De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Causa ergo magnitudinis imperii Romani nec fortuita est nec fatalis secundum eorum sententiam siue opinionem, qui ea dicunt esse fortuita, quae uel nullas causas habent uel non ex aliquo rationabili ordine uenientes, et ea fatalia, quae praeter Dei et hominum uoluntatem cuiusdam ordinis necessitate contingunt. Prorsus diuina prouidentia regna constituuntur humana. Quae si propterea quisquam fato tribuit, quia ipsam Dei uoluntatem uel potestatem fati nomine appellat, sententiam teneat, linguam corrigat. Quur enim non hoc primum [*]( 1 sequendi C 2 EXPL. LB. lIII. INC. V £ A AURL. AUG. EPI. I ADVERSVM. PAGANOS j DE CIVITATE DI. FINIT LIB. IIII I INC. LIB. QVINTVS. I AMEN. C 10 possunt habere Ce 17 stillarum C 22 rationauili L ) [*]( IIXX Ang. opera Sectio V pars I. ) [*]( 14 )
Cicero dicit Hippocratem, nobilissimum medicum, scriptum reliquisse, quosdam fratres, cum simul aegrotare coepissent et eorum morbus eodem tempore ingrauesceret, eodem leuaretur, geminos suspicatum; quos Posidonius Stoicus, multum astrologiae deditus, eadem constitutione astrorum natos eademque conceptos solebat adserere. Ita quod medicus pertinere credebat ad simillimam temperiem ualetudinis, hoc philosophus astrologus ad uim constitutionemque siderum, quae fuerat quo tempore concepti natique sunt. In hac causa multo est acceptabilior et de proximo credibilior coniectura medicinalis, quoniam parentes ut erant corpore adfecti, dum [*]( 17 de Fato? ) [*]( 3 significat sed] signiflcaset C1 4 eos non C eos m. 1 sup. lin. L 6 repperire fle codd.; se reperire v quid L A C ab d ep q a k; quod f qui v t ffit b; sit a e q; est p quod] de quo aa; ut q 10 eis om. Ll 16 De simili dissimilique ualit. gem. p dissimiliae ualet. C 17 hyppocratem L A; hippocraten C, yppocraten d, ippocraten 20 istoi- CUI L Al, stoicis 01 22 soleuat L 26 acceptauilior L crediuilior L 27 concumuerent L ) [*]( 14* )
Frustra itaque adfertur nobile illud commentum de figuli rota, quod respondisse ferunt Nigidium hac quaestione turbatum, unde et Figulus appellatus est. Dum enim rotam figuli ui quanta potuit intor?isset, currente illa bis numero de atramento tamquam uno eius loco summa celeritate percussit; deinde inuenta sunt signa, quae fixerat, desistente motu, non paruo interuallo in rotae illius extremitate distantia. <Sic, inquit, in tanta rapacitate caeli, etiamsi alter post alterum tanta celeritate nascatur, quanta rotam bis ipse percussi, in caeli spatio plurimum est: hinc sunt, inquit, quaecumque dissimillima perhibentur in moribus casibusque geminorum.\' Hoc figmentum fragilius est quam uasa, quae illa rotatione finguntur. Nam si tam multum in caelo interest, quod constellationibus conprehendi non potest, ut alteri geminorum hereditas obueniat, alteri non obueniat: quur audent ceteris, qui gemini non sunt, cum inspexerint eorum constellationes, talia pronuntiare, quae ad illud secretum pertinent, quod nemo potest conprehendere et momentis adnotare nascentium? Si autem propterea talia dicunt in aliorum genituris, quia haec ad productiora spatia temporum pertinent; momenta uero illa partium minutarum, quae inter se gemini possunt habere [*]( I quuius L A1 cuius rei e 2 ponit L A 3 paria cuncta codd.; cuncta par. v 4 quae.... inueniri om. Ai 17 rapacitate caeli codd.; caeli rap. v 20 motibus L A dp; montibus e; casibus motibusque C 24 alteri non obueniat om. A1 30 possint C )
Nati sunt duo gemini antiqua patrum memoria ut de insignibus loquar) sic alter post alterum, ut posterior plantam prioris teneret. Tanta in eorum uita fuerunt moribusque diuersa, tanta in actibus disparilitas, tanta in parentum amore dissimilitudo, ut etiam inimicos eos inter se faceret ipsa distantia. Numquid hoc dicitur, quia uno ambulante alius sedebat, et alio dormiente alius uigilabat, et alio loquente tacebat alius; quae pertinent ad illas minutias, quae non possunt ab eis conprehendi, qui constitutionem siderum, qua quisque nascitur, scribunt, unde mathematici consulantur? Unus duxit mercennariam seruitutem, alius non seruiuit; unus a matre diligebatur, alius non diligebatur; unus honorem, qui magnus aput eos habebatur, amisit, indeptus est alter. Quid de uxoribus, quid de filiis, quid de rebus, quanta diuersitas! Si ergo haec ad illas pertinent minutias temporum, quae inter se habent gemini, et constellationibus non adscribuntur: quare aliorum constellationibus inspectis ista dicuntur? Si autem ideo dicuntur, quia non ad minuta inconprehensibilia, sed ad temporum spatia pertinent, quae obseruari notarique possunt: [*]( 2 consoli C1 11 maioris ex in m. 1 sup. lin. L 15 uigilabat alius b et alio L A Cab dep; et om. qv Domb. 16 tacebat alius codd. (tacebat et alius d); al. tac. v 17 sidereum 01 18 consolantur C\' 19 seruibit L 20 alius non dilig. om. bl non diligebatur, m. rec. superscripto a patre, a 21 indeptus est alter Z1 A; alter ind. est Cab del v; alter adeptus est e2p q 22 tanta, in marg. \'tn\'. I quanta, e 25 ita ZA\' 27 temporalia (7 )
Quid idem ipsi, quorum morbum, quod eodem tempore grauior leuiorque apparebat amborum, medicinaliter inspiciens Hippocrates geminos suspicatus est, nonne satis istos redarguunt, qui uolunt sideribus dare, quod de corporum simili temperatione ueniebat? Quur enim similiter eodemque tempore, non alter prior, alter posterior aegrotabant, sicut nati fuerant, quia utique simul nasci ambo non poterant? Aut si nihil momenti adtulit, ut diuersis temporibus aegrotarent, quod diuersis temporibus nati sunt: quare tempus in nascendo diuersum ad aliarum rerum diuersitates ualere contendunt? Quur potuerunt diuersis temporibus peregrinari, diuersis temporibus ducere uxores, diuersis temporibus filios procreare et multa alia, propterea quia diuersis temporibus nati sunt, et non potuerunt eadem causa diuersis etiam temporibus aegrotare? Si enim dispar nascendi mora mutauit horoscopum et disparilitatem intulit ceteris rebus: quur illud in aegritudinibus mansit, quod habebat in temporis aequalitate conceptus? Aut si fata ualetudinis in conceptu sunt, aliarum uero rerum in ortu esse dicuntur, non deberent inspectis natalium constellationibus de ualetudine aliquid dicere, quando eis inspicienda conceptionalis hora non datur. Si autem ideo praenuntiant aegritudines non inspecto conceptionis horoscopo, quia indicant eas momenta nascentium: quo modo dicerent cuilibet eorum geminorum ex natiuitatis hora, quando [*]( 7 morbus p a Domb. 15 quid e; qui C\'J 16 diuersitatisualere A 21 mora A Cabdepqkƒv; //iora, prima littera mutilata, L; ora a; hora Domb. 23 habeat Ll 24 inceptu, con m. 1 superscripto, C 26 cODstill. Cd 27i de L 28 inpecto Cl 30 natibit. L )
Quamquam et in ipsis geminorum conceptibus, ubi certe amborum eadem momenta sunt temporum, unde fit ut sub eadem constellatione fatali alter concipiatur masculus, altera femina? Nouimus geminos diuersi sexus, ambo adhuc uiuunt, ambo aetate adhuc uigent; quorum cum sint inter se similes [*]( 1 dici///, mus eras., e 2 dininias LA Cab1depqkƒ Domb.; diuinos a; diuinis b*v 3 eoneumueret Lk 5 astraloguB A 13 uerba inde ab ad aequitatem usque ad ipsis quidem p. 218, 25 unius folii iactura in L excidisse et hanc lacunam in apographo ab alio demum scriba inserto singulari folio expletam esse, in praef. monui 14 eadem IUp. lin. I facta l si propterea in ras. C 17 mutata I 18v commutet C;v commota I 22 conceptionibus l 25 Nouimus, init. c. j\'I, C adhuc uigent codd.; uigent adhuc v )
Iam illud quis ferat, quod in eligendis diebus noua quaedam suis actibus fata moliuntur? Non erat uidelicet ille ita natus, ut haberet admirabilem filium, sed ita potius, ut contemtibilem gigneret, et ideo uir doctus elegit horam qua misceretur uxori. Fecit ergo fatum, quod non habebat, et ex ipsius facto coepit esse fatale, quod in eius natiuitate non fuerat. s o stultitiam singularem! Eligitur dies ut ducatur uxor; credo propterea, quia potest in diem non bonum, nisi eligatur, incurri et infeliciter duci. Ubi est ergo quod nascenti iam sidera decreuerunt? An potest homo, quod ei iam constitutum est, diei electione mutare, et quod ipse in eligendo die constituerit, non poterit ab alia potestate mutari? Deinde si soli homines, non autem omnia quae sub caelo sunt, constellationibus subiacent, quur aliter eligunt dies adcommodatos ponendis uitibus uel arboribus uel segetibus, alios dies pecoribus uel domandis uel admittendis maribus, quibus equarum uel boum fetentur armenta, et cetera huius modi? Si autem propterea ualent ad has res dies electi, quia terrenis omnibus corporibus siue animantibus secundum diuersitates [*]( 1 et 4 sider/um, eraso e, C 2 oram Ll 3 eadem Ll 10 legendis A I el 11 uide]licet ille ita natus one. Ct 15 fato e quopit L A1; it coepesse C I? elegatur C 18 nascentia ei 20 electione;, m eraso, C, m 23 aliter codd. praeter q Domb.j alios q v 25 amittendis L, inmittendis A 28 siue animantibus codd.; siue anim. sine non animantibus v )
Qui uero non astrorum constitutionem, sicuti est cum quidque concipitur uel nascitur uel inchoatur, sed omnium conexionem seriemque causarum, qua fit omne quod fit, fati nomine appellant: non multum cum eis de uerbi controuersia laborandum adque certandum est, quando quidem ipsum causarum ordinem et quandam conexionem Dei summi tribuunt uoluntati et potestati, qui optime et ueracissime creditur et cuncta scire antequam fiant, et nihil inordinatum relinquere; a quo sunt omnes potestates, quamuis ab illo non sint omnium uoluntates. Ipsam itaque praecipue Dei summi uoluntatem, cuius potestas insuperabiliter per cuncta porrigitur, eos appellare fatum sic probatur. Annaei Senecae sunt, nisi fallor, hi uersus:
[*]( 24 Ep. 107 ) [*]( 1 liueras L 2 non inmerito] merito C 3 apiritum Cl 15 lauor. LA est adque cert. C 19 non sint ab illo a Domb.l 21 cai a 22 prouatur L A anne b; amici q 23 hi om. al 24 in margine m. me. adscriptum est enniuf C dux el a Ii dux e k, e in marg.; duc me q 26 assum L A e 27 libuit C q2 )
- Duc, summe pater altique dominator poli,
- Quocumque placuit, nulla parendi mora est.
- Adsum inpiger: fac nolle, comitabor gomens
- Malusque patiar, facere quod licuit bono.
- Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt.
Illi quoque uersus Homerici huic sententiae suffragantur, quos Cicero in Latinum uertit:
- Ducunt nolentem fata, nolentem trahunt.
Nec in hac quaestione auctoritatem haberet poetica sententia: sed quoniam Stoicos dicit uim fati adserentes istos ex Homero uersus solere usurpare, non de illius poetae, sed de istorum philosophorum opinione tractatur, cum per istos uersus, quos disputationi adhibent quam de fato habent, quid sentiant esse fatum apertissime declaratur, quoniam Iouem appellant, quem summum deum putant, a quo conexionem dicunt pendere fatorum.
- Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse
- Iuppiter Iuppiter lustrauit lumine terras.
Hos Cicero ita redarguere nititur, ut non existimet aliquid se aduersus eos ualere, nisi auferat diuinationem. Quam sic conatur auferre, ut neget esse scientiam futurorum, eamque omnibus uiribus nullam esse omnino contendat, uel in homine uel in deo, nullamque rerum praedictionem. Ita et Dei praescientiam negat et omnem prophetiam luce clariorem conatur euertere uanis argumentationibus et obponendo sibi quaedam [*]( 6 Od. XVIII, 136 sq. 7 Acad.? 21 Diuin. II ) [*]( 2 quam] cum a; quae b qa1 k, iti margine e se paratum t. 3 ne sup. lin. L 6 saffagantur, su m. 2 in ras., C 8 tale Cl rqualis e; quales a 9 terra C1 11 istis e 12 illis e 13 quod A1 14 athibent IA 20 diffin. p 21 nitur Cl 24 uel in Deo uel in homine v )
Nos aduersus istos sacrilegos ausus adque inpios et Deum dicimus omnia scire antequam fiant. et uoluntate nos facere, quidquid a nobis non nisi uolentibus fieri sentimus et nouimus. Omnia uero fieri fato non dicimus, immo nulla fieri fato dicimus; quoniam fati nomen ubi solet a loquentibus poni, id est in constitutione siderum cum quisque conceptus aut natus est, quoniam res ipsa inaniter adseritur, nihil ualere monstramus. Ordinem autem causarum, ubi uoluntas Dei plurimum potest, neque negamus, neque fati uocabulo nuncupamus, nisi forte ut fatum a fando dictum intellegamus, id est a loquendo; non enim abnuere possumus esse scriptum in litteris sanctis: Semel locutus est Deus, duo haec audiui, quoniam potestas Dei est, et tibi, Domine, misericordia, qui reddis unicuique secundum opera eius. Quod enim dictum est: Semel locutus est, [*]( 23 Pa. 61, 12 sq. ) [*]( 5 si certus ordo causarum L A superscriptis transpositionis signis; si cert. onus. ordo Cab deqv; si non est certus ordo causarum p 8 /ueniant, e eras., L; eueniuut ex ut ea] ut ab illo q ea om. a 9 praescibit LA eueniont a 15 fieri fato L A, ira L m. 2 superscripta sunt trampositionis signa; fato fieri rell. v (opponuntur: omnia fieri fato et nulla fieri fato) 20 uocauulo L A 21 ductum At 24 audibi Ll quoniam LAabdepqv; quia C Domb. est Dei v 25 qui reddis L1 A\' C\' & qak1; qui reddes L2C\'ep; quia reddes kl f; quia tu reddis A2; quia tu reddes v Domb. ) [*]( XXXX Aag. opera Sectio V pars I. ) [*]( 15 )
Nam et illud, quod idem Cicero concedit, nihil fieri si causa efficiens non praecedat, satis est ad eum in hac quaestione redarguendum. Quid enim eum adiuuat, quod dicit nihil quidem fieri sine causa, sed non omnem causam esse fatalem, quia est causa fortuita, est naturalis, est uoluntaria? Sufficit, quia omne, quod fit, non nisi causa praecedente fieri con- fitetur. Nos enim eas causas, quae dicuntur fortuitae, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse dicimus nullas, sed latentes, easque tribuimus uel Dei ueri uel quorumlibet spirituum uoluntati, ipsasque naturales nequaquam ab illius uoluntate seiungimus, qui est auctor omnis conditorque naturae. Iam uero causae uoluntariae aut Dei sunt aut angelorum ant hominum aut quorumque animalium, si tamen uoluntates appellandae sunt animarum rationis expertium motus illi, quibus aliqua faciunt secundum naturam suam, cum quid uel adpetunt uel euitant. Angelorum autem uoluntates dico seu bonorum, [*]( 14 Fut. 10 sqq. ) [*]( I immouiliter L A 2 incornmutauiliter L 3 possumus A 2 e5 a m. 1 sup. lin. L 4 solet Cl 5 inclinare C 19 quia omne quod fit sup. lin. C praecedente ...... causas in marg. e 26 uolunt. appell. sunt codd.; appell. sunt uol. v 27 animarum codd. praeter q; animalium qv 29 seu .. seu codd.; siue .. siue v )
Unde nec illa necessitas formidanda est, quam formidando Stoici laborauerunt causas rerum distinguere ita, ut quasdam subtraherent necessitati, quasdam subderent, adque in his, quas esse sub necessitate uoluerunt, posuerunt etiam nostras uoluntates, ne uidelicet non essent liberae, si subderentur [*]( 8 Pa. 13, 1 ) [*]( 1 consuebit L:1 3 et .. notissimum om. A1 4 esse deum codd.; Deum esse v 7 dicit nihil v 13 ualeturas (,\'1 15 adhibendum..... in; L m. 1 in infer. margine; inde factum est ut haec uerba in apo- grapho A male insererentur v. 13 ante quia; correctoris deinde manu lineolis deleta et in margine inferiore scripta sunt notato loco ubi sint inserenda 17 usitato] iusto e1 24 lauor. LA distinguere ita LAt; in L m. 2 transpositio notata est; ita dist. C rell. v 27 liuerae L )
Non ergo propterea nihil est in nostra uoluntate, quia Deus praesciuit quid futurum esset in nostra uoluntate. Non enim, qui hoc praesciuit, nihil praesciuit. Porro si ille, qui praesciuit quid futurum esset in nostra uoluntate, non utique nihil, sed aliquid praesciuit: profecto et illo praesciente est aliquid in nostra uoluntate. Quocirca nullo modo cogimur aut retenta praescientia Dei tollere uoluntatis arbitrium aut retento uoluntatis arbitrio Deum (quod nefas est) negare praescium futurorum; sed utrumque amplectimur, utrumque fideliter et ueraciter confitemur; illud, ut bene credamus; hoc, ut bene uiuamus. Male autem uiuitur, si de Deo non bene creditur. Unde absit a nobis eius negare praescientiam, ut libere uelimus, quo adiuuante sumus liberi uel erimus. Proinde non frustra sunt leges obiurgationes exhortationes laudes et uituperationes, quia et ipsas futuras esse praesciuit, et ualent plurimum, quantum eas ualituras esse praesciuit, et preces ualent ad ea inpetranda, quae se precantibus concessurum esse praesciuit, et iuste praemia bonis factis et peccatis supplicia constituta sunt. Neque enim ideo peccat homo, quia Deus illum peccaturum esse praesciuit; immo ideo non dubitatur ipsum peccare cum peccat, quia ille, cuius praescientia falli non potest, non fatum, non fortunam, non aliquid aliud, sed ipsum peccaturum esse praesciuit. Qui si nolit, utique non peccat; sed si peccare noluerit, etiam hoc ille praesciuit. [*]( 1 bellet L si AI 8 nihil praescibit L prae,uit, superscripto sci, A 10 sed sup. lin. A 13 aruitrio L; arbitrium e\'. post arbitrum in e erasa sunt repetita uerba aut retento uoluntatis arbitrio 16 uibamus L uibitur L 17 libere (liuere L) ueliraus codd. exccepto p; liberi esse uelimus p v 18 liueri L 21 quantum, ex quantas ut uidetur correctum, C ualeturas C1 24 nec q peccat IA1 C d p q v; non peccat A 2 ab e a k f Domb. 25 eum e )
Deus itaque summus et uerus cum Uerbo suo et Spiritu sancto, quae tria unum sunt, Deus unus omnipotens, creator et factor omnia animae adque omnis corporis, cuius sunt participatione felices, quicumque sunt ueritate, non uanitate felices, qui fecit hominem rationale animal ex anima et corpore, qui eum peccantem nec inpunitum esse permisit nec sine misericordia dereliquit; qui bonis et malis essentiam etiam cum lapidibus, uitam seminalem etiam cum arboribus, uitam sensualem etiam cum pecoribus, uitam intellectualem cum solis angelis dedit; a quo est omnis modus omnis species omnis ordo; a quo est mensura numerus pondus; a quo est quidquid naturaliter est, cuiuscumque generis est, cuiuslibet aestimationis est; a quo sunt semina formarum formae seminum motus seminum adque formarum; qui dedit et carni originem pulchritudinem ualetudinem, propagationis fecunditatem membrorum dispositionem salutem concordiae; qui et animae inrationali dedit memoriam sensum adpetitum, rationali autem insuper mentem intellegentiam uoluntatem; qui non solum caelum et terram, nec solum angelum et hominem, sed nec exigui et contemtibilis animantis uiscera nec auis pinnulam, nec herbae flosculum nec arboris folium sine suarum partium conuenientia et quadam ueluti pace dereliquit: nullo modo est credendus regna hominum eorumque dominationes et seruitutes a suae prouidentiae legibus alienas esse uoluisse. [*]( 4 spirito Cl 5 eunt om. 01 6 quius Lx 7 e ueritate, e m. 2 ituert., e 8 rationabile, bi punctis deleta, C 10 derelinquit L At 15 generi 01 16 formae .... formarum om. e 18 fecunditate i1 C 19 compositionem e t econcordiam 6; concordia q 20 inrationabili k f rationabili f 22 caelum .. nec om. C 1 23 contemti Z1 animatis Lx 24 pinnulam ZA C\' Domb.; pennulam CJ rell. v 25 derelinquit L Al )
Proinde uideamus, quos Romanorum mores et quam ob causam Deus uerus ad augendum imperium adiuuare dignatus est, in cuius potestate sunt etiam regna terrena. Quod autem ut absolutius disserere possemus, ad hoc pertinentem etiam superiorem librum conscripsimus, quod in hac re potestas nulla sit eorum deorum, quos etiam rebus nugatoriis colendos putarunt, et praesentis uoluminis partes superiores, quas huc usque perduximus, de fati quaestione tollenda, ne quisquam, cui iam persuasam esset non illorum deorum cultu Romanum imperium propagatum adque seruatum, nescio cui fato potius id tribueret quam Dei summi potentissimae uoluntati. Ueteres igitur primique Romani, quantum eorum docet et commendat historia, quamuis ut aliae gentes excepta una populi Hebraeorum deos falsos colerent et non Deo uictimas, sed daemoniis immolarent, tamen \'laudis auidi, pecuniae liberales erant, gloriam ingentem, diuitias honestas uolebant; hanc ardentissime dilexerunt, propter hanc uiuere uoluerunt, pro hac emori non dubitauerunt; ceteras cupiditates huius unius ingenti cupiditate presserunt. Ipsam denique patriam suam, quoniam seruire uidebatur inglorium, dominari uero adque imperare gloriosum, prius omni studio liberam, deinde [*]( 19 san. Cat. 7 ) [*]( 2 meruerunt p 3 eum non p 7 regna/terrena, n eraso, C Quod antem ut C; quod autem L A\'; quod ut AJ ab d ep q u Domb. 8 diacere Ll possemus L Aa b de p q kl v; possimus C a 2 f Domb. etiam LAp; et C rell. v Domb. 9 potes///tas, erasis ut uidetur bis positis litteris tas, C 10 deorum om. C 14 qui Ll 15 id trib. C\'; attrib. (J2 18 crederent, in margine colerent, e 19 abidi L A liuer. L 21 uibere L; uincere a; uincere superscripto i uiuere b pro hac emori 1 s Cv; pro hac et mori L2A b epj propter hanc emori a; propter hanc et mori d-)
Laudat idem Sallustius temporibus suis magnos et praeclaros uiros, Marcum Catonem et Gaium Caesarem, dicens quod diu illa res publica non habuit quemquam uirtute magnum, sed sua memoria fuisse illos duos ingenti uirtute, diuersis moribus. In laudibus autem Caesaris posuit, quod sibi magnum imperium, exercitum, bellum nouum exoptabat, ubi uirtus enitescere posset. Ita fiebat in uotis uirorum uirtute magnorum, ut excitaret in bellum miseras gentes et flagello agitaret Bellona sanguineo, ut esset ubi uirtus eorum enitesceret. Hoc illa profecto laudis auiditas et gloriae cupido faciebat. Amore itaque primitus libertatis, post etiam dominationis et cupiditate laudis et gloriae multa magna fecerunt. Reddit eis utriusque rei testimonium etiam poeta insignis illorum; inde quippe ait: [*]( 2 Cic. rep. II, 31 10 SaU. Cat. 7 15 Cat. 53 sq. ) [*]( 1 conenpiuerunt codd.; concupierunt v 2 fecerunt L A Cab dep q k fv; fecere a Domb. 3 aut] ac a 6 regius m. 2 in fine uersus C i beniuolentia I<ACe sed omn. 11 9 seqntum L A est sup. lin. C 10 incrediuile L memoratus C1; memorata C2 est om. C aJ liuert. C 13 laudauilia L 16 M. C G. C 20 exoptauat L A 21 dfiebat, d m. 2 superscript. C; fidebat Mett. editt. 25 liuert. L 27 reddi tC rei om. ql poeta testimonium etiam q )
Tunc itaque magnum illis fuit aut fortiter mori aut liberos uiuere. Sed cum esset adepta libertas, tanta cupido gloriae incesserat, ut parum esset sola libertas, nisi et dominatio quaereretur, dum pro magno habetur, quod uelut loquente Ioue idem poeta dicit:
- Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
- Accipere ingentique urbem obsidione premebat;
- Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
Quae quidem Vergilius Iouem inducens tamquam futura praedicentem ipse iam facta recolebat cernebatque praesentia; uerum propterea commemorare illa uolui, ut ostenderem dominationem post libertatem sic habuisse Romanos, ut in eorum magnis laudibus poneretur. Hinc est et illud eiusdem poetae, quod, cum artibus aliarum gentium eas ipsas proprias Romanorum artes regnandi adque imperandi et subigendi ac debellandi populos anteponeret, ait:
- Quin aspera Iuno,
- Quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
- Consilia in melius referet mecumque fouebit
- Romanos rerum dominos gentemque togatam.
- Sic placitum. Ueniet lustris labentibus aetas,
- Cum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas
- Seruitio premet ac uictis dominabitur Argis
.
Has artes illi tanto peritius exercebant, quanto minus se uoluptatibus dabant et eneruationi animi et corporis in concupiscendis et augendis diuitiis et per illas moribus corrumpendis, rapiendo miseris ciuibus, largiendo scaenicis turpibus. [Unde] Qui tales iam morum labe superabant adque abundabant, quando scribebat ista Sallustius canebatque Vergilius, non illis artibus ad honores et gloriam, sed dolis adque fallaciis ambiebant. Unde idem dicit: *Sed primo magis ambitio quam auaritia animos hominum exercebat, quod tamen uitium propius uirtutem erat. Nam gloriam honorem imperium bonus et ignauus aeque sibi exoptant; sed ille, inquit, uera uia nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis adque fallaciis contendit.\' Hae sunt illae bonae artes, per uirtutem scilicet, non per fallacem ambitionem ad honorem et gloriam et imperium peruenire; quae tamen bonus et ignauus aeque sibi exoptant; sed ille, id est bonus, uera uia nititur. Via uirtus est, qua nititur tamquam ad possessionis finem, id est ad gloriam honorem imperium. Hoc insitum habuisse Romanos etiam deorum aput illos aedes indicant, quas coniunctissimas constituerunt, Virtutis et Honoris, pro dis habentes quae [*]( 11 Cat. 11, 1 ) [*]( 1 popnlo C el 2 hae L A C ab dep q ex V; haec kl Domb.; hac .f artes] partes m. i sup. lin. L. A mores L A ab dep qak I; morem Cc Domb. 5 dabant. postea (posteri m. 2) uero paulatim degenerauerunt. uoluptatibus se dando. et eneruatione (sic) animi, glossa marginali haud dubie in textum recepta, p eneruatione a1 A; neruationi e 6 illa Cl 7 cibibus LA 8 unde qui tales iam moram labe (laue LA) mas., inclusi unde, quod ex initio seqwmtis sententiae huc irrepsisse uidetur. quae Domb. Morelium secutus edidit: Undique tales iam morum labes superabant, iam eo displicent, quod sequens pars sententiae non illis artibus-ambiebant et subiecto et uinculo caret 11 inde a 12t oanimas b 13 proprius Cs uirtute/, m deleto, C; uirtuti e 15 doli Cl 18 ignabus LA 21 //imperium, et eras., L 23 uirtutes et honores Cti Virtutis om. e )
- Excudent alii spirantia mollius aera,
- Cedo equidem, uiuos ducent do marmore uultus,
- Orabunt causas melius caelique meatus
- Describent radio et surgentia sidera dicent:
[*]( 1 Aen. VIII, 646 sqq. 9 Aen. I, 279 sqq. 24 Aen. VI, 847 sqq. )[*]( 1 iubebat accipere erasa sunt in e et m. 2 superscriptum restituere nolebat 3 ene[ades ad ferrum m. 2 in ras. e 4 mori LA1p; emori rell. v Domb. liueros uibere L 5 et 6 liuertas L 7 babetur LAC dep al kl; haberetur a b q a1k1 I v 13 lauentibus L A 14 pthiam L A C; phythia e 17 facta ex fato corr. b 18 propterea om. C1 19 liuert. L 21 al. gent. art. v 22 eubigendi A2. C2 in marg.. ab d p qkv; subigiendi LA\'; subiendi /; subiugandi e (in marg. subigendi), a Domb.; om. 01 25 cedo equidem L A 2 C d e k Domb.; cedequidem Alp.c; caedo eq. al; credo eq. abq (,(2 v 26 melius] alii a 27 fulgentia C )235- Tu regere imperio populos, Romane, memento
- (Hae tibi erunt artes) pacique inponere mores,
- Parcere subiectis et debellare superbos.
Melius laudatus est Cato. De illo quippe ait: (Quo minus petebat gloriam, eo illum magis sequebatur.\' Quando quidem gloria est, cuius illi cupiditate flagrabant, iudicium hominum bene de hominibus opinantium; et ideo melior est uirtus, quae humano testimonio contenta non est nisi conscientiae suae. Unde dicit apostolus: Nam gloria nostra haec est: testimonium conscientiae nostrae; et alio loco: Opus autem suum probet unusquisque, et tunc in semet ipso tantum gloriam habebit et non in altero. Gloriam ergo et honorem et imperium, quae sibi exoptabant et quo bonis artibus peruenire nitebantur boni, non debet sequi uirtus, sed ipsa uirtutem. Neque enim est uera uirtus, nisi quae ad eum finem tendit, ubi est bonum hominis, quo melius non est. Unde et honores, quos petiuit Cato, petere non debuit, sed eos ciuitas ob eius uirtutem non petenti dare. Sed cum illa memoria duo Romani essent uirtute magni, Caesar et Cato, longe uirtus Catonis ueritati uidetur propinquior fuisse quam Caesaris. Proinde qualis esset illo tempore ciuitas et antea qualis fuisset, uideamus in ipsa sententia Catonis: \'Nolite, inquit, existimare maiores nostros armis rem publicam ex parua magnam fecisse. Si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus. Quippe sociorum adque ciuium, praeterea armorum et equorum maior copia nobis quam illis [*]( 6 Cat. 54, 6 11 2. Cor. I, 12 12 Gal. 6, 4 25 Cat. 52, 19 ) [*]( 1 uoleuant L 4 cupient Lt At que malis C; qug in malis e 7 peteuat L 10 testimonio LAabdepqakƒv; iudicio C Domb. 11 Nam et b 12 alio loco, m. 2 superscripto in, A 13 suum autem L A 19 petibit L; petiuit m. 2 superscripto fpuit (i. e. spraeuit) e 20 cibitas L )
Qui audit haec Catonis uerba siue Sallustii, putat, quales laudantur Romani ueteres, omnes eos tales tunc fuisse uel plures. Non ita est; alioquin uera non essent, quae ipse item scribit, ea quae commemoraui in secundo libro huius operis, ubi dicit, iniurias ualidiorum et ob eas discessionem plebis a patribus aliasque dissensiones domi fuisse iam inde a principio, neque amplius aequo et modesto iure actum quam expulsis regibus quamdiu metus a Tarquinio fuit, donec bellum graue, quod propter ipsum cum Etruria susceptum fuerat, finiretur; postea uero seruili imperio patres exercuisse plebem, regio more uerberasse, agro pepulisse et ceteris expertibus solos egisse in imperio; quarum discordiarum, dum illi dominari uellent, illi seruire nollent, finem fuisse bello Punico secundo, quia rursus grauis metus coepit urguere adque ab illis perturbationibus alia maiore cura cohibere animos inquietos et\' ad concordiam reuocare ciuilem. Sed per quosdam paucos, qui pro suo modo boni erant, magna administrabantur [*]( 14 c. is ) [*]( 1 fecerunt LACabdepqkIv; fecere a (ut apud Sail.) Domb. 3 linid. L . 6 uirtutam praemia... mirum m. uet. in marg. infer. C 7 sini L A 9 impetus fiat, in marg.l imperatur e I I cathonis O. 12 romani om. Cl ueteres om. a tunc tales C 13 ita om. Cl 14 eaq; L A 21 morem C\' ueruerasse L A 23 bellent L bel- lum punicum secundum blekv 24 urg?ere A;v urgere C 26 cibilem LA 27 amminist. L A )
Quam ob rem quam diu fuissent regna Orientis inlustria, uoluit Deus et Occidentale fieri, quod tempore esset posterius, sed imperii latitudine et magnitudine inlustrius, idque talibus potissimum concessit hominibus ad domanda grauia mala multarum gentium, qui causa honoris laudis et gloriae consuluerunt patriae, in qua ipsam gloriam requirebant, salutemque [*]( 2 Cat. 53, I 11 Cat. 52 ) [*]( 1 tempera/tis, n eraso, C 3 legenti L A C rell.; et legenti a Domb. 4 licuisse A 5 adtendere qa2kl Domb.,\' se adtend. LA Gal bcdepat fv 8 quam L1 opulentibus a 9 cibium L A 12 ena Ll 13 magistratum Z1 15 a om. Ll 21 ipsam C; ipsum rell. v Domb. 22 quam diu ZA\'p; cum diu C rell. v Domb. 25 multoram C 27 ipsa Cl; \'malim ipsorum\' Domb. )
Idemque in carmine lyrico ad reprimendam dominandi libidinem ita cecinit:
- Laudis amore tumes: sunt certa piacula, quae te
- Ter pure lecto poterunt recreare libello.
Uerum tamen qui libidines turpiores fide pietatis inpeti\'ato Spiritu sancto et amore intellegibilis pulchritudinis non refrenant, melius saltem cupiditate humanae laudis et gloriae non quidem iam sancti, sed minus turpes sunt. Etiam Tullius hinc dissimulare non potuit in eisdem libris quos de re publica scripsit, ubi loquitur de instituendo principe ciuitatis, quem dicit alendum esse gloria, et consequenter commemorat maiores suos multa mira adque praeclara gloriae cupiditate fecisse. Huic igitur uitio non solum non resistebant, uerum etiam id excitandum et accendendum esse censebant, putantes hoc utile esse rei publicae. Quamquam nec in ipsis philosophiae libris Tullius ab hac peste dissimulet, ubi eam luce [*]( 6 Ep. 1, 1, 36 sq. 10 C. II, 2, 9 sqq. 19 Lib. V ) [*]( 1 uno uitio m. 1 sup. lin. C 2 pecunae C 3 sanus a 4 poeta Cl orat. Cde 6 tumes: sunt] tumescunt de 7 cum t?r C tempore, iri marg. ai. q te ter pure, b 10 latium C abidum L A1 dominando A C e2 ql I; dommandi et 14 liuid. L 15 intelligiuilis L; intelligeQtibilis e refrenat L1 18 binc] homo q indeisdem C 19 statuendo a 21 multa gloriae mira adq. praeclara cupiditate L A, transpositionis signa in I. m. 2 superscripta sunt; in A gloriae m. 2 lineola deleta et super cupiditate scripta eat 22 igitur] ergo p v resistebat C1 uerum ....... censebant om. e 23 accedendum C )
- Latius regnes auidum domando
- Spiritum, quam si Libyam remotis
- Gadibus iungas et uterque Poenus
- Seruiat uni.
Huic igitur cupiditati melius resistitur sine dubitatione quam ceditur. Tanto enim quisque est Deo similior, quanto et ab hac inmunditia mundior. Quae in hac uita etsi non funditus eradicatur ex corde, quia etiam bene proficientes animos tentare non cessat, saltem cupiditas gloriae superetur dilectione iustitiae: ut, si alicubi iacent quae aput quosque inprobantur, si bona, si recta sunt, etiam ipse amor humanae laudis erubescat et cedat amori ueritatis. Tam enim est hoc uitium inimicum piae fidei, si maior in corde sit cupiditas gloriae quam Dei timor uel amor, ut Dominus diceret: Quo modo potestis credere gloriam ab inuicem expectantes et gloriam quae a solo Deo est non quaerentes? Item de quibusdam, qui in eum crediderant et uerebantur palam confiteri, ait euangelista: Dilexerunt gloriam hominum magis quam Dei. Quod sancti apostoli non fecerunt; qui cum in his locis praedicarent Christi nomen, ubi non solum inprobabatur (sicut ille ait: iacentque ea semper, quae aput quosque inprobantur), uerum etiam summae [*]( 4 Tusc. I, 2 19 1o. 5, 44 22 Io. 12, 43 ) [*]( •i I qum Ll 4 acceduntur L At Cel 5 gloria L, gloriae A, gloriamo C iacentque, n m. 2 in ras., C improuantur IA1 et sic u. 26 8 est p 11 et LA e p q; est C reM. vet si, et m. 1 sup. lin., L 14 ut ex et corr. A 15 humanao laudif C 16 eruuesc. L A hoc eat C 19 potestes Cl ab .. expectantes omn. e 20 expec///tantes, erasa eyllahtt tan, C 24 in om. a 25 et 26 inprouab. £ A )