De civitate dei

CAPUT XXI. De nouitate corporis spiritalis, in quam sanctorum caro mutabitur.

Restituetur ergo quidquid de corporibus uiuis uel post mortem de cadaueribus periit, et simul cum eo, quod in sepulcris remansit, in spiritalis corporis nouitatem ex animalis corporis uetustate mutatum resurget incorruptione adque inmortalitate uestitum. Sed etsi uel casu aliquo graui uel inimicorum inmanitate totum penitus conteratur in puluerem adque in auras uel in aquas dispersum, quantum fieri potest. nusquam esse sinatur omnino: nullo modo subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed capillus in eo capitis non peribit. Erit ergo spiritui subdita caro spiritalis, sed tamen caro, non spiritus; sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed tamen spiritus, non caro. Cuius rei habemus experimentum in nostrae poenae deformitate. Non enim secundum carnem, sed utique secundum spiritum carnales erant, quibus ait apostolus: Non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus; et homo spiritalis sic in hac uita dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit et uideat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae; erit autem etiam corpore spiritalis, cum eadem caro sic resurrexerit, ut fiat quod scriptum est: Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale. Quae sit autem et quam magna spiritalis corporis gratia, quoniam nondum uenit in experimentum, uereor ne temerarium sit omne, quod de illa profertur, eloquium. Verum tamen quia spei nostrae gaudium propter Dei laudem non est tacendum et de intimis ardentis sancti amoris medullis dictum est: Domine, dilexi decorem domus tuae: de donis eius, quae in hac [*]( 18 1. Cor. 3, 1 20 Rom. 7, 23 23 1. Cer. 15, 44 29 Ps. 25, 8 ) [*]( 4 ergo et v 6 nouitatem .. corporis om. 9 7 resurgefit g 12 eo V om. et 13 fpu (= spiritu) g 20 ut uideat e 23 seminatQr g 24 reaurget abgpp2av; resurgit p1; surget e 25 quia p )

aenJmnosissima uita bonis malisque largitur, ipso adiuuante coniciamus, ut possumus, quantum sit illud, quod nondum experti utique digne eloqui non ualemus. Omitto enim, quando fecit hominem rectum; omitto uitam illam duorum coniugum in paradisi fecunditate felicem, quoniam tam breuis fuit, ut ad nascentium sensum nec ipsa peruenerit: in hac, quam nouimus, in qua adhuc sumus, cuius tentationes, immo quam totam tentationem, quamdiu in ea sumus, quantumlibet pro- Sciamus, perpeti non desinimus, quae sint indicia circa genus humanum bonitatis Dei, quis poterit explicare?

CAPUT XXII. De miseriis ac malis, quibus humanum genus merito primae praeuaricationis obnoxium est et a quibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur.

Nam quod ad primam originem pertinet, omnem mortalium progeniem fuisse damnatam, haec ipsa uita, si uita dicenda est, tot et tantis malis plena testatur. Quid enim aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis error exsistit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscipit, ut homo ab illo liberari sine labore dolore timore non possit? Quid amor ipse tot rerum uanarum adque noxiarum et ex hoc mordaces curae, perturbationes, maerores, formidines, insana gaudia, discordiae, lites, bella, insidiae, iracundiae, inimicitiae, fallacia, adulatio, fraus, furtum, rapina, perfidia, superbia, ambitio, inuidentia, homicidia, parricidia, crudelitas, saeuitia, nequitia, luxuria, petulantia, inpudentia, inpudicitia. fornicationes, adulteria, incesta et contra naturam utriusque sexus tot stupra adque inmunditiae, quas turpe est [*]( 1 malisue p 4 illorum p 6 qua rjQuerint nouimus p 16 damnatum g post dicenda est in e leguntur de miseriis omnium (hominum ?) ex lemmate hic inserta 17 tut g 19 extitit b tenebr. quodam om. b 20 suscipit abgpv; suscepit e Domb. 25 inuidia p 26 inpudicitiae inpudentiae e 27 inpudicitia om. p incestum g p )

etiam dicere, sacrilegia, haereses, blasphemiae, periuria, obpressiones innocentium, calumniae, circumuentiones, praeuaricationes, falsa testimonia, iniqua iudicia, uiolentiae, latrocinia et quidquid talium malorum in mentem non uenit et tamen de uita ista hominum non recedit? Verum haec hominum sunt malorum, ab illa tamen erroris et peruersi amoris radice uenientia, cum qua omnis filius Adam nascitur. Nam quis ignorat cum quanta ignorantia ueritatis, quae iam in infantibus manifesta est, et cum quanta abundantia uanae cupiditatis, quae in pueris incipit apparere, homo ueniat in hanc uitam, ita ut, si dimittatur uiuere ut uelit et facere quidquid uelit, in haec facinora et flagitia, quae commemoraui et quae commemorare non potui, uel cuncta uel multa perueniat?

Sed diuina gubernatione non omni modo deserente damnatos et Deo non continente in ira sua miserationes suas in ipsis sensibus generis humani prohibitio et eruditio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras uigilant et contra hos inpetus obponuntur, plenae tamen etiam ipsae laborum et dolorum. Quid enim sibi uolunt multimodae formidines, quae cohibendis paruulorum uanitatibus adhibentur? Quid paedagogi, quid magistri, quid ferulae, quid lora, quid uirgae, quid disciplina illa, qua scriptum sancta dicit dilecti filii latera esse tundenda, ne crescat indomitus domarique iam durus aut uix possit aut fortasse nec possit? Quid agitur his poenis omnibus, nisi ut debelletur inperitia et praua cupiditas infrenetur, cum quibus malis in hoc saeculum uenimus? Quid est enim, quod cum labore meminimus, sine labore obliuiscimur; cum labore discimus, sine labore nescimus: [*]( 16 Ps. 76, 10 23 Eccli. 30, 12 ) [*]( 8 qua aetiam g infantia pt 17 humana b sed prohibitio e p: sed pbitio b cumtftaf, male corr. ex conttfxaf, b 18 et cumn u qof, ex et contqof corr, b 19 impetu fnpponuntur b planae t 21 quohibcndis g cupiditatibue, in fnarg. aJ uanitatibus, p 24 tondenda p 25 possit ut b fortasse om. p, inclusit Domb. non a )

cum labore strenui, sine labore inertes sumus ? Nonne hinc apparet, in quid uelut pondere suo quam procliuis et prona sit uitiosa natura et quanta ope, ut hinc liberetur, indigeat? Desidia segnitia, pigritia neglegentia uitia sunt utique quibus labor fugitur, cum labor ipse, etiam qui est utilis, poena sit.

Sed praeter pueriles poenas. sine quibus disci non potest quod maiores uolunt, qui uix aliquid utiliter uolunt, quot et quantis poenis genus agitetur humanum, quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum, sed ad condicionem pertinent miseriamque communem, quis ullo sermone digerit? quis ulla cogitatione conprehendit? Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus adque luctu, a damnis et damnationibus, a deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis! quando quidem ab eis et depraedatio et captiuitas, et uincula et carceres, et exsilia et cruciatus, et amputatio membrorum et priuatio sensuum, et obpressio corporis ad obscenam libidinem obprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid? ab innumeris casibus quae forinsecus corpori formidantur, aestibus et frigoribus, tempestatibus imbribus adluuionibus, coruscatione tonitru. grandine fulmine, motibus hiatibusque terrarum. obpressionibus ruinarum, ab offensionibus et pauore uel etiam malitia iumentorum, a tot uenenis fruticum aquarum, aurarum bestiarum, a ferarum uel tantummodo molestis uel etiam mortiferis morsibus, arabia quae contingit ex rabido cane, ut etiam blanda et amica [*]( 2 in quid] inquit begp uelut, m. 2 superscripto qm (quam ? quoi niam ?), e quam procliuis gp; quam om. rell. v Do-mb. 3 indegeat# 4 segnities v 5 inutilis p 8 quot] quod g 10 pertinet ep 11 cummnnem g 13 et a damnat. p 14 a deceptionibus g; om. e1 et a C susp. e; a susp. g 15 estceleribus g 16 uincla Domb. 20 quae e1gppa; qui a b e2 v corporis 6 <7 24 offensionibus mss.; offensione v a tot g 25 fraticum g ac ferar. b el g1 27 ex] a p rabioso b )

suo domino bestia nonnumquam uehementius et amarius quam leones draconesque metuatur faciatque hominem, quem forte adtaminauerit, contagione pestifera ita rabiosum, ut a parentibus coniuge filiis peius omni bestia formidetur! Quae mala patiuntur nauigantes! quae terrena itinera gradientes! Quis ambulat ubicumque non inopinatis subiacens casibus? De foro quidam rediens domum sanis pedibus suis cecidit. pedem fregit et ex illo uulnere finiuit hanc uitam. Quid uidetur sedente securius? De sella, in qua sedebat, cecidit Heli sacerdos et mortuus est. Agricolae, immo uero omnes homines, quot et quantos a caelo et terra uel a perniciosis animalibus casus metuunt agrorum fructibus! Solent tamen de frumentis tandem collectis et reconditis esse securi. Sed \' quibusdam, quod nouimus, prouentum optimum frumentorum fluuius inprouisus fugientibus hominibus de horreis eiecit adque abstulit. Contra milleformes daemonum incursus quis innocentia sua fidit? quando quidem, ne quis fideret, etiam paruulos baptizatos, quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic uexant, ut in eis maxime Deo ista sinente monstretur huius uitae flenda calamitas et alterius desideranda felicitas. Iam uero de ipso corpore tot exsistunt morborum mala, ut nec libris medicorum cuncta conprehensa sint; in quorum pluribus ac paene omnibus etiam ipsa adiumenta et medicamenta tormenta sunt, ut homines a poenarum exitio poenali eruantur auxilio. Nonne ad hoc perduxit sitientes homines ardor inmanis, ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent? nonne ad hoc fames, ut a carnibus hominum se abstinere non possent nec inuentos homines mortuos, sed propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam [*]( 1 huei mentibus g 4 et coniuge filius p; tconiuga filiis g 5 ique g quaeterrena itinera e 6 inopinantie g 11 quod g 15 horre/ia h eras., g egecit g 16 omnes millef. e mille ferme p 17 fix id g quanto g 18 paruolus baptizatus g 19 sinente, ista et in * 20 alterius m. 2 superscripto uite, e 26 ardoreni manis g Qrinam$ 28 abstinere se v 29 aç se e ) filios matres incredibili crudelitate, quam rabida esuries faciebat, absumerent? Ipse postremo somnus, qui proprie quietis nomen accepit, quis uerbis explicet. saepe somniorum uisis quam sit inquietus et quam magnis, licet falsarum rerum, terroribus, quas ita exhibet et quodam modo exprimit, ut a ueris eas discernere nequeamus, animam miseram sensusque perturbet? Qua falsitate uisorum etiam uigilantes in quibusdam morbis et uenenis miserabilius agitantur; quamuis multimoda uarietate fallaciae homines etiam sanos maligni daemones nonnumquam decipiant talibus uisis, ut, etiamsi eos per haec ad sua traducere non potuerint, sensus tamen eorum solo adpetitu qualitercumque persuadendae falsitatis inludant.

Ab huius tam miserae quasi quibusdam inferis uitae non liberat nisi gratia Saluatoris Christi, Dei ac Domini nostri (hoc enim nomen est ipse Iesus; interpretatur quippe Saluator), maxime ne post hanc miserior ac sempiterna suscipiat, non uita, sed mors. Nam in ista quamuis sint per sancta et sanctos curationum magna solacia, tamen ideo non semper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibus, ne propter hoc religio quaeratur, quae propter aliam magis uitam, ubi mala non erunt omnino ulla, quaerenda est; et ad hoc meliores quosque in his malis adiuuat gratia, ut quanto fideliore, tanto fortiore corde tolerentur. Ad quam rem etiam philosophiam prodesse dicunt docti huius saeculi, quam di quibusdam paucis, ait Tullius, ueram dederunt; nec hominibus, inquit, ab his aut datum est donum maius aut potuit ullum dari: usque adeo et ipsi, contra quos agimus, quoquo modo conpulsi sunt in habenda non quacumque, sed uera philosophia [*]( 25 Fin. V, 21; Acad. poster. 1, 2 ) [*]( h rn 8 expl. uerbis e uiBis, ex uis sit corr., g 5 exibet. g 6 diseeptjere g O 8 et... quamuis om. e1 10 ut om. e 12 Bolą. 9 13 miseria, ia m. 2 in ras., e 15 est nomen p 16 nec g haec, ex hac corr., g 17 et tr egp; ac v Domb. 21 i) er omnino nulla, m. 2 corr. e nulla g 22 fideliore, in marg. feliciore, e 26 ab his] ljabis g )

diuinam gratiam confiteri. Porro si paucis diuinitus datum est uerae philosophiae contra miserias huius uitae unicum auxilium, satis et hinc apparet humanum genus ad luendas miseriarum poenas esse damnatum. Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum diuinum maius est donum. sic a nullo deo dari credendum est nisi ab illo, quo et ipsi qui multos deos colunt nullum dicunt esse maiorem.

CAPUT XXIII. De his, quae praeter illa mala, quae bonis malisque communia sunt, ad iustorum laborem specia- liter pertinent.

Praeter haec autem mala huius uitae bonis malisque communia habent in ea iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus aduersus uitia militant et in talium proeliorum tentationibus periculisque uersantur. Aliquando enim concitatius, aliquando remissius, non tamen desinit caro concupiscere aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uolumus faciamus, omnem malam concupiscentiam consumendo, sed eam nobis, quantum diuinitus adiuti possumus. non ei consentiendo subdamus, uigiliis continuis excubantes. ne opinio ueri similis fallat, ne decipiat sermo uersutus, ne se tenebrae alicuius erroris offundant, ne quod bonum est malum aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab his quae agenda sunt metus reuocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido praecipitet, ne super iracundiam sol occidat, ne inimicitiae prouocent ad retributionem mali pro malo, ne absorbeat inhonesta uel inmoderata tristitia, ne inpertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem, ne maledicis [*]( 16 Gal. 5, 17 ) [*]( 1 diuinam usque ad philosophiae corr. m. in marg. g 3 et io ninc g * 6 creditum g 7 colant e 12 haec. om. a 13 habentia (?) el; ha- -t benda f e2; habencĮ ţ: adscriptis in margine in ea ifti, e3 20 snbdimns g )

rumoribus bona conscientia fatigetur, ne temeraria de alio suspicio nos nostra decipiat, ne aliena de nobis falsa nos frangat, ne regnet peccatum in nostro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, ne membra nostra exhibeantur iniquitatis arma peccato, ne oculus sequatur concupiscentiam, ne uindicandi cupiditas uincat, ne in eo quod male delectat uel uisio uel cogitatio remoretur, ne inprobum aut indecens uerbum libenter audiatur, ne fiat quod non licet etiamsi libet, ne in hoc bello laborum periculorumque plenissimo uel de uiribus nostris speretur facienda uictoria uel uiribus nostris facta tribuatur, sed eius gratiae, de quo ait apostolus: Gratias autem Deo, qui dat nobis uictoriam per Dominum nostrum legum Christum; qui et alio loco: In his, inquit, omnibus superuincimus per eum qui dilexit nos. Sciamus tamen, quantalibet uirtute proeliandi uitiis repugnemus uel etiam uitia superemus et subiugemus, quamdiu sumus in hoc corpore, nobis deesse non posse unde dicamus Deo: Dimitte nobis debita nostra. In illo autem regno, ubi semper cum corporibus inmortalibus erimus, nec proelia nobis erunt ulla nec debita; quae nusquam et numquam essent, si natura nostra, sicut recta creata est, permaneret. Ac per hoc etiam noster iste conflictus, in quo periclitamur et de quo nos uictoria nouissima cupimus liberari, ad uitae huius mala pertinet, quam tot tantorumque testimonio malorum probamus esse damnatam. [*]( 4 Rom. 6, 12 sq. 11 1. Cor. 15, 57 13 Rom. 8, 37 18 -Mt. 6, 12 ) [*]( 1 de alio gv; om. abepp 2 nos nostra g; nos om. abeppav 1i 3 frangapt e 8 ne fiat qd libet et quod non libet etiamsi bet, qd libet nt. 2 in spatia uacuo relicto, b 13 sq. qui et alie loco. in quo his quidc t omnibus puincimus propter eum qui dilexi nos. Sciamus sed tamen in quantalibet b 15 nos; sciamus sic interpunxit Domb., coniunctiuum ex illo ut p. 640, 17 dependere ratus 21 recte p ) [*]( XXXX Ang. opera Sectiu V pura II. ) [*]( 41 )

CAPUT XXIIII. De bonis, quibus etiam hanc uitam damnationi obnoxiam Creator inpleuit.

Iam nunc considerandum est hanc ipsam miseriam -generis humani, in qua laudatur iustitia punientis, qualibus et quam multis inpleuerit bonis eiusdem bonitas cuncta quae creauit administrantis. Primum benedictionem illam, quam protulerat ante peccatum dicens: Crescite et multiplicamini et inplete terram, nec post peccatum uoluit inhibere mansitque in stirpe damnata donata fecunditas; nec illam uim mirabilem seminum, immo etiam mirabiliorem qua efficiuntur et semina, inditam corporibus humanis et quodam modo intextam peccati uitium potuit auferre, quo nobis inpacta est etiam necessitas mortis; sed utrumque simul currit isto quasi fluuio adque torrente generis humani, malum quod a parente trahitur, et bonum quod a creante tribuitur. In originali malo duo sunt, peccatum adque supplicium; in originali bono alia duo, propagatio et conformatio. Sed quantum ad praesentem pertinet intentionem nostram, de malis, quorum unum de nostra uenit audacia, id est peccatum, alterum de iudicio Dei, id est supplicium, iam satis diximus. Nunc de bonis Dei, quae ipsi quoque uitiatae damnataeque naturae contulit siue usque nunc confert, dicere institui. Neque enim damnando aut totum abstulit quod dederat, alioquin nec esset omnino; aut eam remouit a sua potestate, etiam cum diabolo poenaliter subdidit, cum nec ipsum diabolum a suo alienant imperio; quando quidem, ut ipsius quoque diaboli natura subsistat, ille facit qui summe est et facit esse quidquid aliquo modo est. [*]( 8 Gen. 1, 28 ) [*]( 9 implete agppα; replete be tJ 10 ullam g1 12 indita p mh 13 intextam, mix m. 2 superscript., g; intexta p; intextn e 19 intentionem, m. 2 ex interitionem corr., e 22 ipse e 26 sabdididit g alienauerit a suo p alienaret g )

Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in naturam peccato uitiatam supplicioque damnatam de bonitatis eius quodam ueluti fonte manare, propagationem in primis mundi operibus benedictione largitus est, a quibus operibus die septimo requieuit; conformatio uero in illo eius est opere, quo usque nunc operatur. Efficacem quippe potentiam suam si rebus subtrahat, nec progredi poterunt et suis dimensis motibus peragere tempora nec prorsus in eo quod creatae sunt aliquatenus permanebunt. Sic ergo creauit hominem Deus, ut ei adderet fertilitatem quandam, qua homines alios propagaret, congenerans eis etiam ipsam propagandi possibilitatem, non necessitatem: quibus tamen uoluit hominibus abstulit eam Deus, et steriles fuerunt; non tamen generi humano abstulit semel datam primis duobus coniugibus benedictione generali. Haec ergo propagatio quamuis peccato ablata non fuerit, non tamen etiam ipsa talis est, qualis fuisset, si nemo peccasset. Ex quo enim homo in honore positus, postea quam deliquit, conparatus est pecoribus, similiter generat; non in eo tamen penitus exstincta est quaedam uelut scintilla rationis, in qua factus est ad imaginem Dei. Huic autem propagationi si conformatio non adhiberetur, nec ipsa in sui generis formas modosque procederet. Si enim non concubuissent homines et nihilo minus Deus uellet inplere terras hominibus: quo modo creauit unum sine commixtione maris et feminae, sic posset omnes; concumbentes uero nisi illo creante generantes esse non possunt. Sicut ergo ait apostolus de institutione spiritali, qua homo ad pietatem iustitiamque [*]( 6 Io. 5, 17 18 Ps. 48, 13 ) [*]( 4 benedictione e a sup. lin. g 8 tempore g 9 si a 10 illi v addereAt g 11 ipsam etiam v 12 non noluit b 13 eam usque ad abstulit l. 14 om. b 14 primus g duobus] hominibus b coniugionibuB bl; coniunctionibus b2 benedictione (benedictione a) generali p. p a Domb.; benedictionem generandi a beg p2 tJ 15 non fuerit ablata Domb. 17 onore gl 19 non usque ad Dei l. 20 t\'n. 2 in marg. e 26 poasunt abegpav; poesent p Domb. ) [*]( 41* )

formatur: Neque qui plantat, est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus: ita etiam hic dici potest: (Nec qui concumbit nec qui seminat, est aliquid, sed qui format Deus; nec mater, quae conceptum portat et partum nutrit, est aliquid, sed qui incrementum dat Deus.\' Ipsa namque operatione, qua usque nunc operatur, facit ut numeros suos explicent semina et a quibusdam latentibus adque inuisibilibus inuolucris in formas uisibiles huius quod adspicimus decoris euoluant; ipse incorpoream corporeamque naturam, illam praepositam, istam subiectam. miris modis copulans et conectens animantem facit. Quod opus eius tam magnum et mirabile est, ut non solum in homine, quod est animal rationale et ex hoc cunctis terrenis animantibus excellentius adque praestantius, sed in qualibet minutissima muscula bene consideranti stuporem mentis ingerat laudemque pariat Creatoris.

Ipse itaque animae humanae mentem dedit, ubi ratio et intellegentia in infante sopita est quodam modo; quasi nulla sit, excitanda scilicet adque exserenda aetatis accessu, qua sit scientiae capax adque doctrinae et habilis perceptioni ueritatis et amoris boni; qua capacitate hauriat sapientiam uirtutibusque sit praedita, quibus prudenter, fortiter, temperanter et iuste aduersus errores et cetera ingenerata uitia dimicet eaque nullius rei desiderio nisi boni illius summi adque inmutabilis uincat. Quod etsi non faciat, ipsa talium bonorum capacitas in natura rationali diuinitus instituta quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipotentis, quis conpetenter effatur aut cogitat? Praeter enim artes bene uiuendi et ad inmortalem [*]( 1 1. Cor. 3, 7 ) [*]( 1 quid g 2 etiam tn. 2 ex enim corr. g . 3 ne-ne e 6 ipsa egp; ipse a b p av Domb. operationes quas nunc operatur b nunc usque v 7 a om. b 8 quod] quaa 6 9 euolnant g; euoluat a ep p euolant b ipse incorporeamque naturam b 19 exerenda eg; exercenda abp 21 moris e auriat gl 26 instituta m. 2 ex instituat corr. g 27 Omnipot. opus Domb. )

perueniendi felicitatem, quae uirtutes uocantur et sola Dei gratia, quae in Christo est, filiis promissionis regnique donantur, nonne humano ingenio tot tantaeque artes sunt inuentae et exercitae, partim necessariae partim uoluptariae, ut tam excellens uis mentis adque rationis in his etiam rebus, quas superfluas, immo et periculosas perniciosasque adpetit. quantum bonum habeat in natura, unde ista potuit uel inuenire uel discere uel exercere. testetur? Vestimentorum et aedificiorum ad opera quam mirabilia, quam stupenda industria humana peruenerit; quo in agricultura, quo in nauigatione profecerit; quae in fabricatione quorumque uasorum uel etiam statuarum et picturarum uarietate excogitauerit et inpleuerit; quae in theatris mirabilia spectantibus, audientibus incredibilia facienda et exhibenda molita sit; in capiendis occidendis domandis inrationalibus animantibus quae et quanta reppererit; aduersus ipsos homines tot genera uenenorum, tot armorum. tot machinamentorum, et pro salute mortali tuenda adque reparanda quot medicamenta adque adiumenta conprehenderit: pro uoluptate faucium quot condimenta et gulae inritamenta reppererit; ad indicandas et suadendas cogitationes quam multitudinem uarietatemque signorum, ubi praecipuum locum uerba et litterae tenent; ad delectandos animos quos elocutionis ornatus, quam diuersorum carminum copiam; ad mulcendas aures quot organa musica, quos cantilenae modos excogitauerit; quantam peritiam dimensionum adque numerorum, meatusque et ordines siderum quanta sagacitate conprehenderit; quam multa rerum mundanarum cognitione se inpleuerit, quis possit eloqui, maxime si uelimus non aceruatim cuncta congerere, sed in singulis inmorari? In ipsis postremo [*]( 4 exercitatae o; exerato b partim necessariae orn. b partimj parum b uoluptariae bg; uoluntariae aepoa et ut e 13 expectantibus ab pl 14 in occidendis p 15 inrationabilibus abgpo 16 aduersus impios male rescript. e 18 praeparanda g 19 quod g 20 et ad indic. e 22 eloquutionis g 25 dimensionem g 27 cogilatione g 29 In ante ipsis om. e ) erroribus et falsitatibus defendendis quam magna claruerint ingenia philosophorum adque haereticorum, quis aestimare sufficiat? Loquimur enim nunc de natura mentis humanae, qua ista uita mortalis ornatur, non de fide adque itinere ueritatis, qua illa inmortalis adquiritur. Huius tantae naturae conditor cum sit utique Deus uerus et summus, ipso cuncta quae fecit administrante et summam potestatem summamque habente iustitiam numquam profecto in has miserias decidisset adque ex his praeter eos solos qui liberabuntur in aeternas esset itura, nisi nimis grande peccatum in homine primo, de quo ceteri exorti sunt, praecessisset.

Iam uero in ipso corpore, quamuis nobis sit cum beluis mortalitate commune multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas, quanta prouidentia tanti Creatoris apparet! Nonne ita sunt in eo loca sensuum et cetera membra disposita speciesque ipsa ac figura et statura totius corporis ita modificata, ut ad ministerium animae rationalis se indicet factum? Non enim ut animalia rationis expertia prona esse uidemus in terram, ita creatus est homo; sed erecta in caelum corporis forma admonet eum quae sursum sunt sapere. Porro mira mobilitas, quae linguae ac manibus adtributa est, ad loquendum et scribendum apta adque conueniens et ad opera artium plurimarum officiorumque conplenda, nonne satis ostendit, quali animae ut seruiret tale sit corpus adiunctum? quamquam et detractis necessitatibus operandi ita omnium. partium congruentia numerosa sit et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum in eo condendo maior sit utilitatis habita ratio quam decoris. Certe enim nihil creatum uidemus in corpore utilitatis causa, quod non habeat etiam decoris locum. Plus autem nobis id appareret, si numeros mensurarum, quibus inter se cuncta conexa sunt et coaptata, nossemus; quos forsitan data opera in his, quae foris eminent, [*]( 2 aereticorum g 4 uita ista p 8 habent€ e 11 quo m. 2 ez co ne corr. g exhorti e 15 non g 18 expertia g 25 etj ei g h 28 abit/aratio, h eras., g uidemus creatum Domb. )

humaua posset uestigare sollertia; quae uero tecta sunt adque a nostris remota conspectibus, sicuti est tanta perplexitas uenarum adque neruorum et uiscerum, secreta uitalium, inuenire nullus potest. Quia etsi medicorum diligentia nonnulla crudelis, quos anatomicos appellant, laniauit corpora mortuorum siue etiam inter manus secantis perscrutantisque morientium adque in carnibus humanis satis inhumane abdita cuncta rimata est, ut quid et quo modo quibus locis curandum esset addisceret: numeros tamen de quibus loquor, quibus coaptatio, quae i ovfa|i.ovfa Graece dicitur, tamquam cuiusdam organi, extrinsecus adque intrinsecus totius corporis constat, quid dicam, nemo ualuit inuenire, quos nemo ausus est quaerere? qui si noti esse potuissent, in interioribus quoque uisceribus, quae nullum ostentant decus, ita delectaret pulchritudo rationis, ut omni formae apparenti, quae oculis placet, ipsius mentis, quae oculis utitur, praefen-etur arbitrio. Sunt uero quaedam ita posita in corpore, ut tantummodo decorem habeant, non et usum; sicut habet pectus uirile mamillas, sicut facies barbam, quam non esse munimento, sed uirili ornamento indicant purae facies feminarum, quas utique infirmiores muniri tutius conueniret. Si ergo nullum membrum est, in his quidem conspicuis (unde ambigit nemo), quod ita sit alicui operi adcommodatum, ut non etiam sit decorum; sunt autem nonnulla, quorum solum decus et nullus est usus: puto facile intellegi in condicione corporis dignitatem necessitati fuisse praelatam. Transitura est quippe necessitas tempusque uenturum, quando sola inuicem pulchritudine sine ulla libidine perfruamur: quod maxime ad laudem referendum est Conditoris, cui dicitur ir. psalmo: Confessionemetdecorem induisti. [*]( 29 Ps. 103, 1 ) [*]( 1 possit g adque] et Domb. 3 uiscera b p 5 anathomicos p; ana- In tonicos e multorum b 7 humane e 9 numerus g 10 armonia r um. 13 quoque uiscer. om. e 15 pbormae g 18 et erasum e habeot g mammillas g 19 non om. g 21 munire totius g 22 est om. Domb. 23 aliqqui g 26 temporis e 29 confessiom et decore g )

Iam cetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, licet in istos labores miseriasque proiecto adque damnato, spectanda adque sumenda diuina largitate concessa est, quo sermone terminari potest? in caeli et terrae et maris multimoda et uaria pulchritudine, in ipsius lucis tanta copia tamque mirabili specie, in sole ac luna et sideribus, in opacitatibus nemorum, in coloribus et odoribus florum, in diuersitate ac multitudine uolucrum garrularum adque pictarum. in multiformi specie tot tantarumque animantium, quarum illae plus habent admirationis, quae molis minimum (plus enim formicularum et apicularum opera stupemus quam inmensa corpora balaenarum), in ipsius quoque maris tam grandi spectaculo, cum sese diuersis coloribus uelut uestibus induit et aliquando uiride adque hoc multis modis, aliquando purpureum, aliquando caeruleum est. Quam porro delectabiliter spectatur etiam quandocumque turbatur, et fit inde maior suauitas, quia sic demulcet intuentem, ut non iactet et quatiat nauigantem! Quid ciborum usquequaque copia contra famem? quid saporum diuersitas contra fastidium, naturae diffusa diuitiis, non coquorum arte ac labore quaesita? quid in tam multis rebus tuendae aut recuperandae salutis auxilia! Quam grata uicissitudo diei alternantis et noctis! Aurarum quam blanda temperies! In fruticibus et pecoribus indumentorum conficiendorum quanta materies! Omnia commemorare quis possit? Haec autem sola, quae a me uelut in quendam [*]( i e 2 progecto g 4 et in terrae e 5 et om. e itamque g 9 tantarumque b a Don:b.; tantoraraque aegppv quarum ille abeg?&; quorumills.pv12balenaruma9pV;ballenarumepa;*b quorum illapp 12 balenarum agpv; ballenarum e p a; bfllanaru b in om. e 13 induit uelut uestibus v 16 sit e 17 quapti a4 g to 20 quorum e requisita b quid a b eg p IX Domb; Quanta r quid usque ad auxilia l. 21 m. 1 in marg. p 21 tuenda b aut g. vuirg. p, p Domb.; ac ubev recuperandae egpv; recipiendae a b Domb. 23 ab in fructi ; I m. 2 correctum adscripto in margine ticibus, g 24 omnia considerare e 25 uelut om. e )

sunt aggerem coartata, si uellem uelut conligata inuolucra soluere adque discutere, quanta mihi mora esset in singulis. quibus plurima continentur! Et haec omnia miserorum sunt damnatorumque solacia, non praemia beatorum. Quae igitur illa sunt, si tot et talia ac tanta sunt ista? Quid dabit eis quos praedestinauit ad uitam, qui haec dedit etiam eis quos praedestinauit ad mortem? Quae bona in illa beata uita faciet eos sumere, pro quibus in hac misera unigenitum suum filium uoluit usque ad mortem mala tanta perferre? Unde apostolus de ipsis in illud regnum praedestinatis loquens: Qui proprio, inquit, filio non pepercit, sed pro\'nobis omnibus tradidit eum, quo modo non et cum illo omnia nobis donabit? Cum haec promissio conplebitur, quid erimus! quales erimus! Quae bona in illo regno accepturi sumus, quando quidem Christo moriente pro nobis tale iam pignus accepimus! Qualis erit spiritus hominis nullum omnino habens uitium, nec sub quo iaceat, nec cui cedat, nec contra quod saltem laudabiliter dimicet, pacatissima uirtute perfectus! Rerum ibi omnium quanta, quam speciosa, quam certa scientia, sine errore aliquo uel labore, ubi Dei sapientia de ipso suo fonte potabitur, cum summa felicitate, sine ulla difficultate!. Quale erit corpus, quod omni modo spiritui subditum et eo sufficienter uiuificatum nullis alimoniis indigebit! Non enim animale, sed spiritale erit, habens quidem carnis. sed sine ulla carnali corruptione substantiam. [*]( 10 Rom. 8, 32 ) [*]( u da ur 1 aggerem sunt v 3 miseroręm g 5 ac talia et v quid bit eis b 6, 7, 10 praedistin. g 6 praedestin. usque ad eis quos om. b qui] si p 7 facit eos e; facite os g 8 Filium suum v 11 filio suo e 18 saltim g 22 Tale e )

CAPUT XXV.

De peruicacia quorundam, qui resurrectionem carnis, quam sicut praedictum est, totus mundus credit, inpugnant.

Verum de animi bonis, quibus post hanc uitam beatissimus perfruetur, non a nobis dissentiunt philosophi nobiles: de carnis resurrectione contendunt, hanc quantum possunt negant. Sed credentes multi negantes paucissimos reliquerunt et ad Christum, qui hoc quod istis uidetur absurdum in sua resurrectione monstrauit, fideli corde conuersi sunt, docti et indocti, sapientes mundi et insipientes. Hoc enim credidit mundus. quod praedixit Deus, qui etiam hoc praedixit, quod hanc rem mundus fuerat crediturus; neque enim Petri maleficiis eam cum laude credentium tanto ante praenuntiare conpulsus est. Ille est enim Deus, quem (sicut iam dixi aliquotiens, nec commonere me piget) confitente Porphyrio adque id oraculis deorum suorum probare cupiente ipsa numina perhorrescunt; quem sic laudauit, ut eum et Deum patrem et regem uocaret. Absit enim, ut sic intellegenda sint quae praedixit. quo modo uolunt hi, qui hoc cum mundo non crediderunt. quod mundum crediturum esse praedixit. Quur enim non potius ita, sicut crediturus tanto ante praedictus est mundus, non sicut paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus praedictus est, credere noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esse credenda, ne, si dixerint uana esse conscripta, iniuriam faciant illi Deo, cui tam magnum perhibent testimonium: tantam prorsus ei uel etiam grauiorem faciunt iniuriam, si aliter dicunt esse intellegenda, non sicut mundus ea credidit, quem crediturum ipse laudauit, ipse [*]( 18 cf. XVIII, c. 58 p. 858, 5 sqq. c. 54, p. 861, 7 16 cf. xvnu, c. 22 p. 411, 17 c. 23, p. 411 sqq. ) [*]( .. 4 credidit p 14 eam egv; ea a bp p a Domb. aut€, in marg. ante, e 16 commonere a e g p a; coflionyere b; commemorare pc Domb. 18 et patrem e 22 ista g 27 tantum g 29 ipse p se promisit, p m. 1 deletum, g. )

promisit, ipse conpleuit. Utrum enim non potest facere ut resurgat caro et uiuat in aeternum, an propterea credendum non est id eum esse facturum, quia malum est adque indignum Deo? Sed de omnipotentia eius, qua tot et tanta facit incredibilia, iam multa diximus. Si uolunt inuenire quod omnipotens non potest, habent prorsus; ego dicam, mentiri non potest. Credamus ergo quod potest non credendo quod non potest. Non itaque credentes quod mentiri possit credant esse facturum quod se facturum esse promisit, et sic credant sicut id credidit mundus, quem crediturum esse praedixit, quem crediturum esse laudauit, quem crediturum esse promisit, quem credidisse iam ostendit. Hoc autem malum esse unde demonstrant ? Non erit illic ulla corruptio, quod est corporis malum. De ordine elementorum iam disputauimus; de aliis hominum coniecturis satis diximus; quanta sit futura in corpore incorruptibili facilitas motus, de praesentis bonae ualetudinis temperamento, quae utique nullo modo illi conparanda est inmortalitati, in libro tertio decimo satis, ut opinor, ostendimus. Legant superiora huius operis, qui uel non legerunt uel uolunt recolere quod legerunt.

CAPUT XXVI.

Quo modo Porphyrii definitio, qua beatis animis putat corpus omne fugiendum, ipsius Platonis sententia destruatur, qui dicit summum Deum dis promisisse, ut numquam corporibus exuerentur.

Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus esse omne fugiendum. Nihil ergo prodest, quia incorruptibile [*]( 3 indignum abegpav; indo est p Domb. 4 fecit g 8 in g uerba non itaque ueque ad promisit bis scripta cum essent, priora lineolis deleta sunt. in his posset legebatur 9 et si/, c eras., g 10 sicut id bgp; sicuti e a Domb.; sicut hic p; sicut a v 11 prediturum, pre m. rec. male rescrtpt., g 19 legent g huius operis bg; operis huius v Domb. qui vel] qui uult, in marg. m. 2 Qui noli, g 20 uel noc lunt eg regolere g 27 omne esse v )

diximus futurum corpus, si anima beata non erit, nisi omne corpus effugerit. Sed iam et hinc in libro memorato quantum oportuit disputaui; uerum hic unum inde tantum commemorabo. Emendet libros suos istorum omnium magister Plato et dicat eorum deos, ut beati sint, sua corpora fugituros, id est esse morituros, quos in caelestibus corporibus dixit inclusos; quibus tamen Deus, a quo facti sunt, quo possent esse securi, inmortalitatem. id est in eisdem corporibus aeternam permansionem, non eorum natura id habente, sed suo consilio praeualente, promisit. Ubi etiam illud euertit quod dicunt. quoniam est inpossibilis, ideo resurrectionem carnis non esse credendam. Apertissime quippe iuxta eundem philosophum. ubi dis a se factis promisit Deus non factus inmortalitatem, quod inpossibile est se dixit esse facturum. Sic enim eum locutum narrat Plato: \'Quoniam estis orti, inquit, inmortales esse et indissolubiles non potestis; non tamen dissoluemini neque uos ulla mortis fata periment nec erunt ualentiora quam consilium meum, quod maius est uinculum ad perpetuitatem uestram quam illa (quibus estis conligati.\' Si non solum absurdi, sed surdi non sunt qui haec audiunt non utique dubitant dis factis ab illo Deo qui eos fecit secundum Platonem quod est inpossibile fuisse promissum. Qui enim dicit: \'Vos quidem inmortales esse non potestis, sed mea uoluntate inmortales eritis,\' quid aliud dicit quam \'id quod fieri non potest me faciente tamen eritis\'? Ille igitur carnem incorruptibilem, inmortalem, spiritalem resuscitabit, qui iuxta Platonem id quod inpossibile est se facturum esse promisit. Quid adhuc, quod promisit Deus, quod Deo promittenti credidit mundus, qui etiam ipse promissus est crediturus, esse [*]( 2 cf. Xfir, c. 16 15 ib. p. 635, 5 sqq. ) [*]( 1 corpus omne v 2 efugierit, ri m. 2 ex n corr., e 3 inde Oil. p 6 dicit b inclusos a b e g p av; esse incluaos p Domb. ,7 possint g .. 10 euertit illml v 11 inpossibilis, in marg impossibile, e 24 quii mque ad eritis l. 25 om. g 28 Quid adhuc om. g ) inpossibile clamant, quando quidem nos Deum, qui etiam secundum Platonem facit inposnibilia, id facturum esse clamamus? Non ergo, ut beatae pint animae, corpus est omne fugiendum, sed corpus incorruptibile recipiendum. Et in quo conuenientius incorruptibili corpore laetabuntur, quam in quo corruptibili gemuerunt? Sic enim non in eis erit illa dira cupiditas, quam posuit ex Platone Vergilius, ubi ait:

1. Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti;

sic, inquam, cupiditatem reuertendi ad corpora non habebunt, cum corpora, in quae reuerti cupiunt, secum habebunt et sic habebunt, ut numquam non habeant, numquam ea prorsus uel ad exiguum quamlibet tempus ulla morte deponant.

CAPUT XXVII.

De contrariis definitionibus Platonis adque Porphyrii, in quibus si uterque alteri cederet, a ueritate neuter deuiaret.

Singula quaedam dixerunt Plato adque Porphyrius, quae si inter se communicare potuissent, facti essent fortasse Christiani. Plato dixit sine corporibus animas in aeternum esse non posse. Ideo enim dixit etiam sapientum animas post quamlibet longum tempus, tamen ad corpora redituras. Porphyrius autem dixit animam purgatissimam, cum redierit ad Patrem, ad haec mala mundi numquam esse redituram. Ac per hoc, quod uerum uidit Plato, si dedisset Porphyrio. etiam iustorum adque sapientum purgatissimas animas ad humana corpora redituras; rursus quod uerum uidit Porphyrius, si [*]( 8 Aen. VI, 751 ) [*](1 qui.. Platonem om. b 5 in incorrupt. g 7 uirgiliis bl 10 et sic habebunt m. 1 sup. lin. e 12 ad om. p 17 singula abegpv; singuli pa Domb. 18 forsitan ep 20 et 25 sapientum eg1 Domb.; 0 sapientium a b p v 24 hoc om. b si 0b deçidisset p; dedisse b r ppophirio b 26 redditas b si dedisset a b gv; si om. e p Domb. )

dedisset Plato. numquam redituras ad miserias corruptibilis corporis animas sanctas; ut non singuli haec singula, sed ambo et singuli utrumque dicerent: puto quod uiderent esse iam consequens, ut et redirent animae ad corpora et talia reciperent corpora, in quibus beate adque inmortaliter uiuerent. Quoniam secundum Platonem etiam sanctae animae ad humana corpora redibunt; secundum Porphyrium ad mala mundi huius sanctae animae non redibunt: dicat itaque cum Platone Porphyrius: \'Redibunt ad corpora\'; dicat Plato cum Porphyrio: \'Non redibunt ad mala\': et ad ea corpora redire consentient, in quibus nulla patiantur mala. Haec itaque non erunt nisi illa quae promittit Deus, beatas animas in aeternum cum sua aeterna carne facturus. Hoc enim, quantum existimo, iam facile nobis concederent ambo, ut, qui faterentur ad inmortalia corpora redituras animas esse sanctorum. ad sua illas redire permitterent, in quibus mala huius saeculi pertulerunt, in quibus Deum, ut his malis carerent, pie fideliterque coluerunt..

CAPUT XXVIII.

Quid ad ueram resurrectionis fidem uel Platouel Labeo uel etiam Varro conferre sibi potuerint, si opiniones eorum in unam sententiam conuenissent.

Nonnulli nostri propter quoddam praeclarissimum loquendi genus et propter nonnulla, quae ueraciter sensit, amantes Platonem dicunt eum aliquid simile nobis etiam de mortuorum resurrectione sensisse. Quod quidem sic tangit in libris de re publica Tullius, ut eum lusisse potius, quam quod id [*]( 27 VI, 4 ) [*]( 2 sanctas] suas b haec] /ac, h eraso, b 3 et om. g 8 atique? 9 Plato om. b 11 consentiant p patiuntur? 12 in illa g promisit b 13 facturus a epx av; facturum g; futuras bpl; uicturu ? LJomb. 14 considerent b et qui b 15 ad mortalia b 16 redi dere g 24 ueraciter m. 2 sup. lin. a sensit aegpav; seDler, d n m. 2 in ras., b; sentit p Domb. 25 non bis g 27 ut co lusisse b quod om. a; id quod b, m. 2 in ras. e )

uerum esset, adfirmet dicere uoluisse. Inducit enim hominem reuixisse et narrasse quaedam, quae Platonicis disputationibus congruebant. Labeo etiam duos dicit uno die fuisse defunctos et occurrisse inuicem in quodam compito, deinde ad corpora sua iussos fuisse remeare et constituisse inter se amicos se esse uicturos, adque ita esse factum, donec postea morerentur. Sed isti auctores talem resurrectionem corporis factam fuisse narrarunt, quales fuerunt eorum, quos resurrexisse nouimus et huic quidem redditos uitae, sed non eo modo ut non morerentur ulterius. Mirabilius autem quiddam Marcus Vano ponit in libris, quos conscripsit de gente populi Romani, cuius putaui uerba ipsa ponenda. \'Genethliaci quidam scripserunt, inquit, esse in renascendis hominibus quam appellant rcaXrnevsatav Graeci; hac scripserunt confici in annis numero quadringentis quadraginta, ut idem corpus et eadem anima, quae fuerint coniuncta in homine aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem.\' Iste Varro quidem siue illi genethliaci nescio qui (non enim nomina eorum prodidit, quorum commemorauit sententiam) aliquid dixerunt, quod licet falsum sit (cum enim semel ad eadem corpora quae gesserunt animae redierint, numquam ea sunt postea relicturae), tamen multa illius inpossibilitatis, qua contra nos isti garriunt. argumenta conuellit et destruit. Qui enim hoc sentiunt siue senserunt, non eis uisum est fieri non posse, ut dilapsa cadauera in auras in puluerem, in cinerem in umores, in corpora uescentium bestiarum uel ipsorum quoque hominum ad id rursus redeant, quod fuerunt. Quapropter Plato et Porphyrius, uel potius quicumque illos diligunt et adhuc uiuunt, [*]( 2 Pl. rep. 614, B ) [*]( 1 esset a e g p v; esse bpa Domb. noluisse g 5 amicos se esse b g p v; se om, a e Domb. 12 esse ponenda gv quidem g 13 inscripserant b 14 hac scripserant g; hanc scripserunt a; has scripserunt a; adscrips. b; asscrips. p; ascrips. e; om. p 16 eadem om. e 17 coniunctione p 19 si aliquid g 21 ea, m. 2 mperscripto ad, a postea sunt v relecturi gl; relicdur§ bl; rediture a 22 multe e 25 aures g 27 rursum Domb. 28 uel adhuc e ) si nobis consentiunt etiam sanctas animas ad corpora redituras, sicut ait Plato, nec tamen ad mala ulla redituras, sicut ait Porphyrius, ut ex his fiat consequens, quod fides praedicat Christiana, talia corpora recepturas, in quibus sine ullo malo in aeternum feliciter uiuant, adsumant etiam hoc de Varrone, ut ad eadem corpora redeant, in quibus antea fuerunt, et aput eos tota quaestio de carnis in aeternum resurrectione soluetur.

CAPUT XXVIIII.

De qualitate uisionis, qua in futuro saeculo sancti Deum uidebunt.

. Nunc iam quid acturi sint in corporibus inmortalibus adque spiritalibus sancti, non adhuc eorum carne carnaliter, sed spiritaliter iam uiuente, quantum Dominus dignatur adiuuare uideamus. Et illa quidem actio uel potius quies adque otium quale futurum sit, si uerum uelim dicere, nescio. Non enim hoc umquam per sensus corporis uidi. Si autem mente, id est intellegentia, uidisse me dicam, quantum est aut quid est nostra intellegentia ad illam excellentiam ? Ibi est enim pax Dei, quae, sicut ait apostolus, superat omnem intellectum; quem nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti in Dei pace uicturi sunt, profecto in ea pace uicturi sunt, quae superat omnem intellectum. Quoniam nostrum quidem superat. non est dubium; si autem superat et angelorum, ut nec ipsos excepisse uideatur, qui ait omnem intellectum: secundum [*]( 20 Phil. 4, 7 ) [*]( 2 Plato usque ad sicut ait om. g 3 ei is 9 4 receptura sint r 10 equalitate p 14 adiuuare iudicemus b; adiuuare pie adque humilitfr pertractemus g 17 sensum e 19 ad illam ex omnё (6 m. 2 in i eorr intellectu; omissis quae inter ex et orane l. 20 intercedunt, b nbi p* est om. g enim eramm g 20 ait e gp v; dicit a b Domb. 22 elll ergo, correctura iuxta posita, p 23 profecto .... sunt om. e 24 sensum, in marg. intellectum, e quia g )

hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem Dei, qua Deus . ipse pacatus est, sicut Deus nouit, non eam nos sic possumus nosse nec ulli angeli. Superat itaque omnem intellectum, non dubium quod praeter suum. Sed quia et nos pro modo nostro pacis eius participes facti summam in nobis adque inter nos et cum ipso pacem, quantum nostrum summum est obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti angeli; homines autem nunc longe infra, quantumlibet prouectu mentis excellant. Considerandum est enim quantus uir dicebat: Ex parte scimus et ex parte prophetamus, donec ueniat quod perfectum est; et: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Sic iam uident sancti angeli, qui etiam nostri angeli dicti sunt, quia eniti de potestate tenebrarum et accepto spiritus pignore translati ad regnum Christi ad eos angelos iam coepimus pertinere, cum quibus nobis erit sancta adque dulcissima, de qua iam tot libros scripsimus, Dei ciuitas ipsa communis. Sic sunt ergo angeli nostri, qui sunt angeli Dei, quem ad modum Christus Dei Christus est noster. Dei sunt, quia Deum non reliquerunt; nostri sunt quia suos ciues nos habere coeperunt. Dixit autem Dominus Iesus: Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dico enim nobis, quia angeli eorum in caelis semper uident faciem patris mei, quia in cae- Iis est. Sicut ergo illi uident, ita et nos uisuri sumus; sed nondum ita uidemus. Propter quod ait apostolus, quod paulo ante dixi: Videmus nunc per speculum in aenigmate, [*](10 1. Cor. 13, 9 11 ib. 12 22 Mt. 18, 10 ) [*](1 qui g ipse Deas v 2 placatus b nouit Deus v 5 facti summam begpav; facti sumus nam a; facti sumus summam p; facti scimus summam Domb. 6 summuin est obtinebimue codd. praeter p, v; obtinebimus om. p Domb. 8 autem om. a in quantumlibet infra p aliquantumlibet e 9 profecta b e excellent p 10 enim scimus p 12 tunc autem facie ad faciem m. 1 in marg. p 13 et 658, 1 facie codd. praeter p, v; faciem p Dumb. 22 contemnetis e 27 dixit Domb., typothetae errore ? ) [*]( XXXX Aur. opera Seetio V para II. ) [*]( 42 ) tunc autem facie ad faciem. Praemium itaque fidei nobis uisio ista seruatur, de qua et Iohannes apostolus loquens: Cum apparuerit, inquit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. Facies autem Dei manifestatio eius intellegenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore adque isto nomine nuncupamus.

Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti in illo corpore spiritali, non dico quod iam uideo, sed dico quod credo, secundum illud quod in psalmo lego: Credidi, propter quod locutus sum. Dico itaque: Visuri sunt Deum in ipso corpore; sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc uidemus solem, lunam, stellas, mare ac terram et quae sunt in ea, non parua quaestio est. Durum est enim dicere, quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos claudere adque aperire cum uolent; durius autem, quod ibi Deum, quisquis oculos clauserit, non uidebit. Si enim propheta Helisaeus puerum suum Giezi absens corpore uidit accipientem munera, quae dedit ei Naeman Syrus, quem propheta memoratus a leprae deformitate mundauerat, quod seruus nequam domino suo non uidente latenter se fecisse putauerat: quanto magis in illo corpore spiritali uidebunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, uerum etiam unde sunt corpore absentes! Tunc enim erit perfectum illud, de quo loquens apostolus: Ex parte, inquit, scimus et ex parte prophetamus; cum autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte est euacuabitur. Deinde ut quo modo posset aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa [*]( 3 1. lo. 3, 2 9 Ps. 115, 10 17 Reg. IIII, 5, 26 24 1. Cor. 13, 9 sq. ) [*]( 3 cum autem g 4 Facies .... intell. est om. e 5 intelligente non b 6 atque utiquae isto g; atque in isto p 10 locutns codd. praeter p, r; et locutas p Domb. 15 uolunt gl autem codd. praeter p, v; autem est p Domb. 18 dedit ei] debite b neman eg p Domb.; neeman x; naaman abpv 19 mundauerat abegpav; liberauerat p Domb 26 quoquo p 27 ostendere g )

quae futura est distet haec uita, non qualiumcumque hominum, uerum etiam qui praecipua hic sanctitate sunt praediti: Cum essem, inquit, paruulus, quasi paruulus sapiebam, quasi paruulus loquebar, quasi paruulus cogitabam; cum autem factus sum uir, euacuaui ea quae paruuli erant. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum. Si ergo in hac uita, ubi hominum mirabilium prophetia ita conparanda est illi uitae, quasi paruuli ad iuuenem, uidit tamen Helisaeus accipientem munera seruum suum, ubi ipse non erat: itane cum uenerit quod perfectum est, nec iam corpus corruptibile adgrauabit animam, sed incorruptibile nihil inpediet, illi sancti ad ea, quae uidenda sunt, oculis corporeis, quibus Helisaeus absens ad seruum suum uidendum non indiguit, indigebunt? Nam secundum interpretes septuaginta ista sunt ad Giezi uerba prophetae: Nonne cor meum iit tecum, quando conuersus est uir de curru suo in obuiam tibi et accepisti pecuniam? et cetera; sicut autem ex Hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus: Nonne cor meum, inquit, in prae senti erat, quando reuersus est homo de curru suo in occursum tui? Corde suo ergo se dixit hoc uidisse propheta, adiuto quidem mirabiliter nullo dubitante diuinitus.

Sed quanto amplius tunc omnes munere isto abundabunt, cum Deus erit omnia in omnibus! Habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium suum et in loco suo erunt, uteturque illis spiritus per spiritale corpus. Neque enim et ille propheta, [*]( 2 ib. 11 sq. 18 Reg. IIII, 5, 26 26 1. Cor. 15, 28 ) [*]( 3 aqq. parnolas g 7 faciem p Domb. 9 uita labili omisso ubi, p 10 illi uitae est p 17 LXX interpretes g p 18 cor meum] hic desinit <cod. g iit tecum ac Domb.; iuit tecum b; fuit tecum, in mnrg. iit, e; in praesenti erat p conuersus usque ad quando I. 22 om. e 19 curru auo bpv; suo om. a p IX Domb. 21 in praesentia p 23 tibi p ergo J\'lIBS.; om. v 26 etiam om. a 27 corpore b 28 per om. b ) [*]( 42* )

quia non eis indiguit ut uideret absentem, non eis usus est ad uidenda praesentia; quae tamen spiritu uidere posset, etiamsi illos clauderet, sicut uidit absentia, ubi cum eis ipse non erat. Absit ergo, ut dicamus illos sanctos in illa uita Deum clausis oculis non uisuros, quem spiritu semper uidebunt.

Sed utrum uidebunt et per oculos corporis cum eos apertos habebunt, inde quaestio est. Si enim tantum poterunt in corpore spiritali eo modo utique etiam ipsi oculi spiritales, quantum possunt isti quales nunc habemus: procul dubio per eos Deus uideri non poterit. Longe itaque alterius erant potentiae, si per eos uidebitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota est. Non enim quia dicimus Deum et in caelo esse et in terra (ipse quippe ait per prophetam: Caelum et terram ego inpleo), aliam partem dicturi sumus eum in caelo habere et in terra aliam; sed totus in caelo est, totus in terra, non alternis temporibus. sed utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. Vis itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae (quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt uidere quam corpora), sed ut uideant et incorporalia. Et fortasse ista uirtus magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti uiri Iob, quando ait ad Deum: In obauditu auris audiebam te prius, nunc autem oculus meus uidet te; propterea despexi memet ipsum et distabui et existimaui me terram et cinerem; quamuis nihilhic prohibeat oculum [*]( 15 Hierem. 23, 24 25 Iob. 42, 5 sq. ) [*]( 2 spiritus b 3 illo b uider b 7 uidebant bs eis b 8 quaestio est ex quaestionem corr. b 9 ipsi oculi etiam Domb. 10 babebont b 12 incorpora b 14 per om. blpl 18 corp. natura b 20 quidem b 21 crfliti b animalia quoque p 23 magna om. p credenti b mi 24 rei, m. 2 in fa corr., b uiriob e 26 oculis mfi b 27 et distabui in spatio uacuo om. b 28 hic nihil v hic om. b prohibebat b et oculum b )

cordis intellegi, de quibus oculis ait apostolus: Inluminatos oculos habere cordis uestri. Ipsis autem uideri Deum, cum uidebitur, Christianus ambigit nemo, qui fideliter accipit, quod ait Deus ille magister: Beati mundi corde, quoniam ipsi Deum uidebunt. Sed utrum etiam corporalibus ibi oculis uideatur, hoc in ista quaestione uersamus.

Illud enim quod scriptum est: Et uidebit omnis caro salutare Dei, sine ullius nodo difficultatis sic intellegi potest, ac si dictum fuerit: (Et uidebit omnis homo Christum Dei\', qui utique in corpore uisus est et in corpore uidebitur, quando uiuos et mortuos iudicabit. Quod autem ipse sit salutare Dei, multa sunt et alia testimonia scripturarum; sed euidentius uenerandi illius senis Symeonis uerba declarant, qui, cum infantem Christum accepisset in manus suas: Nunc, inquit, dimittis, Domine, seruum tuum secundum uerbum tuum in pace, quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum. Illud etiam, quod ait supra memoratus Iob, sicut in exemplaribus, quae ex Hebraeo sunt, inuenitur: Et in carne mea uidebo Deum, resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetauit, non tamen dixit: (Ter carnem meam.\'

Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intellegi, qui per carnem in carne uidebitur; nunc uero potest et sic accipi: In carne mea uidebo Deum, ac si dixisset: (In carne mea ero, cum uidebo Deum.\' Et illud, quod ait apostolus: Facie ad faciem, non cogit ut Deum per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos uisuros esse credamus, quem spiritu sine intermissione uidebimus. Nisi enim [*]( 1 Eph. 1, 18 4 Mt. 5, 8 7 Lc. 3, 6 14 Lc. 2, 29 18 Iob. 19, 26 25 1. Cor. 13, 12 ) [*]( 4 quo b1 mundi corde pv; mnndicordes a e; mundo cordes p a; mnndo corde b a Bomb. 6 oculis ibi v 8 illius e modo a b 9 iesum dei p 13 uene hoc non de illius, non m. 2 in nob corr., b eenis simi nisi uerba b 15 seruum tuum, Domine v secund. uerb. tuum om. b 16 quia p 18 inuenitur.... uidebo om. b; in loco horum uerborum exstat in uerbo 22 intellegitur uidebitar p 25 faciem p Domb. cogit ut] cogitat e )

esset etiam interioris hominis facies, non diceret idem apostolus: Nos autem reuelata facie gloriam Domini speculantes in eandem imaginem transformamur, de gloria in gloriam, tamquam a Domini spiritu; nec aliter intellegimus et quod in psalmo canitur: Accedite ad eum et inluminamini, et facies uestrae non erubescent. Fide quippe acceditur ad Deum, quam cordis constat esse, non corporis. Sed quia spiritale corpus nescimus quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur), ubi aliqua, quae aliter intellegi nequeat, diuinarum scripturarum non occurrit et succurrit auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapientiae: Cogitationes mortalium timidae etincertae prouidentiae nostrae.

Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita mentis adspectu intellegibilia uideri et sensu corporis sensibilia, id est corporalia, ut nec intellegibilia per corpus nec corporalia per se ipsam mens ualeat intueri, si posset nobis esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis etiam spiritalis nullo modo posse uideri Deum. Sed istam ratiocinationem et uera ratio et prophetica inridet auctoritas. Quis enim ita sit auersus a uero, ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire? Numquid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere? Deinde quod de propheta Helisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicat etiam spiritu, non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim seruus ille munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen propheta [*]( 2 2. Cor. 3, 18 5 Pa. 38, 6 12 Sap. 9, 14 ) [*]( 1 id. e . b 5 et quod a b e; et om. v Domb. 7 erubescant b; confundentur, in marg. ax erubescent p 8 esse constat b 9 habet b 10 alia a nequeat] neque atque b 11 attingat, m. 2 in qdtangat corr., b 15 qui e 17 corporalia per corpus nt nec inteJleg. per e corpus a 19 profecto fi certum p 20 poBait p deus p 21 prophetiae, ae m. 2 ex a corr., b quid b 24 per prophetam heliseo a 25 per om. e 26 quando ergo b )

non per corpus, sed per spiritum uidit. Sicut ergo constat corpora uideri spiritu, quid si tanta erit potentia spiritalis corporis, ut corpore uideatur et spiritus? Spiritus enim est Deus. Deinde uitam quidem suam, qua nunc uiuit in corpore et haec terrena membra uegetat facitque uiuentia, interiore sensu quisque, non per corporeos oculos nouit; aliorum uero uitas, cum sint inuisibiles, per corpus uidet. Nam unde uiuentia discernimus a non uiuentibus corpora, nisi corpora simul uitasque uideamus, quas nisi per corpus uidere non possumus? Vitae autem sine corporibus corporeis oculis non uidemus.

Quam ob rem fieri potest ualdeque credibile est sic nos esse uisuros mundana corpora tunc caeli noui et terrae nouae, ut Deum ubique praesentem et uniuersa etiam corporalia gubernantem per corpora quae gestabimus et quae conspiciemus, quaqua uersum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate uideamus, non sicut nunc inuisibilia Dei per ea, quae facta sunt. intellecta conspiciuntur per speculum in aenigmate et ex parte, ubi plus in nobis ualet fides, qua credimus, quam rerum corporalium species, quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut homines, inter quos uiuentes motusque uitales exserentes uiuimus, mox ut adspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, cum eorum uitam sine corporibus uidere nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus: ita quacumque spiritalia illa lumina corporum nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem etiam per corpora contuebimur. Aut ergo sic per illos oculos uidebitur Deus, ut aliquid habeant in tanta [*]( 16 Rom. 1, 20 17 1. Cor. 13, 12 ) [*]( a 1 sed spiritum a; sed spiritu b 3 et spiritu e 4 deus est e ita quidem suaiii m. rec. corr. b 6 ocul. corpor. p 12 esse om. p Domb. t humana a tunc corpora celi p noue,tdi!i b 14 gestauimus b qua 15 quaque p; qua b 17 et om. abe 20 motusque] in ea quod b 22 uidebimus b 23 nequa eamus b 26 per illos oculos sic v 27 babeant aliquid p )

excellentia menti simile, quo et incOl-porea natura cernatur, quod ullis exemplis siue scripturarum testimoniis diuinarum uel difficile est uel inpossibile ostendere; aut, quod est ad intellegendum facilius, ita Deus nobis erit notus adque conspicuus, ut uideatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, uideatur ab altero in altero, uideatur in se ipso, uideatur in caelo nouo et terra noua adque in omni, quae tunc fuerit, creatura, uideatur et per corpora in omni corpore, quocumque fuerint spiritalis corporis oculi acie perueniente directi. Patebunt etiam cogitationes nostrae inuicem nobis. Tunc enim inplebitur, quod apostolus, cum dixisset: Nolite ante tempus iudicare quidquam, mox addidit: Donec ueniat Dominus, et inluminabit abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a Deo.

CAPUT XXX.

De aeterna felicitate ciuitatis Dei sabbatoque perpetuo.

Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, uacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omnibus! Nam quid aliud agatur, ubi neque ulla desidia cessabitur neque ulla indigentia laborabitur, nescio. Admoneor etiam sancto cantico, ubi lego uel audio: Beati, qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te. Omnia membra et uiscera incorruptibilis corporis, quae nunc uidemus per usus necessitatis uarios distributa, quoniam tunc non erit ipsa necessitas, sed plena certa, secura [*]( 11 1. Cor. 4, 5 20 ib. 15, 28 23 Ps. 83, 5 ) [*]( 1 mentif, f m. 2, b 2 illis b 3 uel inpossibile est c 4 nobis dens ita p 5 in singulis nobis om. b ut uideatur a 6 in alterum b 7 terra a e p p α Domb.; in terra bv 11 quod ait apostolns, omisso cum dixisset p 12 quicquam iudicare abe mox om. a ueniet b2 13 inluminabit p p D01Iłb. j inluminet abeav 20 nocabitur b 21 cansabitur b 24 tua flls8.; tua, Domine, e 26 uario e )

sempitema felicitas, proficient in laudibus Dei. Omnes quippe illi, de quibus iam sum locutus, qui nunc latent, harmoniae corporalis numeri non latebunt, intrinsecus et extrinsecus per corporis cuncta dispositi, et cum ceteris rebus, quae ibi magnae adque mirabiles uidebuntur, rationales mentes in tanti artificis laudem rationabilis pulchritudinis delectatione succendent. Qui motus illic talium corporum sint futuri, temere definire non audeo, quod excogitare non ualeo; tamen et motus et status, sicut ipsa species, decens erit, ubi quicumque erit, quod non decebit non erit. Certe ubi uolet spiritus, ibi erit protinus corpus; nec uolet aliquid spiritus, quod nec spiritum possit decere nec corpus. Vera ibi gloria erit, ubi laudantis nec errore quisquam nec adulatione laudabitur; uerus honor, qui nulli negabitur digno, nulli deferetur indigno; sed nec ad eum ambiet ullus indignus, ubi nullus permittetur esse nisi dignus; uera pax, ubi nihil aduersi nec a se ipso nec ab aliquo quisque patietur. Praemium uirtutis erit ipse, qui uirtutem dedit eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit. Quid est enim aliud quod per prophetam dixit: Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs, nisi: \'Ego ero unde satientur, ego ero quaecumque [*]( 20 Leuit. 26, 12 ) [*]( 1 in om. abe iam om. a 2 qui nunc b ep; que nunc a p5; quae tunc pi a armoniae ab ep 3 et extrinsecus om. b et] sed a 4 disposita b 5 rationabiles b iu tanta artif. laude b 6 delectay tiones e; delectione p succedent a b p 7 motis b 8 cogitare a 9 species] pulchritudo p (\'nucio an sit utrumque glossema et ipsa ad corpora sit referendum\' Domb.) ubi quicumque erit scripsi; quicumque erit ubi mss. v 11 protinus erit v quod non p 12 possit a ba ep v; posset bl Domb. corpus. Vera] corporea b ubilantis b 18 adolatione p 15 ambiet ad eum a ambiget b1 ubi nullus] hie desinit cod. p permittitur p 17 aliquo quisque ae pa; aliquo pru quisquam hi alio quisquam v Partę mium, prae m. 2, b 18 maius] malns bl; melius b2 19 posset a e possit esse] posse b est erasum b quod, m. 2 superscripto quam, b 21 quicumque b ) ab hominibus honeste desiderantur, et uita et salus et uictus et copia et gloria et honor et pax et omnia bona\'? Sic enim et illud recte intellegitur, quod ait apostolus: Ut sit Deus omnia in omnibus. Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic adfectus, hic actus profecto erit omnibus, sicut ipsa uita aeterna, communis.

Ceterum qui futuri sint pro meritis praemiorum etiam gradus honorum adque gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? Quod tamen futuri sint, non est ambigendum. Adque id etiam beata illa ciuitas magnum in se bonum uidebit, quod nulli superiori ullus inferior inuidebit, sicut nunc non inuident archangelis angeli ceteri; tamque nolet esse unusquisque quod non accepit, quamuis sit pacatissimo concordiae uinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore uult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius carnis pacata conpago. Sic itaque habebit donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne uelit amplius.

Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non poterunt. Magis quippe erit liberum a delectatione peccandi usque ad delectationem non peccandi indeclinabilem liberatum. Nam primum liberum arbitrium, quod homini datum est, quando primum creatus est rectus, potuit non peccare, sed potuit et peccare; hoc autem nouissimum eo potentius erit, quo peccare non poterit; uerum hoc quoque [*]( 3 1. Cor. 15, 28 ) [*]( 1 uirtus b 2 si enim b 4 fine/, s eras. b erit usque ad fine om. b 8 certum e sunto 11 ciuit. illa v 12 nullas b 13 tMquam b 14 nollet _e; nolit b quod om. b1 quaniuis accepit om. e sit om. b pacatissimo a b v; pacatisaime p; pacatissimae e Domb. 15 ei] et b quam] qui e 16 est digitus] edigitus b 17 carnis abeav; corporis p Domb. 18 alias m. 2 ex dias corr. b 19 nec p1 21 a ex et carr. b; om. a 22 indeclinabile be 23 primum abev; primo p Domb. )

Dei munere, non suae possibilitate naturae. Aliud est enim esse Deum, aliud participem Dei. Deus natura peccare non potest; particeps uero Dei ab illo accipit, ut peccare non possit. Seruandi autem gradus erant diuini muneris, ut primum daretur liberum arbitrium, quo non peccare. homo posset, nouissimum, quo peccare non potest, adque illud ad conparandum meritum, hoc ad recipiendum praemium pertineret. Sed quia peccauit ista natura cum peccare potuit, largiore gratia liberatur, ut ad eam perducatur libertatem, in qua peccare non possit. Sicut enim prima inmortalitas fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, nouissima erit non posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non peccare, nouissimum non posse peccare. Sic enim erit inamissibilis uoluntas pietatis et aequitatis, quo modo felicitatis. Nam utique peccando nec pietatem nec felicitatem tenuimus, uoluntatem uero felicitatis nec perdita felicitate perdidimus. Certe Deus ipse numquid, quoniam peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est?

Erit ergo illius ciuitatis et una in omnibus et inseparabilis in singulis uoluntas libera, ab omni malo liberata et inpleta omni bono, fruens indeficienter aeternorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; nec ideo tamen suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit ingrata: quantum ergo adtinet ad scientiam rationalem, memor praeteritorum etiam malorum suorum; quantum autem ad experientis sensum, prorsus inmemor. Nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnes fere corporis morbos nouit; [*]( 1 sua b 3 accipit b e v; accepit apct1 Domb. 4 erant om. e 5 non om. a homo ... peccare om. e 6 Arq; ak liber. Atq; illud (sic) e 10 inmortalitatis b 13 in nouissimum b; nouissimum autem a inanis uisibilis noluptaa b 15 nec pietate felicitatem b; nec felicit. nec pietct. a uoluptatem b 19 et illius b 20 in singuliB om. a uoluptae b 21 iocund. a b* 22 tamen ideo p 23 non sit ingrata fctfpX; non om. a; non sit grata av 25 experimentum at a; eIperimenti a1 26 sentaam a Nam erasum b et perit ] expertissimus b )

sicut autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non passus est. Ut ergo scientiae malorum duae sunt, una, qua potentiam mentis non latent, altera, qua experientis sensibus inhaerent (aliter quippe sciuntur uitia omnia per sapientiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam uitam): ita et obliuiones malorum duae sunt. Aliter ea namque obliuiscitur eruditus et doctus, aliter expertus et passus; ille, si peritiam neglegat, iste, si miseria careat. Secundum hanc obliuionem, quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti praeteritorum malorum; carebunt enim omnibus, ita ut penitus deleantur de sensibus eorum. Ea tamen potentia scientiae. quae magna in eis erit, non solum sua praeterita, sed etiam damnatorum eos sempiterna miseria non latebit. Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quo modo, sicut ait psalmus, misericordias Domini in aeternum cantabunt? Quo cantico in gloriam gratiae Christi, cuius sanguine liberati sumus, nihil erit profecto illi iucundius ciuitati. Ibi perficietur: Vacate et uidete quoniam ego sum Deus; quod erit uere maximum sabbatum non habens uesperam, quod commendauit Dominus in primis operibus mundi, ubi legitur: Et requieuit Deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, et benedixit Deus diem septimum et sanctifiicauit eum, quia in eo requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit Deus facere. Dies enim septimus etiam nos ipsi erimus, quando eius fuerimus benedictione et sanctificatione pleni adque refecti. Ibi uacantes uidebimus quoniam ipse est Deus; quod nobis [*]( 15 Ps. 88, 2 18 Ps. 45, 11 21 Gen. 2, 2 aq. ) [*]( 1 corpore post sentiuntur in marg. a 2 passus non a 3 potentia a mentis om. b experiendis b 4 omnia nitia v 6 ea om. b 7 peritia a 10 ut peritis difwcuntur, f in ras., b 12 praeteritate sed b 13 Bernpiternum b si erasum b si ipsi se a 14 miseros fuisse ab 15 cantebunt e 16 gratia b 17 ciuitati iocundius a 18 sam deus m. 2 in marg. b 19 maxim. uere a uesperQ b 21 septima b 23 facit e 26 refecti abpav; perfecti e 27 mque ad 669, 2 uabillla- cantes uide audientes a sed ictum eritis b 27 nobis nos e ) ipsi esse uoluimus, quando ab illo cecidimus, audientes a seductore: Eritis sicut di et recedentes a uero Deo, quo faciente di essemus eius participatione, non desertione. Quid enim sine illo fecimus, nisi quod in ira eius defecimus? A quo refecti et gratia maiore perfecti uacabimus in aeternum, uidentes quia ipse est Deus, quo pleni erimus quando ipse erit omnia in omnibus. Nam et ipsa opera bona nostra, quando ipsius potius intelleguntur esse quam nostra, tunc nobis ad hoc sabbatum adipiscendum inputantur; quia si nobis ea tribuerimus, seruilia erunt, cum de sabbato dicatur: Omne opus seruile non facietis; propter quod et per Ezecbielem prophetam dicitur: Et sabbata mea dedi eis in signum inter me et inter eos, ut scirent quia ego Dominus qui sanctifico eos. Hoc perfecte tunc sciemus, quando perfecte uacabimus, et perfecte uidebimus quia ipse est Deus.

Ipse etiam numerus aetatum, ueluti dierum, si secundum eos articulos temporis conputetur, qui scripturis uidentur expressi, iste sabbatismus euidentius apparebit, quoniam septimus inuenitur, ut prima aetas tamquam primus dies sit ab Adam usque ad diluuium, secunda inde usque ad Abraham, non aequalitate temporum, sed numero generationum; denas quippe. habere reperiuntur. Hinc iam, sicut Matthaeus euangelista determinat, tres aetates usque ad Christi subsequuntur aduentum, quae singulae denis et quaternis generationibus explicantur: ab Abraham usque ad Dauid una, altera inde [*]( 2 Ib. 3, 5 3 Ps. 89, 9 7 1. Cor. 15, 28 10 Dent. 5, 14 12 Ezech. 20, 12 23 Mt. 1, 2 sq. ) [*]( 2 recientes b deo uero a 3 partici b 4 A quo ..... uacabimus om. e 6 et ipse b 7 bona opera v 8 quam a b e a v; non p Domb. 9 ea] et b 10 cum de] ude (sic) e dicetur e 11 seruile non codd.; eeruile in eo non v ezech. bpv; hiezech. e a; iezech. a 12 prophetam om. b 13 et inter te b 14 perfecto b 15 in cod. e verba et perfecte usque ad Christi p. 670, 2 manu scl. XlIII. in menebranula adglutinata suppleta sunt 17 uelutiq; q; m. 2 insertum, b 18 eos om. b in scripturis bv 19 Babbatissimus b 20 dies primus b ab om. bl 23 hic b 26 ab] ut b usque omisso ad b )

usque ad transmigrationem in Babyloniam, tertia inde usque ad Christi carnalem natiuitatem. Fiunt itaque omnes quinque. Sexta nunc agitur nullo generationum numero metienda propter id quod dictum est: Non est uestrum scire tempora, quae Pater posuit in sua potestate. Post hanc tamquam in die septimo requiescet Deus, cum eundem diem septimum, quod nos erimus, in se ipso Deo faciet requiescere. De istis porro aetatibus singulis nunc diligenter longum est disputare; haec tamen septima erit sabbatum nostrum, cuius finis non erit uespera, sed dominicus dies uelut octauus aeternus, qui Christi resurrectione sacratus est, aeternam non solum spiritus, uerum etiam corporis requiem praefigurans. Ibi uacabimus et uidebimus, uidebimus et amabimus, amabimus et laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quis alius noster est finis nisi peruenire ad regnum, cuius nullus est finis?

Videor mihi debitum ingentis huius operis adiuuante Domino reddidisse. Quibus parum uel quibus nimium est, mihi ignoscant; quibus autem satis est, non mihi, sed Deo mecum gratias congratulantes agant. Arnen. [*]( 4 Act. 1, 7 ) [*]( 4 nosse a 6 septimum diem v 7 aeptimum] aempiternum omim diem b deua a 8 porro, in marg. autS, e 10 dominiclls) de ur omnibus b dies uelat VIII. dies eternuB b 13 ubi a e alteum amabimus om. a b 14 uerbis Ecce quod finitur col. 2 f. 289, v in b: reliqua uerba erit in fine sqq. m. 2 in margine infertore scripta sunt 15 quia et b 16 nullas] non a 17 huius ingentia a 19 gratias mecum b 20 cflgratulantea b amen a a s; amen. amen p Domb.j om. b e Subscriptionu: EXPLICIT. DEO GRATIAS. e EXPLICIT LIBER VIGESIMVS SECVNDVS (XXII p) SCI AVGVSTINI DE CI- VITATE DEI a p EXPLICIT LIBER XXII* AVGVSTINI DE CIVI- TATE DEI CONTRA PAGANOS. AMEN. b EXPLICIT CONTKA PAGANOS LIBER VICESIMVS SECVNDVS AVRELI AVGVSTINIEPI YPPONIREGIENSIS CIVITATIS DEI a )