Contra Cresconium

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VII, Pars II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 52). Petschenig, Michael, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1909.

Fortasse dices neminem posse et in lege esse et lege male uti; hoc ipso enim, quod contra legem uiuit, non esse in lege monstratur. contra ego dico fieri posse, ut quisque et in lege sit et (ea) non legitime utatur. quod item uestris concessionibus probo. conceditis enim memoratum apostolum testimonium posuisse de psalmis aduersus eos, qui gloriabantur in lege et uiuebant contra legem: sicut scriptum est, inquit, quia non est iustus quisquam, non est intellegens, non est inquirens deum; omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. sepulchrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, uenenum aspidum sub labiis eorum quorum os maledictione et amaritudine plenum est. ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. contritio et infelicitas in uiis eorum. et uiam pacis [*]( 8 I Tim. 1, 8 18 Rom. 3, 10-18 ) [*]( 2 non om. v habentibus prosiut v 4 prosint Zv 5 ex] et lVml ) [*](def. X) [*]( concessionibus v, cf. p. 352, 19-28 et De bapt. VI 40, 78: concedo adque consentio 7 conditis R eumdem YIIIl 8 si—ex in archehjpo propter homoeoteleuton omissa addidi 9 confitetur Bml 10 usus quisque v 12 fortassis v dices et Z 15 pro et om. Z ea addidi non ex con W 16 consessionibus Mml 18 uidebant YmlBml 19 quia om. Z 22 sepulcrum v 25 amaritudincJ ama W )

350
non cognouerunt. non est timor dei ante oculos eorum. et ne putarent haec in eos dicta, qui non erant in lege, continuo subiecit: scimus autem quoniam quaecumque lex dicit his qui in lege sunt loquitur, ut omne os obstruatur et reus fiat omnis mundus deo. item alio loco dicit: quid ergo dicemus? lex peccatum est? absit; sed peccatum non cognoui nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces. occasione autem accepta peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam. item paulo post: peccatum, inquit, accepta occasione per mandatum fefellit me et per illud occidit. itaque lex quidem sancta, et mandatum sanctum et iustum et bonum. quod ergo bonum est mihi factum est mors? absit; sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem. attendis quemadmodum lege laudata eos qui in lege sunt arguit, quotquot ea male utendo per bonum habebant malum? item ipse apostolus scientiam quandam ex lege, quam et se habere dicebat et alios, sine caritate tamen inutilem dicit et noxiam: de sacrificiis, inquit, idolorum scimus quia omnes scientiam habemus. scientia inflat, caritas uero aedificat. proinde et ista scientia, quamuis ad legem dei pertineat, si in aliquo sine caritate fuerit, inflat et nocet. quid? de ipso corpore et sanguine domini, unico sacrificio pro salute nostra, quoniam ipse dominus dicit: nisi quis manducauerit carnem meam et biberit sanguinem meum, non habebit in se uitam, nonne idem apostolus docet etiam hoc perniciosum [*]( 3 Rom. 3, 19 6 Rom. 7, 7—8 11 Rora. 7, 11-18 21 I Cor. 8, 1 27 Ioh. 6, 54 ) [*](def. X) [*]( 1 cognorunt J2 6 dicimus WYBv (Gr. epoojiev) 9 occasione* W 10 acep.ta W 13 quidam Yml 18 arguit»*«*qui eam W quotqaotj quod Z 19 habeant Z 20 abere lV 21 ioutilitatem Wml 26 quoniam] cum Z quamuis v 27 dicat WYm2RZv 28 habebat Rm1 )
351
male utentibus fieri? ait enim: quicumque manducauerit indigne et biberit calicem domini indigne, reus erit corporis et sanguinis domini.

Ecce quemadmodum obsunt diuina et sancta male utentibus; cur non hoc modo et baptismus? cur non ita in bono baptismo non sunt boni haeretici, quomodo in bona lege non sunt boni Iudaei? iam certe probaui concedentibus uobis, quandoquidem Paulo uos credere et testimonia quae de scripturis posui Paulum dixisse conceditis, iam ergo probaui concessionibus uestris quaedam etiam bona legitima obesse tamen non legitime habentibus et utentibus; cur non ita et baptismus quamuis bonus et legitimus non tamen omnibus habentibus prodest? tu quare tamquam certissimum et consequentissimum concludebas in parte Donati esse hominem baptizandum, quia nos etiam ibi esse concedimus baptismum, nec adtendebas posse nos dicere esse ibi quidem baptismum Christi iustum, sanctum et bonum, sed poenalem contrarium perniciosum inimicis corporis Christi, quod est ecclesia, quae secundum promissa diuina in omnibus gentibus dilatatur?

Numquid hic quod dicas inuenies nisi non in eis bonis ad dei legem pertinentibus deputandum esse baptismum, quae possunt homines et habere et boni non esse, sed ipsam quidem legem et scientiam et sacrificium corporis et sanguinis Christi talia bona esse, quae possint homines et habere et mali esse, baptismum uero tale bonum esse, quod quisquis habuerit necessario bonus sit? quod si dicere uolueritis, falsum dicetis, et ideo quid aliud falsum consequatur adtende. quod non ideo commemorabo, ut ex illo tuo falso ad alia falsa te adducam, sed ut hoc consequens cum falsum esse cognoueris, ut ab hoc te liberes, illud quod praecedit [*]( 1 I Cor. 11, 27 ) [*]( 2 pr. indigne] panem v 6 haeretici-boni om. W 13 quare om. v ) [*](def. X) [*]( 16 nec v et WTR et non Z 17 set W 20 quod] quid v m om. YR 22 qaae] qua R quam Z 29 te falsa Zm1 30 ut om. edd. uett. )

352
emendes. quid ergo praecedit? ex uobis omnes, qui habent bonum baptismum, bonos esse. quod est falsum euidens, quo consequitur bonos fuisse scilicet illos, qui schismata faciebant dicentes: ego quidem sum Pauli, ego autem Cephae. ego autem Christi, quos arguens apostolus ait: diuisus est Christus? numquid Paulus pro uobis crucifixus est, aut in nomine Pauli baptizati estis? sed falsum est quod isti boni erant exceptis eis qui dicebant: \'ego autem Christi), et tamen baptizati erant sancto baptismo Christi. hoc itaque falsum quare secutum est? quia falsum praecessit omnes habentes bonum baptismum bonos esse. utrumque ergo respuatur, utraque sententia corrigatur, ut, quoniam manifestum est istos, qui schismata faciebant, bonos non fuisse et tamen bono baptismo baptizatos fuisse, illud etiam manifestum sit non omnes, qui bonum habent baptismum, bonos esse. ac per hoc non ideo tenemur, ut in parte Donati baptizandum esse aliquem concedamus, quia et partem Donati, quam malam dicimus, bonum baptismum habere concedimus.

Rursus ut ex ea consensione me ad id quod non consentio detineres, posuisti scriptum esse: unus unus, una fid.es, unum baptisma, una incorrupta et uera catholica ecclesia. quae omnia concedo, etsi aliquanto aliter scripta sunt. sed quid ad rem, cum omnia sicut dixi ista concedam? uerum quod ex his conaris efficere non efficitur, uidelicet ut, qui non sunt in una ecclesia, non possint habere unum baptismum, quod omnino falsissimum est. et melius quia et ipse posuisti, unde te possim commemorare quod uolo. certe enim ista proposuisti in concessionibus meis, ex quibus . me adducas ad intentionem tuam, unum deum esse, unam fidem, unum baptismum, unam incorruptam et catholicam [*](4 I Cor. 1, 12-13 20 epist. Cresc. Eph. 4, 5 ) [*](dsf. x) [*]( 2 quod] quid WmlYml quo] quod WYrnlR quid Zv 3 bonus B chismata Wml 8 falfum W 10 quere B 15 ac] hac W 20 non del. W, om. YB 22 aliquando Yml 23 sint Z 27 possim commemorare possim R 30 baptisma Zv tholicam] pergit X )

353
ecclesiam. quae cum inter nos conueniant, putas ex his illud quod non conuenit posse monstrari, apud eos qui non sunt in hac una ecclesia hoc unum baptismum esse non posse. ego autem dico posse, si non mutatur, si hoc idem obseruatur, nec ideo fieri ut non sit unum baptisma, quia est et apud illos qui in una non sunt ecclesia. hoc autem probo ex his, quae in eadem sententia posuisti de uno deo et una fide. inuenimus \'enim eundem deum extra ecclesiam ab ignorantibus coli nec ideo fieri, ut non ipse sit deus, et fidem, qua creditur Christum esse filium dei uiui, inuenimus etiam eos, qui non pertinent ad membra ecclesiae, confiteri nec ideo fieri, ut non sit una fides. sic etiam cum inuenimus eundem baptismum ab eis qui sunt extra ecclesiam in baptizandis hominibus obseruari, non ideo non esse ipsum baptismum existimare debemus.

Fortasse ad hoc dicas fieri non posse, ut etiam extra ecclesiam idem ipse unus deus colatur aut eadem fides, qua confitemur Christum filium dei, unde Petrus beatus est appellatus, etiam in eis qui non sunt in ecclesia repperiatur. hoc ergo restat ut probem. habes in hoc ipso beati Pauli sermone, quem supra ex Actibus apostolorum commemoraui, cum de deo loqueretur, quia inscriptum in ara inuenerat \'ignoto deo\': quem uos, inquit, ignorantes colitis, hunc ego adnuntio uobis. numquid dixit: (quia extra ecclesiam colitis, non est deus ipse quem colitis\'? sed ait: quem uos ignorantes colitis, hunc ego adnuntio uobis, quid eis praestare cupiens, nisi ut eundem deum, quem praeter ecclesiam ignoranter atque inutiliter colebant, in ecclesia [*]( 17 cf. Matth. 16, 16-17 20 cf. 12, 15 21. 24 Act. 17, 23 ) [*]( 3 baptisma XYBZv 6 quia R in] a Y ml 7 eandem R 9 credituri WR 10 in christum XmlYR etiani] enim eras. R 11 pertinet Wtnl 12 habeis W 13 extra ecclesiam om. WXYmlli qui non sunt Wm2 qui non sunt in ecclesia Xm2Z baptizatis (zat in ras.) W 14 eMe ut etiam ipsum Yml exhistiraare Wml deberemus B 15 adbuc Xm2Z 17 appellatus est Zml 18 reperiatur YmSv 22 ego] ergo W 23 numquid-25 adnuntio nobis om. XZ 25 ergo W 26 nisi om. XZ ) [*]( LII. Anaast. e. Don. II. ) [*]( 23 )

354
sapienter et salubriter colerent? ita uobis et nos dicimus: \'quem baptismum uos ignorantes obseruatis, eius pacem uobis nos (adnuntiamus, non ut, cum ad nos ueneritis, alterum accipiatis, sed ut eum, qui iam apud uos erat, utiliter habeatis.\' de fide etiam Iacobus apostolus cum loqueretur aduersus eos, qui sibi quod crediderant sufficere arbitrabantur et bene operari nolebant, tu credis, inquit, quoniam unus est deus? bene facis; et daemones credunt et contremescunt. nempe in unitate ecclesiae daemones non sunt, nec ideo tamen possumus dicere aliud esse quod credunt, cum et domino Iesu Christo dixerint: quid nobis et tibi est, fili dei? unde et Paulus apostolus: si habeam, inquit, omnem fidem ita ut montes transferam, caritatem (autem) non habeam, nihil sum. non autem existimo ita quemquam desipere, ut credat ad ecclesiae pertinere unitatem eum qui non habet caritatem. sicut ergo deus unus colitur ignoranter etiam extra ecclesiam nec ideo non est ipse, et fides una habetur sine caritate etiam extra ecclesiam nec ideo non est ipsa, ita et unus baptismus habetur ignoranter et sine caritate etiam extra ecclesiam nec ideo non est ipse. unus enim deus, una fides, unum baptisma, una incorrupta catholica ecclesia, non in qua sola unus deus colitur, sed in qua sola unus deus pie colitur, nec in qua sola una fides retinetur, sed in qua sola una fides cum caritate retinetur, nec in qua sola unus baptismus habetur, sed in qua sola unus baptismus salubriter habetur.

Proinde unum deum, unam fidem, unum baptismum, unam incorruptam et catholicam ecclesiam nobis [*]( 7 Iac. 2, 19 11 Marc. 1, 24 12 I Cor. 18, 2 ) [*]( 2 uos om. W 5 iacob. X loquetur B 6 quid Tml suficere W arbritrabantur X 7 quoniam om. B deas eat v 8 contremiscnnt Ym2Zv contreenescunt B 10 quod] quam B 13 aatem om. codd. 14 quem quam ita v quenquam XZ 18 ideo] ide B 20 nec] et WYmlR 21 ecclesia catholica Zml 27 unum iidem YmJ baptisma v )

355
consentientibus tu proposuisti, sed non solum ex his id quod uolebas non effecisti, uerum etiam ut ex his quod uolebamus te admoneremus nos multum adiuuisti. uide ergo nos quam probabilem rationem sequamur, qui ea, quae schismatici uel haeretici corruperunt, cum ad nos inde ueniunt, corrigimus, quae uero sicut acceperunt tenuerunt, agnoscimus et probamus, ne commoti humanis uitiis ultra iustitiam faciamus ullam diuinis rebus iniuriam, cum et apostolum uideamus etiam in ara gentilium, a quibus idola colebantur, dei nomen inuentum confirmasse potius quam negasse. neque enim propterea mutandus uel inprobandus est regius character in homine, si erroris sui ueniam et militandi ordinem a rege inpetrauerit, quia eundem characterem, quo sibi satellites congregaret, desertor infixit, aut propterea signa mutanda sunt ouibus, cum dominico gregi sociantur, quia eis dominicum signum fugitiuus seruus inpressit.

Quodsi haec tamquam decipientia formidatis, quia non sunt ecclesiastica exempla, quamquam et de ouibus et de militibus datas esse in scripturis similitudines noueritis, propheticarum scripturarum quae dicuntur ueteris testamenti uolo aliquid dicere, quoniam in noui testamenti libris nec a nobis nec a uobis rei huius inuenitur exemplum. circumcisionem certe praeputii in figura futuri baptismi Christi ab antiquis obseruatam esse negare, ut arbitror, non audetis. numquid apud Samaritanos circumcisus, si fieri tunc uellet Iudaeus, posset iterum circumcidi? nonne illius hominis error corrigeretur, signaculum autem fidei agnitum probaretur? et nunc sunt quidam haeretici qui se Nazarenos uocant, a nonnullis autem Symmachiani appellantur [*]( 2 efficisti WYml 3 admonemus WTmlR ammonemus Xtnl ammoneremas Xm2 multam Wml 4 qui] quia Xml scismatici WXRZ (passim) 6 quae] qui ex qua W quem R sicut nos Xm2Z 7 nec WmlXmlYR 8 uidemas Ym1 11 caracter Ym2Z 13 caracterem Ym2Z 14 desertos WXmlYmlR 17 decipientiam WmlYm1 decipienti jiani B 18 et exempla WXmlYml quanquam Y 22 huius rei Z 25 iudeis R 26 autem om. WYml 28 simmachiani R ) [*]( 23* )

356
et circumcisionem habent Iudaeorum et baptismum christianorum; ac per hoc quemadmodum, si quis eorum ad Iudaeos uenerit, non potest iterum circumcidi, sic cum ad nos uenerit non debet iterum baptizari. ad hoc dicturi estis: \'aliud est circumcisio Iudaeorum, aliud baptismus christianorum. sed cum illa umbra fuerit huius ueritatis. cur illa circumcisio et apud haereticos Iudaeorum esse potuit, iste autem baptismus apud haereticos christianorum non potest esse?

Proferte certe aliquem de scripturis canonicis ab haereticis uenientem denuo baptizatum. nam quod iusserunt apostoli quosdam post Iohannis baptismum in Christo baptizari, longe alia causa est. neque enim lohannes haereticus fuit, amicus ille sponsi quo nemo surrexit maior in natis mulierum. longe ergo alia causa est. alioquin si Paulus post Iohannem baptizauit, cum ambo in unitate Christi fuerint, quanto magis debent episcopi uestri, quia se in unitate Christi esse dicunt, baptizare post collegas suos, in quibus collegis mores aliquos recte reprehendunt, cum hoc fecerit Paulus, qui nihil potuit in Iohanne reprehendere! ergo illa alia causa est, alia ratio, de qua nunc disserere longum est et in aliis nostris opusculis hinc multa iam diximus. ab haereticis ergo uenientem probate in scripturis canonicis denuo baptizatum. nam et nos proferimus Petro dictum: qui lotus est semel non opus habet iterum lauari. sed etiam uos dicitis: \'Petrus non fuerat apud haereticos baptizatus.\' proinde quia nec uos potestis proferre de scripturis, quarum nobis est communis auctoritas, ab haereticis uenientem denuo baptizatum nec nos ita susceptum, quantum ad hanc rem adtinet, par nobis causa est. [*]( 12 cf. Ioh. 3, 29. Matth. 11, 11 23 Ioh. 13, 10 ) [*]( 2 iudaeie Yml 4 baptiziri Xml ad hoc scripsi adhuc codd. v, cf. p. 363, 15 6 fuerint TR circumsio 22 9 post canonieis add. v: quarum nobis est commuuis auctoritas, ef. Uti. 26 13 snrrexerit Wmt 16 qui v 18 reprehendent Xml nihi R 19 ego R alia causa illa Zm1 20 opusculis nostris v 28 qui] quo Yml locutus WmlXml 24 labari Wml 26 communis est v )

357

Verum nos multa ostendimus etiam ad legem dei pertinentia esse apud eos qui non sunt in ecclesia, quae nemo uestrum audet negare; sed cur tale aliquid nolitis et baptismum, omnino non uideo nec uos posse demonstrare confido. sequimur sane nos in hac re etiam canonicarum auctoritatem certissimam scripturarum. neque enim parui momenti habendum est, quod, cum inter episcopos anterioris aetatis, quam esse inciperet pars Donati, ista quaestio fluctuaret et uarias haberet inter se collegarum salua unitate sententias, hoc per uniuersam catholicam, quae toto orbe diffunditur, obseruari placuit quod tenemus. nam et uos profertis concilium Cypriani, quod aut non est factum aut a ceteris unitatis membris, a quibus ille non diuisus est, merito superatum. neque enim propterea sumus Cypriano episcopo meliores, si tamen censuit haereticos denuo baptizari, quia nos hoc recte non facimus, sicut nec Petro apostolo meliores sumus, quia non cogimus gentes iudaizare, quod ille fecisse Paulo apostolo adtestante et corrigente monstratur, cum similiter inter apostolos\' de circumcisione quaestio, sicut postea de baptismo inter episcopos, non parua difficultate nutaret.

Proinde quamuis huius rei certum de scripturis canonicis non proferatur exemplum, earundem tamen scripturarum etiam in hac re nobis tenetur ueritas, cum hoc facimus quod uniuersae iam placuit ecclesiae, quam ipsarum scripturarum commendat auctoritas, ut, quoniam sancta scriptura fallere non potest, quisquis falli metuit huius obscuritate quaestionis, eandem ecclesiam de illa consulat, quam sine ulla ambiguitate sancta scriptura demonstrat. si autem dubitas, [*]( 11 cf. II 31, 39 17 cf. Gal. 2, 14 ) [*]( 3 nolitis] add. esse v 7 anteriores WmlXmlYmlR 8 antequam )m2 9 colligarura W 10 boc eras. W 12 fatum Wml a om. Wml 14 episcopo Cypriano v 15 censunt W 19 circamcisionem Wml 20 notaret YmlR 21 certe YRv 22 scribturaram Wml, item infra scribt. 23 a nobis Wm3Xm2Ym2Zv 26 quiquis W 27 consola ex consula W )

358
quod ecclesiam, quae per omnes gentes numerositate copiosissima dilatatur, haec sancta scriptura commendat — neque enim si non dubitares, adhuc esses in parte Donati —, multis te et manifestissimis testimoniis ex eadem auctoritate prolatis onerabo, ut ex tuis concessionibus, si nimium peruicax esse nolueris, ad hoc etiam perducaris, cum prius ostendero etiam -epistulae meae, cui respondere a contrario uoluisti, nihil te quod ad ueritatem pertineat respondere potuisse.

Hoc interim satis sit, quod propter nimiam obstinationem hominum multa dicenda arbitratus sum aduersus eos, qui cum habeant principalem causam malam, ab ea discutienda praescriptione uolunt auertere iudices. cum dicunt nullo modo sibi loquendum esse nobiscum. probaui enim et de scripturis sanctis et quam potui ratione perspicua nec eloquentiam quantamlibet nec dialecticam qualemlibet metuendam esse adsertoribus ueritatis, quominus adsertores falsitatis disputando cum eis et eos refellendo conuincant. ubi etiam demonstraui et illud, quo te praeter epistulam meam dixisti esse permotum, quam non sit consequens, ut, si concedimus esse baptismum in parte Donati, simul etiam concedamus in eadem societate quemquam baptizari oportere, quia, sicut bonam legem potuit habere reprobus populus Iudaeorum, sic bonum sacramentum potest habere reproba societas haereticorum. quid autem proprie detur in ecclesia, quod praeter illam omnino non datur, suo loco sine difficultate monstrabitur. neque enim recte ageremus cum haereticis, quos habere baptismum confitemur, ut omni modo ad ecclesiam catholicam ueniant, nisi ueniendo acciperent aliquid, quod nec alibi possint , accipere et quod nisi acceperint frustra et perniciose habeant. [*]( 18 cf. epist. Cresc. 25 II 18, 16 ) [*]( 3 partem WXmlYmlM 4 te et scripsi te WXZv et YR 5 honerabo Yml si] nisi Z 6 uolueris Z 7 meae] me B aj e WmS 11 mala Xml 14 quam] qua WXmiYHv 15 quantumlibet WXmlH 18 dixi YRv 19 praemotum X si] sic WmlXYmlM sicut Z 25 illa WmlYmlR omniroo Ym1 26 haberet Wml 28 acciperint R 29 acceperint] acciperint WmlR )

359
quaecumque alia quamuis bona et ad legem dei pertinentia ubilibet accipere potuerunt hoc enim quidquid est, quod secundum scripturas certissimamque rationem inueniri potuerit non nisi in sancta ecclesia uel dari uel accipi posse, hoc pertinebit ad fontem signatum, puteum aquae uiuae, paradisum cum fructu pomorum, cuius ut potuisti mentionem fecisti, sed quid illud sit non te intellexisse ostendisti, quandoquidem hoc de uisibili baptismo dictum esse arbitraris. quod licet sanctum sit neque ullo modo praetermittendum, quoniam sacratissima significatione praepollet, quam multi eum tamen accipiant non solum boni, qui secundum propositum uocati sunt conformes imaginis filii dei, sed etiam hi qui regnum dei non possidebunt, in quibus, sicut dicit apostolus, et ebriosi et auari numerantur, puto quod, si pertinacia deposita cogitaueris, uerum me dicere tibi ipse facile respondebis, ut non quaeras fontem signatum et puteum aquae uiuae nisi quo hi, qui displicent deo, diuinitus non permittuntur accedere.,

LIBER SECUNDUS.

Superioris uoluminis tam prolixo sermone puto quod tandem aliquando persuasimus non esse in hoc laudandos episcopos uestros neque adprobandos. quod de causa dissensionis. quae nostram communionem dirimit, nolunt nobiscum habere conloquium. hac enim quasi praescriptione se in causa pessima [*]( 5 cf. Cant. 4, 12—13 6 cf. epist. Cresc. 11 cf. Rom. 8. 29 12 cf. I Cor. 6, 9 13 cf. I Cor. 6, 10 ) [*]( 1 bonam WmlXml a lege R 2 quicquid Wm2Xm2 YliZ 5 poteum Yml paridisuui R 7 te om. R 11 conformeB) add. fieri Xm2Z 12 imagines WXmlYml 16 quo] quod WmlYmlli ad quod Ym2 hii WX 17 accidere Xml; add. contuli: lege codd. r, cf. subBcnpt. ll. II et III 18 EXPLICIT LIBER PRIMUS codd. IN- CIPIT LIBER SECUNDUS FELICITER (FEL. om. Z) WXYZ. om. li 20 persnassimus R uestros episcopos YRt) 23 consilium conloquium R haec R praescribtione W ac] si Yml . se in] sen (u ira ras.) W )

360
putant esse tutissimos, quam, nisi fallor, et ueris certisque rationibus et maxime diuinarum scripturarum exemplis penitus amputaui, quibus dilucidissime docui a sanctis praedicatoribus atque adsertoribus ueritatis etiam contra praesentes eius aduersarios nec tantum qui ex eodem populo quo et illi fuerunt, uerum etiam contra alienigenas et extraneos et, unde praecipue uanas formidines inicitis imperitis, contra eos qui dialecticam maxime profiterentur habitum fuisse sermonem, ne contentiosissimus habeatur diligentissimus praedicator et ne litigator putetur inpiger disputator, instans secundum praeceptum apostoli oportune inoportune, ut doctrina sana contradicentes redarguantur, uaniloqui refellantur, inquieti corripiantur, pusillanimes consolentur, infirmi suscipiantur, dum aduersus omnes resistentes uerbum salutis euangelicae cum patientia defenditur. sine diffidentia praedicatur. ostendi etiam, quam non debeatis ideo putare apud uos esse hominem baptizandum, quia et nos consentimus quod et haberi a uobis baptismus possit et dari, cum et illud dicamus perniciose haberi et perniciose dari, quoniam illa sancta, quibus uti et mali possunt, quanto sanctiora sunt, tanto ab eis inutilius poenaliusque tractantur. unde cum ad ecclesiam sanctam ueniunt, ipsi corrigendi sunt, non a bonis illa uiolanda, quae nec a malis mutata sunt.

Audi ergo, Cresconi, dum breuiter et hoc demonstrabo nihil te dixisse per totam epistulam tuam quo refelleres meam, nisi forte quod me nomina deriuare uel declinare [*](11 cf. II Tim. 4, 2 cf. Tit. 1, 9-10 12 cf. I Thess. 5, 14 20 cf. epist. Cresc. ) [*]( 1 putant esse tntissimos mg." putant se esse acutissimos (se esse in ras., acu in mg.) W putantes secutissimos Xm1 putantes securissimos Xm2Z putant esse (putantes R) acutissimos (ac in rae. Y) YR putant aoutiasimos v in textu 5 quo] quo. W 7 formidinis WR quia Tf 10 disputetur Yml 11 in.portunae W inportane (-ae) cet. (v) 13 ptlsillamines R consolenter Wml 17 aberi Wml 18 tert. et om. XHZ * 19 illa] illi R 20 inutilibua poenalisque R 22 bonis] nobis YSv 20 diriuare YR )

361
docuisti, ut a Donato Donatianos potius quam Donatistas dicerem, quam tamen Graecam saltem declinationem esse concedis, uidelicet quod ita Donatistae a Donato ut euangelistae ab euangelio nominentur, quo te delectari dicis, ut uestris euangelium praedicantibus a simili mutuata sit uocabuli declinatio. uide ergo, ne forte ipsi priores hoc uoluerint appellari, quia Donatum habent pro euangelio. nam sic isti a Donati quomodo sancti omnes nolunt ab euangelii societate discedere, et ideo delectantur uocari Donatistae sicut euangelistae, tuque potius eis facis iniuriam, cum scribis in Latino sermone non nisi Latinam regulam probans Donatianos a Donato, sicut ab Arrio et Nouato Arrianos et Nouatianos, melius uocari. nam ego cum scriberem, iam mihi a nescio quibus propagatum sonabat hoc nomen neque id mutare curaui, cum et hoc ad distinctionem quam uolebam satis sufficere existimarem. si enim Demosthenes, clarissimus oratorum, quibus uerborum tanta fuit cura quanta rerum auctoribus nostris, tamen, cum ei nonnullam locutionis insolentiam obiecisset Aeschines, negauit ille in eo positas esse fortunas Graeciae, illone an illo uerbo usus fuerit et huc an illuc manum porrexerit, quanto minus nos laborare debemus de regulis deriuandorum nominum, quando, sine illud siue illud dicamus, intellegitur sine ambiguitate quod dicimus, quorum non in expolitione sermonis, sed in demonstratione ueritatis est maior intentio! si autem quisquam nostrorum primus flexit hoc nomen, nullo modo mihi uidetur illud simile intuitus, quod euangelistae ab euangelio [*]( 15 cf. Cic. Or. 8, 27. Dem. nept ats». § 232 ) [*]( 1 dicere WtnlXmlYH 2 saltim Wm2 esse om. R 4 quod codd. nostris Yml 5 mutata XYR", cf. Cic. Or. 62, 211: uerbum a simili mutuari 7 a om. W 12 nobato W melius scripsi, cf. lin. 1 et p. 362, 20 uelles WXmlYmlRZv uelle Xm2 Ym2 13 iam mihi scripsi iam me (e in ras) W iam.. XY iam RZv a om. W 14 stinctionem JYml 17 cum tamen v 21 labore Wml dirinandorum R 22 pr. iUud] hoc v 23 alt. in om. R 25 ullo WXmlR non (add. m2) mihi uidetur ullo modo Y )
362
nuncupantur; sed quia per Donatum non tantum Carthaginis, qui hanc haeresem maxime roborasse perhibetur, sed etiam maiorem Donatum a Casis Nigris, qui altare contra altare in eadem ciuitate primus erexit, magnum scandalum factum est, ita fortasse a Donato Donatistas ut ab scandalo scandalistas uoluit appellare.

Sed ego in ea re, in qua nihil causae nostrae minuitur, me facillimum praebeo et quando tecum ago iam Donatianos uoco, quando autem cum aliis, consuetudinem potius sequor, quae his sonis iure dominatur; tu tantum memento me, cui tantam tribuisti eloquentiam, nondum nosse nomina declinare et nuntia uestris securitatem, ne iam timeant tamquam dialecticum, cui uides adhuc necessarium esse grammaticum. quodsi disciplina disputandi, siue illam dialecticam uelis appellare siue quid aliud, satis tamen sobrie docet, cum de re constat, non esse de nomine laborandum, sicut non curo utrum ea ipsa dialectica uocetur, curo tamen, quantum ualeo, nosse ac posse disputare, hoc est ueritatem a falsitate in loquendo discernere, quia hoc nisi curauero perniciosissime errabo, ita non curo, utrum Donatistae an Donatiani peritius et litteratius declinemini, utrum postremo a Donato, uel qui primus extra ecclesiam sacrificauit uel qui hanc dissensionem maxime roborauit, an a Maiorino, qui primus contra Caecilianum uestrae partis episcopus ordinatus est, debeat uobis quando loquimur distinctionis causa indi uocabulum. quod tamen haeretici sitis et ideo, ne decipiatis, cautissime deuitandi, nisi diligenter demonstrare curauero, non paruam neglegentiae culpam pro mei officii sarcina incurram. [*]( _2 haeresim v peribetur X perhibitur E 4 ciuitatem WmlXmllt erexerit W 5 fortassis v scandalitas WmlXmlYmllt 7 ea in re v 11 me om. XZ 14 disciplinam YR 15 decet Wm2 cum de re] condere R 22 prius XZ, cf. lin. 4 dissessionem Wml disceasionem Wm3 dissentionem R 23 a om. R maioriano R 24 episcopis Yml 27 neglegentiam W 28 sarcinam WmlXmlYmlR )

363

Quamquam id quod inter nos accidit schisma potius quam haeresim censes appellari oportere et, quod raro audere dialectici solent, etiam definitionibus ista discernis; ubi quantum nos adiuues satis demonstrare non potero, nisi ex epistula tua inseram uerba tua. quid sibi quid, inquis, quod ais: haereticorum sacrilegum errorem? nam haercses non nisi inter diuersa sequentes fieri solent nec haereticus us nisi contrariae uel aliter interpretatae J\'eligionis est cultor, ut sunt Manichei Arriani Marcionitae Nouatiani ceterique, quorum inter se contra fidem christianam diuersa sententia stat. inter nos, quibus idem Christus natus, mortuus et resurgens, una religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum, schisma factum, non haeresis dicitur; siquidem haeresis est diuersa sequentium secta, schisma uero idem sequentium sepa ratio. quare et in hoc studio criminandi quantum incurreris uides errorem. cum quod schisma est haeresem uocas. haec nempe uerba tua sunt quae posui ex epistula tua.

Iam nunc adtende, si pertinax non sis, quam facili conpendio id quod inter nos agebatur ipse finieris. si enim et nobis et uobis idem Christus natus, mortuus ac resurgens, una religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione peruersum est, nonne rebaptizare peruersum eat? tria namque posuisti. quorum si unum posuisses, satis superque sufficeret. sed quasi contra Donatianos fideliter ageres, ne quisquam uel nimis acutus id quod semel breuiterque dixisses interpretari aliter conaretur, etiam obtunsis auribus et cordibus tuam curasti inmergere atque inculcare sententiam : una, inquis, [*](5 epist. Cresc. Petil. 1 1, 1 27 epist. Cresc. ) [*]( 1 quanquam YZv 4 adiubes WmlXml 5 inquit 7\' inquid R 7 contrarie TViW 2Z 8 manihei Wml 9 marcionistae łV, cf. 1111 61, 75 10 sententiae WXml stant (n s. I.) W uos WXml 14 idem] eadem Wm3o, ut ipse Aug. infra 15 quantum] quam tu Wml quem tu Wm3YRv 16 uidis WmlXml heresim Ym2(v) 18 facile Xml 21 in om. WmJXmlYmlR 24 donationos WR 26 obtusis Ym2v 27 intermergere Wml )

364
religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum. et adhuc aduersus inuicem laboramus. iam tandem aliquando cohibete dissensionem, resarcite discissionem, finite litem, amate pacem. quid reprobatis, quid exsufflatis, quare rebaptizatis? una religio est, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum. nam si nobis et uobis non est unus baptismus, quomodo est una religio? sed tu dixisti (una religio\', ergo unus et baptismus. (si nobis et nobis non est idem baptismus), quomodo sunt eadem sacramenta? sed tu dixisti \'eadem sacramenta\', idem ergo et baptismus. item si nobis et uobis diuersus est baptismus, quomodo nihil est in christiana obseruatione diuersum? sed tu dixisti (nihil in christiana obseruatione diuersum), non ergo est diuersus et baptismus. quae cum ita sint, nos recte, quod unum atque idem neque diuersum est, nec inprobamus nec exsufflamus nec iteramus, sed agnoscimus suscipimus acceptamus; uos uero impie, quod unum atque idem neque diuersum est, dissimulatis agnoscere, suscipere recusatis, acceptare non uultis, sed eligitis inprobare, audetis exsufflare, non metuitis iterare. et cum in hoc ipso, quod ea quae inter nos mutata non sunt nos suscipimus, uos repellitis, nos si a uobis data sunt data iudicamus, uos si a nobis data sunt tamquam non data repetitis, [cum] tam diuersa sequimini, appellari uos haereticos dedignamini.

Adtende diligenter quid dicas, quid dicam. tu certe definisti et dixisti: haeresis est diuersa sequentium secta, schisma uero eadem sequentium separatio. item tu dixisti nobis et uobis unam esse religionem, eadem sacramenta, nihil in christiana [*]( 26 epist. Cresc. ) [*]( 3 reaarcite (-tae W) dissensionem WXZ, om. YBv; correxi 6 si] sine Wml siue XmlYml uobis et nobis WXYJRv 8 regilio W et anus v si nobis—baptismas addidi, cf. p. 366, 19 sqq. 11 diaersum Yml 12 sed tu-diuersum om. X 13 diuersus est et Z 28 cam deleui aequamini v 25 quod dicam Ymllt et quid dicam Ym2t quid ilicamus Wm3 )

365
obseruatione diuersum. si una religio est, eadem sacramenta. nihil in christiana obseruatione diuersum, quare ergo rebaptizas christianum ? si autem in eo quod tu rebaptizas christianum, ego non rebaptizo, diuersa utique sequimur, quare te dici non uis haereticum? puto quod non paruo signo agnoscamus haereticos, qui cum sibi et nobis unam religionem. eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum esse fateantur, nolunt nos agnoscere baptizatos. an tanta obstinatione contenditis, tanta dissensione ueritati resistitis, ut a religione, a sacramentis, a christiana obseruatione baptismum separetis? quod si facitis, in eo estis haeretici, quod ad religionem, ad sacramenta, ad obseruationem christianam baptismum pertinere non uultis. si autem non facitis, in eo estis haeretici, quod eos, qui uobiscum habent unam religionem, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum, cum et baptismum ad religionem, ad sacramenta, ad christianam obseruationem pertinere fateamini, tamen rebaptizatis. adtende enim diligenter definitionem tuam, in qua dixisti: haeresis est diuersa sequentium secta, et uide utrum non diuersa sequimini, aut separando baptismum a religiosa obseruatione christianorum sacramentorum, quibus eum nos inter magna coniungimus, aut eos, cum quibus in una religiosa obseruatione christianorum sacramentorum etiam baptismus unus est, tamen rebaptizando, quod nos detestamur.

Quam uellem, si possem, cum aliquem deceptum ex nostris fidelibus uestri nefandis interimendum insidiis excipiunt, cum apud nos iam baptizatum nec coepisse dicunt esse christianum, cum tamquam paganum exsufflant, cum catechumenum [*]( 19 episc. Cresc. ) [*]( 1 si QtJI. W si ana-diuersum om. YRv unam (eras.) W religio est] religionem W (eras.), X 3 ai antem-chrietianum om. YRv 6 relegionem Wml 8 fateamur W 9 conditis Rml dissentione R neritatis WmlXmlYtnlR 18 diligiter Wml 19 alt. diaersam WmlXml diuersum YHv 20 sequamini ZYm3 26 uestri] uestris Wm2Z 28 catecaminam JYXYB cathecaminam Z \' )

366
faciunt, ut praeparent deinde retinguendum uel potius extinguendum, repente alicunde existere cum hac epistula tua et hunc ipsum eius locum in mediis eorum ausibus recitando porrigere et exclamare: quid facitis? ecce audite uidete legite: una est nobis uobisque religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum. in cuius nomine iste baptizatus sit prius interrogate et tunc, si alium meliorem in uestro baptismo nominatis, date.\' tunc illi fortasse, si non ipsa rerum . euidentia contremescerent, continuo consilium suum, magnum uidelicet atque acutum, proferrent et dicerent: \'quis iste nobis est cuius epistulam geris? laicus noster est; nobis uinceret, uincitur sibi.\' tum ego si adessem, conuersus ad te dicerem: (tu saltem, obsecro, dic nobis, quid isti faciunt. ecce apud nos baptizatum rebaptizare disponunt. certe ergo nobis et uobis una religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum\'? an responderes: \'sed Christi baptismus non est religio, non est sacramentum, non est obseruatio christiana*? auerterit deus hanc a tua mente dementiam. quid igitur mihi responderes urguenti ac dicenti: \'una nobis uobisque religio est; quibus autem baptismus unus non est, non est una religio; ergo nobis uobisque unus est baptismus. eadem nobis et uobis sunt sacramenta; quibus autem idem baptismus non est, non sunt eadem sacramenta; ergo idem nobis et uobis est baptismus. nihil est nobis et uobis in christiana obseruatione diuersum; quibus autem diuersus est baptismus, non utique nihil est in christiana obseruatione diuersum; non ergo nobis et uobis diuersus est baptismus. cur quod unum est inprobatur, cur [*]( 1 faciam Xml retingendum Zv 2 aliunde R 8 eis Ym2 4 porrigeret et WmlXYmlRml 6 baptizatur Wm3 7 sit om. WXR 8 ille YmlR 9 contremiscerent Wm3Xm2Ym2Zv 10 quis] add. est Z e nobis Ym2v 12 sibi] si ibi WYml sibi. tum] subitam Rml tam om. W nobis uinceret, nobis uineitur. sibi (si ibi Z) tam ego si (si eras. Xm2) adessem Xm2Z 13 saltim Wm2 15 christi anana W obseruationem WmlXml 19 argenti YRmlZv ac] a JB uana Wml 22 baptismus idem v 25 quibus antem-diuersum extant in R post eadem sacramenta nihil p. 367, 21 )
367
quod idem est exsufflatur, cur quod non diuersum est iteratur\'?

Me sic agente in praesentia, sic instante ad quas tergiuersationes confugeretis? uidelicet contemnerent in epistula tua illi grammaticos, tu accusares in nostra dialecticos, sed ueritas ex utraque superaret haereticos, hoc solum in eis ostendens a nobis esse diuersum quod constat esse peruersum, quia nos sacramenta nostra cognoscimus, errorem alienum emendamus, uos autem eadem sacramenta fatemini, quae tamquam nulla sint iteratis, magna diuersitate reprobantes quod diuersum non esse conceditis.

Proinde quamuis inter schisma et haeresim magis eam distinctionem adprobem, qua dicitur schisma esse recens congregationis ex aliqua sententiarum diuersitate dissensio — neque enim et schisma fieri potest, nisi diuersum aliquid sequantur qui faciunt —. haeresis autem schisma inueteratum, tamen quid hinc opus est ut laborem, cum me tantum adiuuent definitiones tuae, ut, si mihi et per alios uestros concederetur, schismaticos uos libentius quam haereticos dicerem. si enim schisma faciunt, quibus cum eis a quibus se diuidunt una religio est, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum, hinc est uestra rebaptizatio damnabilior, quia in una religione, eisdem sacramentis, nihilo in christiana obseruatione diuerso alius et diuersus esse non potest baptismus. sed quoniam nec nullum est nec aliquid paruum quod diuersum sequimini, cum ab unitatis uinculo separati etiam de repetitione baptismi dissentitis a nobis, fit, ut secundum [*](3 stante Yml 12 qaamuis proinde Y proinde supra Quamuis Rm2, cf. p. 357, 21 inter] inprudenter R chisma Wml 14 aliqui Xml sentiam (aic) W dissentio B 15 chisma W 17 ut laborem mg. v allaborem Xm2 ad laborem eet. v 18 definitionis WmlXml 19 uos OM. W 23 religionem Xml in (in ras.) eisdem W nihilo in] nihil. in eadem (eadem postea additum) W 24 obseruationem WmlXml dinerso] diuersum Wm2 et diuersns] et dinerso YmlR e diuerso Ym2 25 alt. ne R quod] quod quod X quotquot Z 27 repetione R )

368
istam ipsam definitionem tuam, qua dixisti: haeresis est autem diuersa sequentium secta, et haeretici sitis et uicti appareatis. haeretici quidem, quod non tantum diuisi, uerum et in rebaptizando diuersum sequimini, uicti autem, quia datum per nos baptisma, tamquam non ipsum uel tamquam nullum sit, iteratis, quod unum atque idem nec diuersum esse fatemini. tua quippe uerba sunt, quod nobis uobisque sit una religio, eadem sacramenta, nihil in christiana obseruatione diuersum.