De civitate dei

CAPUT XXI. Ad quem modum Dominus uoluerit daemonibus innotescere.

Ipsi autem daemones etiam hoc ita sciunt, ut eidem Domino infirmitate carnis induto dixerint: Quid nobis et tibi, Iesu Nazarene? Venisti perdere nos? Clarum est in his uerbis, quod in eis et tanta scientia erat, et caritas non erat. Poenam suam quippe formidabant ab illo, non in illo iustitiam diligebant. Tantum uero eis innotuit, quantum uoluit; tantum autem uoluit, quantum oportuit. Sed innotuit non sicut angelis [*]( 17 Mr. 1, 24; Mt. 8, 29 ) [*]( h 3 ac C 4 Est om. I in orn. p 5 id est p s v 6 diuinis s 7 satis egerint C a b e l p s α k f Domb.; sategerint v exiberi e l 8 aput quos possunt om. hi aput Cae I; et apud p s v Domb. agant C lp ex f Domb.; agent s; agunt a be k v 10 que ex qui corr. C in christo C elp s ak* f Domb.; in forma serui a b kl v quantam] quam a 12 non scientia sed superbia C; superbia non scientia reM. v Domb. c. XXI numerus adscriptus est uerbis l. 18: Clarum est, C 14 quema ̣ṃmodum C noluerit p 15 innotiscere p 16 etiam sup. lin. I idem l 18 nazorene a naharene uenisti m. 2 in ras. e uenisti Cabeps Domb.; uenisti ante tempus et 1 v 20 quippe suam e l p v in om. 01 )

sanctis, qui eius, secundum id quod Dei Verbum est, participata aeternitate perfruuntur, sed sicut eis terrendis innotescendum fuit, ex quorum tyrannica quodam modo potestate fuerat liberaturus praedestinatos in suum regnum et gloriam semper ueracem et ueraciter sempiternam. Innotuit ergo daemonibus non per id. quod est uita aeterna et lumen incommutabile, quod inluminat pios, cui uidendo per fidem, quae in illo est, corda mundantur, sed per quaedam temporalia suae uirtutis effecta et occultissimae signa praesentiae, quae angelicis sensibus etiam malignorum spirituum potius quam infirmitati hominum possint esse conspicua. Denique quando ea paululum subprimenda iudicauit et aliquanto altius latuit, dubitauit de illo daemonum princeps eumque tentauit, an Christus esset explorans, quantum se tentari ipse permisit, ut hominem, quem gerebat, ad nostrae imitationis temperaret exemplum. Post illam uero tentationem, cum angeli, sicut scriptum est, ministrarent ei, boni utique et sancti ac per hoc spiritibus inmundis metuendi et tremendi, magis magisque innotescebat daemonibus quantus esset, ut ei iubenti, quamuis in illo contemtibilis uideretur carnis infirmitas, resistere nullus auderet.

CAPUT XXII. Quid intersit inter scientiam sanctorum angelorum et scientiam daemonum.

His igitur angelis bonis omnis corporalium temporaliumque rerum scientia, qua inflantur daemones, uilis est: non quod earum ignari sint, sed quod illis Dei, qua sanctificantur, caritas cara est, prae cuius non tantum incorporali, uerum etiam incommutabili et ineffabili pulchritudine. cuius sancto [*]( 1 eis 1 3 quodammodum C 6 incommutabileip C 7 iml,ios s per fidern] pdg e 8 per sup. lin C 9 occultissimae Celpsuf v; occultissima. abk praesentiae eel p 8 (.( k2 f v; sapientiae a b A\' II possint Clps; possent a b e v Domb. 16 sicuti e 17 ministrabant e per hoc his e 24 scientia C 26 inflatur et ll a 27 dl vi. 2 sup. lin. C )

amore inardescunt, omnia, quae infra sunt et, quod illud est, non sunt seque ipsos inter illa contemnunt, ut ex toto, quod boni sunt, eo bono, ex quo boni sunt, perfruantur. Et ideo certius etiam temporalia et mutabilia ista nouerunt, quia eorum principales causas in Verbo Dei conspiciunt, per quod factus est mundus; quibus causis quaedam probantur, quaedam reprobantur, cuncta ordinantur. Daemones autem non aeternas temporum causas et quodam modo cardinales in Dei sapientia contemplantur, sed quorundam signorum nobis occultorum maiore experientia multo plura quam homines futura prospiciunt; dispositiones quoque suas aliquando praenuntiant. Denique saepe isti, numquam illi omnino falluntur. Aliud est enim temporalibus temporalia et mutabilibus mutabilia coniectare eisque temporalem et mutabilem modum suae uoluntatis et facultatis inserere, quod daemonibus certa ratione permissum est; aliud autem in aeternis adque incommutabilibus Dei legibus, quae in eius sapientia uiuunt, mutationes temporum praeuidere Deique uoluntatem, quae tam certissima quam potentissima est omnium, spiritus eius participatione cognoscere; quod sanctis angelis recta discretione donatum est. Itaque non solum aeterni, uerum etiam beati sunt. Bonum autem, quo beati sunt, Deus illis est, a quo creati sunt. Illius quippe indeclinabiliter participatione et contemplatione perfruuntur.

CAPUT XXIII. Nomen deorum falso adscribi dis gentium, quod tamen et angelis sanctis et homiuibus iustis ex diuinarum scripturarum auctoritate commune est.

Hos si Platonici malunt deos quam daemones dicere eisque adnumerare, quos a summo Deo conditos deos scribit eorum [*]( 30 Tim. p. .40 ) [*]( 3 perfruatur s 4 ea iā, in marg. etia, e 6 quibus ..... reprobantur in marg. e 14 et mutabilem om. C motum b 16 in aeteniis om. a 22 quod beati a 25 c. XXIII in C significatum est p. 441, «. 7: Nam: lib. X, c. 1 p in indice capitulomm 26 daeorum C 30 affummo e )

auctor et magister Plato: dicant quod uolunt; non enim cum eis de uerborum controuersia laborandum est. Si enim sic inmortales, ut tamen a summo Deo factos, et si non per se ipsos, sed ei, a quo facti sunt, adhaerendo beatos esse dicunt: hoc dicunt quod dicimus, quolibet eos nomine appellent. Hanc autem Platonicorum esse sententiam, siue omnium siue meliorum, in eorum litteris inueniri potest. Nam et de ipso nomine, quod huius modi inmortalem beatamque creaturam deos appellant, ideo inter nos et ipsos paene nulla dissensio est, quia et in nostris sacris litteris legitur: Deus deorum dominus locutus est, et alibi: Confitemini deo deorum, et alibi: Rex magnus super omnes deos. Illud autem ubi scriptum est: Terribilis est super omnes deos, quur dictum sit, deinceps ostenditur. Sequitur enim: Quoniam omnes di gentium daemonia, Dominus autem caelos fecit. Super omnes ergo deos dixit, sed gentium, id est quos gentes pro dis habent, quae sunt daemonia; ideo terribilis, sub quo terrore Domino dicebant: Venisti perdere nos? Illud uero, ubi dicitur: Deus deorum, non potest intellegi deus daemoniorum; et rex magnus super omnes deos absit ut dicatur rex magnus super omnia daemonia. Sed homines quoque in populo Dei eadem scriptura deos appellat. Ego, inquit, dixi, di estis et filii Excelsi omnes. Potest itaque intellegi horum deorum deus, qui dictus est deus deorum, et super hos deos rex magnus, qui dictus est rex magnus super omnes deos. [*]( 10 Ps. 49, 1 11 Ps. 135, 3 12 Ps. 94, 3 15 Ps. 95, 4 sq. 19 Mr. I, 24 23 Ps. 81, 6 ) [*]( 1 autem auctor s 2 si enim sic enim a 3 ut tamen] uitam 8 et ei p Domb.; etsi v per om. e 4 aderendo 8 5 hoc omn, e quod icimus C appellant 6o\' 6 sapientiam I 7 et de otn. e 8 quod Celps; quo a v Domb. 9 ideo et inter a inter sup. lin. C I I domino C; deo rell. v 17 quos gentes pro diis habent m. 2 in ras. e 19 uenisti ante tempus I 21 et rex e 22 sed et, et m. 1 sup. lan., C 23 did om. V 24 itaque] inquid s )

Verum tamen cum a nobis quaeritur: si homines dicti sunt di, quod in populo Dei sunt, quem per angelos uel per homines adloquitur Deus, quanto magis inmortales eo nomine digni sunt, qui ea fruuntur beatitudine, ad quam Deum colendo cupiunt homines peruenire: quid respondebimus nisi non frustra in scripturis sanctis expressius homines nuncupatos deos, quam illos inmortales et beatos, quibus nos aequales futuros in resurrectione promittitur, ne scilicet propter illorum excellentiam aliquem eorum nobis constituere deum infidelis auderet infirmitas? Quod in homine facile est euitare. Et euidentius dici debuerunt homines di in populo Dei, ut certi ac fidentes fierent eum esse Deum suum, qui dictus est deus deorum; quia etsi appellentur di inmortales illi et beati, qui in caelis sunt, non tamen dicti sunt di deorum, id est di hominum in populo Dei constitutorum, quibus dictum est: Ego dixi, di estis et filii Excelsi omnes. Hinc est quod ait apostolus: Etsi sunt qui dicuntur di, siue in caelo siue in terra, sicuti sunt di multi et domini multi: nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia et nos in ipso, et unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum.

Non multum ergo de nomine disceptandum est, cum res ipsa ita clareat, ut ab scrupulo dubitationis aliena sit. Illud uero, quod nos ex eorum inmortalium beatorum numero missos esse angelos dicimus, qui Dei uoluntatem hominibus adnuntiarent, illis autem non placet, quia hoc ministerium non per illos, quos deos appellant, id est inmortales et beatos, [*]( 17 1. Cor. 8, 5 sq. ) [*]( 1 dicti sint s 2 quem] quod s 3 quantumagiB e 6 in alii. s homines om. s 7 deos] dies s et om. s 9 infideles C\' 10 ui- C tire s 11 deburint C diJ dei s 12 fiderent e esse eum v 13 etsij et ipsi e ac beati s 16 est dictum v fili Cl 17 dicantur Is 19 et domini multi sup. lin. C 21 in ipso a 22 non enim a disputandum a 23 clara sit s a ti sit aliena s 25 angelos esse v 26 quia] qui ad s 27 quos om. II )

sed per daemones fieri credunt, quos inmortales tantum, non etiam beatos audent dicere, aut certe ita inmortales et beatos, ut tamen daemones bonos, non deos sublimiter conlocatos et ab humana contrectatione semotos, quamuis nominis controuersia uideatur, tamen ita detestabile est nomen daemonum, ut hoc modis omnibus a sanctis angelis nos remouere debeamus. Nunc ergo ita liber iste claudatur, ut sciamus inmortales et beatos, quodlibet uocentur, qui tamen facti et creati sunt, medios non esse ad inmortalem beatitudinem perducendis mortalibus miseris, a quibus utraque differentia separantur. Qui autem medii sunt communem habendo inmortalitatem cum superioribus, miseriam cum inferioribus, quoniam merito malitiae miseri sunt, beatitudinem, quam non habent, inuidere nobis possunt potius quam praebere. Unde nihil habent amici daemonum quod nobis dignum adferant, quur eos tamquam adiutores colere debeamus, quos potius ut deceptores uitare debemus. Quos autem bonos et ideo non solum inmortales, uerum etiam beatos deorum nomine sacris et sacrificiis propter uitam beatam post mortem adipiscendam colendos putant, qualescumque illi sint et quolibet uocabulo digni sint, non eos uelle per tale religionis obsequium nisi unum Deum coli, a quo creati et cuius participatione beati sunt, adiuuante ipso in sequenti libro diligentius disseremus. [*]( 2 certe mortales ac a etJ ac p v et beatos om I. 7 clauditur l 8 etj ac p a v quolibet e; quolibet nomine a et v.eati et creati s 9 ad inmortalem beatitudinem Cab e Ips V; ad inmortalitatem beatitudinemque Domb. 10 miseria et differentia I 13 sunt miseri v inuideant l 14 possunt om. Cl l, post praebere habet e praebeant 1 amici ont. e 16 uitare Clps; euitare v Domb. 19 beatam om. C 23 in consequenti a disserimus 01 EXPLICIT. LIB. Vim. DE CIVITATE DI CONTRA PAGANOS \' INCIPIT. LIB. X. I AMEN. C. c̃tuli corr. m. Desinit C )