerint accedere tot ficti, de quibus gemens loquitur Cyprianus: saeculo uerbis solis et non factis renuntiantes, tot episcopi auari, de quibus idem ipse testatur: fundos insidiosis fraudibus rapientes, usuris multiplicantibus faenus augentes. isti quippe baptizati et baptizantes uisibili baptismo repperiuntur: ad illum tamen fontem proprium. cui nemo communicat alienus, ad illum fontem signatum, hoc est ad spiritus sancti donum, quo caritas dei diffunditur in cordibus nostris, nullus istorum nisi mutatus accedit, ita omnino mutandus, ut non sit alienus. sed sit caelestis particeps pacis, sanctae socius unitatis, plenus indiuiduae caritatis. ciuis angelicae ciuitatis. ad hanc itaque ciuitatem quisquis haeresis uel schismatis deposito errore correctis moribus pia mente conuertitur, si iam sacramenta gestabat, quae foras etiam ad indignos profluere potuerunt, haec honorantur io eo, quia et in alienis non uidentur aliena, sed iam illo proprio, cui nemo communicat alienus, illo signato spiritus sancti fonte inundatur, a quo apud uos etiam, quisquis ceteris [*]( 1 Cant. 4, 12—13 6 Prou. 5, 17 8 cf. Act. 8, 13 10. 11 Cypr. De lapsis cap. 6 16 cf. Rom. i), 5 ) [*]( 1 ortas codd. 3 hac lVmlYml hanc Wm3 hoc Ym21iv uisibilis v 4 accipientis Yml cogatur WmlYml 5 proprius] add. est v 7 ortum WYm2Z 8 accidere WmlXmJYml apphilippo W 9 ficto Xml 13 fenus Rv iste YmJ ista quippe in baptizatis et baptizantibus Ym2Rv isti quippe baptizati baptizantur et uisibili Z 14 uisibilia JR reperiuntur WXYm2Zv 16 ad] ab YIIII 18 sit in caelestibus (bu J(. l-) W 24 aliena] alieni Wml 25 illo om. R 26 quiequis WmJ )

Cum ergo ueniunt ad nos uestri desistentes esse uestri, incipientes esse nostri, accipiunt quod non habebant. ut salubriter habere incipiant, quod tanto perniciosius quanto indignius habebant. accipiunt enim primitus ipsam ecclesiam et in ea pacem unitatem caritatem per fontem eius proprium atque inuisibilem spiritum sanctum. sine quibus utique nullo dubitante interissent, quidquid aliud apud uos, quod de ecclesia foras trahi potuit, habuissent, faciliore autem uenia quod nondum habuerunt accipiunt, quam si habuissent iam et desenris sent. et hoc discernitur apud nos. ut aliter recipiantur qui catholicam reliquerunt, aliter qui ad illam primitus ueniunt. illos enim amplius grauat crimen desertionis, hos autem non a se disruptum, sed cognitum et retentum uinculum releuat unitatis. unde fieri potest. ut, qui seductos rebaptizauerunt. ipsi pro eis paenitentibus dominum deprecentur. si prius isti conciliati quam illi reconciliati ecclesiae fuerint; sicut fieri potest, ut etiam cultores idolorum, si quos forte christianos ad idola seductos apostatas fecerint. si priores seductores facti fuerint christiani et magnum aliquod meritum in ecclesia consecuti, per ipsos illi quos deceperant redeant. per ipsos commendentur et reconcilientur domino, per quos dimiserant dominum. quod enim ualet ad mundanda sacrilegia gentilium recte perceptum sacramentum baptismatis, hoc ualet ad mundanda sacrilegia schismaticorum et haereticorum ueraciter adprehensa caritas unitatis. quamobrem sicut seductores fidelium christianorum uenientes ad Christum seductis redeuntibus praeponuntur. unde isti et episcopi fieri possunt. illi non [*]( 29 unde cet. ] cf. epist. 245 ) [*]( 5 ut] et R 7 charitatem unitatem v 8 inuisibilis WmlXmlYmi sanctum spiritum Z 9 quicquid YRZ 10 faciliori Wm2 11 iam scnpsi tamen Wm IX YftZ tantam Wm3 et tamen v 13 uenient Xml 14 grabat WmlXml disertionis Z hos ex hoc Xml 15 diruptum Z relebat WmlXml 16 qui scripsi quos codd. 9 22 conaequuti WZ 26 schismati quorum R )

Proinde iam peruides, ut opinor, non frustra me dixisse Donatistarum — uel ut tu mauis \'Donatianorum\' — haereticorum sacrilegum errorem. si et ab ecclesia catholica dissentitis et quae una atque eadem fatemini sacramenta rescinditis, nec tamen sine uenia uel insanabiles estis misericordiae dei, quia discordioso errore deposito ad catholicam ueritatem pacemque conuersi per donum eius proprium, hoc est sanctum eius spiritum. per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, mundari sanarique poteritis, non ut destruantur in uobis ecclesiae sacramenta, quae aliena perniciose foris habebatis, sed ut ea ipsa intus iam uestra salubriter habeatis.

Nunc uideamus, quemadmodum ostendas recte dixisse Petilianum uel quemlibet alium: conscientia sancte dantis adtenditur quae abluat accipientis. ubi ego dixi: quid si lateat dantis conscientia et fortasse maculosa sit, quomodo poterit accipientis abluere conscientiam? tu contra non quid a te homine acuto, sed quid a uestris dicatur diu locutus es, quod totum breuiter ita dici potest: conscientiam dantis adtendi non secundum eius sinceritatem. quae in illa uideri non potest, sed secundum famam, quae de illa seu uera seu falsa est, quia uidelicet eius est hominis, qui etsi sceleratus occultus sit, sufficit accipienti [*]( 8 Petil. I 1, 1 14 cf. Rom. 5, o 19. 21 Petit. I 1, 2 25 cf. epiat. Cresc. ) [*]( 1 deceptis IZ 2 BUOS] uos WmlXmlYR 3 excausabilias R 4 honorabilios Xml honorabilis Rm2 6 labai W 8 donastietarum W uel ut tu maais] uelut cum aliis WXYmlZ 16 sed ut—habeatis om. XZ 18 quemammodum WXYml 19 conscientiae Xml 25 scientiam W conscientia Rv attenditur v 28 sceleratos WmlXmlYml )

Ecce ipsa uerba tua posui, quibus te dicere ostenderem quod meis uerbis breuiter aperteque conplexus sum, quod ad hoc adtendatur abluentis conscientia, ut quae de illa fama sit cognoscatur. non ergo ipsa adtenditur, homo [*]( 9. 10 Petil. I 1, 2 14 epist. Cresc. 20 Deut. 29, 29 ) [*]( 1 existimationis v 2 uideo WmlXmlYmlR in quodj inquit rmJ 7 praeteream Wm2 8 hunc ex bun.. Xm2 an] at Xm2Z idem] quidem Z 15 habeo W 16 habeo Wml 18 quod] quid Wm2YmlIt potes Wm2 19 eo] illo v 24 quia] qui WmlXmlYml 27 apertaque WYml )

I nunc et accusa calumniose dialecticos, quod fugienda uersutia sermonis efficiant, ut si falsum est uerum sit, si uerum est falsum sit. ecce tale aliquid ipse in sacramenta christianae regenerationis inmittis, immo peius magisque fugiendum. illi enim non in sua fraude nec in rerum ueritate, sed in perplexitate locutionis humanae quaedam uerba dicunt tunc uideri uera cum falsa sunt, tunc falsa cum uera sunt; quae cum in disputationem inciderint animo discerni, etiamsi dissolui sermone non possunt. tu uero non uerbum quodlibet nec rem quamlibet, sed ipsam qua in aeternam uitam renascimur mundationem conscientiae ueram fieri posse dicis in [*]( 3 cf. Petit I 6, 7 19 cf. epist. Cresc. ) [*]( 4 uoluisti W 7 conscientia X 9 cabete WmlYml 12 detestantem Yml 13 consequentes Wml consequentem Wm3Xm2Z et] set Xm2Z 15 putasti] petisti Z 19 i nunc scripsi nunc codd. nunc i v calumniosae Wml 21 ipse inj in ipps Wm2 26 in om. W 27 pr. non] nono Wml 28 quaj quam WmlXmlR )

Nostri hoc, inquis. de scripturis probant, quoniam ludas traditor, antequam damnaretur, omnia sicut apostolus gessit. quid hoc ad Petiliani sententiam fixam atque definitam: conscientia sancte dantis attenditur quae abluat accipientis nisi quod et ludas iste nimium contra uos est, cum uerbis alienis inconsiderate prolatis patrocinium praebere conamini? cum enim ludas sicut apostolus baptizaret, quandoquidem malus erat, quia fur erat et ea quae mittebantur in commissos sibi loculos auferebat, non utique conscientia eius attendebatur, sed deus et Christus in quem credebatur. neque enim et ipsius mali hominis falsa bona fama credentes accipientes abluebat nec generabat in homine gratiam diuinae ueritatis falsitas humanae opinionis. [*]( 7 cf. Mattb. 7, 17 14. 19 Petil. I 1, 2 16 epist. Cresc. ) [*]( 1 hominem WmlXmlR falsam famam Z aliena WmlXml 2 quia Ym2Rv dialectica R 5 datis W 6 ad eam Y ad ea WXml cadea R ab eo Xm2Z ab ea v 10 arbor om. YRv 13 insanum] add. dicimus Wm3 dei non esse Wm2 14 ne qui] neque Wm I 16 inquis] in quibus WmlR inquit Xml inquies ex inquibes y. 20 es WmlXmlYml 25 sed] add. et R 26 et accipientes Ym2R • 27 hominem WmlYml )

Et illud testimonium, quod de scripturis posuisti: quae manifesta sunt, uobis, quae autem occulta sunt, domino deo uestro, ista uerba redarguit atque conuincit si enim quae occulta sunt domino deo nostro relinquenda sunt. quomodo conscientia dantis non solum mala, uerum etiam bona, cum occulta est. attenditur, ut abluat accipientis? aut si ipsa, cum occulta est. non attenditur. quid tunc accipiens iubetis attendat, unde conscientia eius abluatur?

Ei Expergiscimini aliquando, nunc saltem dicite: attendat deum. quid timetis ne humiliemini, si non in homine, sed in domino gloriemini ? \'est\', inquis, \'quod timeam. si enim, cum latet dantis conscientia, dixero. ut accipiens attendat deum, et ab illo tunc eius ablui conscientiam confessus fuero, illa me horrenda consequetur absurditas. sanctius ablui homines, cum baptizatores habent occultos malos quam cum manifestos bonos, si homo abluit. quando dantis conscientia bona est et manifesta, deus autem, quando mala et occulta). dic ergo quod dicimus?, quia hoc est uerum, hoc sanum, hoc catholicum, quod Christus mundet accipientium conscientias siue per bonos ministros baptismi sui siue per malos, quoniam de illo scriptum est: Christus dilexit ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea, ut eam sanctificaret mundans eam lauacro aquae in uerbo.

Tu, inquis, responde, quomodo baptixent quos damnauit ecclesia. iam ergo receditur a uerbis Petiliani, quoniam illo dicente: conscientia sancte dantis attenditur quae abluat accipientis cum quaererem quis abluat accipientis conscientiam, quando polluta dantis occulta est, non mihi potuit [*]( ✓ 1 epist. Cresc. et Dent. 29, 29 10 cf. I Cor. 8, 21.1, 31 21 Eph. 5, 25—26 24 epist. Cresc. 26 Petil. I 1, 2 ) [*](4 nostro om. YR 6 occulta est cam Zml 8 conscia X 9 aaltim Wm2 10 quid) qui WR 11 qaod] quid YR 13 illa morrenda Xml 14 orrenda WmlYml consequitur WXmlYRo 19 mandAt v 20 quoniam ex quod W 28 labacro Wml 25 ecclesiam Xml 26 dicentes Xml )

Si autem quaeris, quomodo baptizent quos damnauit ecclesia, respondeo sic eos baptizare, quomodo baptizant quos damnauit deus, antequam de illis quicquam iudicaret ecclesia. qui enim mente peruersa uidetur intus esse cum foris sit, ab ipso Christo iam iudicatus est. ipse quippe ait: qui non credit iam iudicatus est, Paulus autem apostolus dicit: ecclesia subdita est Christo. non igitur debet ecclesia se Christo praeponere. ut putet baptizare posse ab illo iudicatos. a se autem iudicatos baptizare non posse, cum ille semper ueraciter iudicet, ecclesiastici autem iudices sicut homines plerumque fallantur. baptizant ergo, quantum attinet ad uisibile ministerium, et boni et mali, inuisibiliter autem per eos ille baptizat, cuius est et uisibile baptisma et inuisibilis gratia. tinguere ergo possunt et boni et mali, abluere autem conscientiam non nisi ille, qui semper est bonus. ac per hoc etiam nesciente ecclesia propter malam pollutamque conscientiam damnati a Christo iam in corpore Christi non sunt, quod est ecclesia, quoniam non potest Christus habere membra damnata. proinde et ipsi extra ecclesiam baptizant. omnia quippe ista monstra absit omnino ut in membris illius columbae unicae conputentur, absit ut intrare possint limites horti conclusi, cuius ille custos est qui non potest falli. qui tamen si confitentur et corriguntur, tunc intrant, tunc mundantur, tunc in arboribus horti conclusi, tunc in membris columbae unicae numerantur nec tamen denuo baptizantur; ita et cum ab [*]( 7 Ioh. 3, 18 9 Eph. 5, 24 22 cf. Cant. 2, 10 23 cf. Cant. 4, 12 ) [*]( 1 respondere Rml tam enim] tamen Wm2 2 abluere ex abln.. Xm2 qua Wm3 ipsa] add. mala conscientia v 3 baptizant Rv, post quod R addit: quos damnauit deus antequam de illia 4 quos modo Xml 5 quidqaam Sv 10 proponere R 11 a se] esse W 13 falluntur S baptizantes TmlR 14 autem om. R 15 ille per eos Zml baptiset R innisilis X 17 ilti Yml ac] hac WXYml 18 nescientem ecclesiam WXmlYml 22 in OWl. R 23 orti Z 25 mandentnr Yml 26 orti XYm2RZ unicae columbae v ) [*]( LII. Angmt. c. Don. II. ) [*]( 25 )

Uestra, inquis, per uestros maiores traditionis et turificationis et per uos persecutionis crimine damnata conscientia est. de traditoribus quidem et turificatoribus, qui fuerint qui hoc nefas admiserint, non scripturis sanctis, sed famae hominum credidistis. quae si potest esse falsa bona de malis, cur non possit etiam mala de bonis? de persecutione autem hoc tibi breuiter iterumque responderim, quod cum respondissem Petiliano refellere minime ualuisti. in scriptura quippe sancta, quae neminem fallit, area dicta est ecclesia dei dominumque ipsum cum uentilabro esse uenturum et mundaturum aream suam, ut frumenta recondat in horreo, paleam uero conburat igni inextinguibili. aut ergo recte passi estis persecutionem aut, si modus christianus excessus est, palea nostra fecit, propter quam non fuerat area dominica deserenda, ne, quisquis ante tempus uentilationis ab area paleam refugeret. a frumento separatus palea fieret. tu autem, cum hoc non meum, sed sanctae scripturae testimonium refellere conareris. nullam persecutionem iustam esse posse dixisti; ubi ignoscendum tibi est nescienti scripturas, unde tibi uenire posset in mentem, quam iusta uoce sit dictum: detrahentem proximo suo occulte, hunc persequebar, et ab ipso domino Iesu Christo in excellentissima prophetia: persequar inimicos meos et conprehendam illos, et non conuertar donec deficiant. et alia multa diuina testimonia, [*]( 5 epist. Cresc. 12 cf. Petil. I 18. 20 13 cf. Matth. 8, 12 21 cf. epitr. Cresc. 24 Pa. 100, 5 26 Ps. 17. 38 ) [*]( 5 traditiones WmlXmlYml 6 pesecationis W 8 non in WXmlYmlR 12 ualuistis 22 19 refagere WXmlYml 22 perseqaationem WZ esse iastam XZ dixisse Fai1 28 nesciente Yml 25 ab ipso domino] cf. Petil. II 92, 202 p. 124, 11: dicit Daaid ex Christi persona 28 testimonia diuina Zml )

Opponis mihi uerba scripturarum totiens demonstrata quam uos nihil adiuuent: oleum peccatoris non inpinguet caput meum — cum et apud uos esse saltem occultos peccatores negare non possis, qui tamen baptizant nec his uerbis excepti sunt; non enim ait: \'oleum manifesti peccatoris\', sed absolute: \'oleum peccatoris\' — et: facti sunt mihi uelut aqua mendax non habens fidem. ubi miror prudentiam tuam, quomodo tibi non uideatur aqua mendax simulatoris occulti, cuius et falsam famam mundandae alienae conscientiae prodesse aliquid credidisti, nisi quia illud non dialecticum, sed plane sophisticum, quod in me frustra quasi in dialectico reprehendisti, subuenire tibi arbitratus es: (si mentiris, uerum dicis! quid enim aliud conaris asserere, cum homini tribuens baptismum, quem dei esse non uis agnoscere, ideo dicis adulterum dare posse uerum baptismum, quia se ipsum occultando castum esse mentitur? itaque tunc uerum dicit in baptismo, cum mentitur in flagitio, et non est aqua eius mendax, quam esse uultis in ecclesia secundum promissionem tot prophetiarum toto terrarum orbe diffusa, cum aquam mendacem non baptismum dixerit Hieremias, sed mendaces homines secundum intellectum qui manifestus est in Apocalypsi, [*]( 5 epiBt. Cresc. et Pa. 140, 5 9 epist. Cresc. et Hier. 15, 18 15 cf. Cic. Acad. II 95 18 cf. epist. Cresc. 24 cf. Apoc. 17, 15 ) [*]( 1 si tamen non om. R mihi propter-longum est hoc loco omissa R post homines secundum lin. 24 exhibet, lacuna 16-18 litt.post mihi itukcata 2 calamnieria R 8 persequutorein WYZ criminereris Yml 4 toties XmlR 6 saltim Wm2 7 negari Yml 10 habet finem YR uerba non habet finem-ll aquam (sic) menda: in R post falsam famam (12) extant ita, ut simulatoris occulti cuius et falsam famam bis scripta sint 11 prudentiam] cf. IIII 28, 35: miror ingenium tuum (ironice) ante aqua del. tibi Y 14 sophjsticam X 16 aserere Xml 18 adulterium Zml 20 baptismum Xml aquae Wml 21 piomiaionem WR 22 diffasara WYm2R 23 iheremias Z 24 apocalipsi codd. ) [*]( 25* )

De illo uero testimonio, quod scriptum est: qui baptixatur a mortuo quid proficit lauatio eius?, quam non intellexeris, quod ego in illa epistula posui, quantumque me uerbis tuis adiuueris, paululum adtende. cum enim putasses a me mortuum hoc loco intellegi cultorem idolorum. quasi eos solos exceperim qui baptizare non possint, egisti. quantum potuisti, repetito illo de oleo testimonio, quod nullum peccatorem baptizare uoluerit qui dixit: oleum peccatoris non inpinguabit caput meum, non excipiendo aliquem peccatorem. unde uos magis urgemini, sicut paulo ante monstraui. si enim nullus peccator exceptus est, proinde baptizatos ab occultis malis, cum conuicti fuerint, denuo baptizate. hic iam conaberis occultum excipere peccatorem, quem sancta scriptura non excepit. totus igitur iste uester intellectus falsus a ueritate conuincitur, cum et uestrae intentioni similiter repugnare monstratur. neque enim hoc re uera de baptismo in psalmo positum est ac non de assentatoris adulatione, quod superiora uerba satis indicant; nam tota sententia ita conectitur: emendabit me iustus in misericordia et arguet me: oleum autem peccatoris non inpinguabit caput meum. maluit ergo contundi caput suum ab arguente ueraciter quam ungi a blandiente fallaciter, translatis uerbis oleo et unctione lenitudinem significantibus adulantis. [*]( 4 epist. Cresc. et Eccli. 31, 80 5 cf. Petil. I 9, 10 10 Pa. 140. 5 21 Ps. 140, 5 ) [*]( 2 popoios Xml populus Yml 6 me] e Z 8 exciperim Yml elegisti WXmlYRv 10 peccatorem om. Z 11 capnd WR 12 magis uos v nrgneinini XYmlR 14 conuincti WX coniuncti Yml uicti R baptizati ex baptizatae W baptizato R 15 conaueris WmlXml 16 excipit Ym2RZ 19 salmo WR hac WXmlYml assenntatoris Wml asentatoris X adolatione WXml aduolatione R 20 connectitnr r 21 emundabit W 22 capud R 24 a] ad Yml 25 lenitadine Xml significans Ym2Rv )