De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Quid iam respondeam de capillis adque unguibus? Semel quippe intellecto ita nihil periturum esse de corpore. ut deforme nihil sit in corpore, simul intellegitur ea, quae deformem factura fuerant enormitatem, massae ipsi accessura esse, [*]( 10 Eph. 1, 22 sq. 16 Ps. 111, 1 ) [*]( 8 conpunctam p1 tactum] gtatem b 5 unius quae g est ergo r 6 uniuscuiusque usque ad mensara l. 7 om. b 8 Christi om. b 10 omnia ecclesiae egpv; omni ecclesia a; omnem ecclesiam abp fragm. Frising- Domb. 11 qua.ee. b 15 in hoc p 19 Quod] An p corporis ft membra uitiaque p 24 et p 26 intellegentur p 27 ipei g; ibi... marg. t ipsi, p )
Ac per hoc non est macris pinguibusque metuendum, ne ibi etiam tales sint, quales si possent nec hic esse uoluissent. Omnis enim corporis pulchritudo est partium congruentia cum quadam coloris suauitate. Ubi autem non est partium congruentia, aut ideo quid offendit quia prauum est, aut ideo quia parum, aut ideo quia nimium. Proinde nulla erit deformitas, quam facit incongruentia partium, ubi et quae praua sunt corrigentur, et quod minus est quam decet, unde Creator nouit, inde subplebitur, et quod plus est quam decet, materiae seruata integritate detrahetur. Coloris porro suauitas quanta erit, ubi iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui! Quae claritas in Christi corpore, cum resurrexit, ab oculis discipulorum potius abscondita fuisse quam defuisse credenda est. Non enim eam ferret humanus adque infirmus adspectus, quando ille a suis ita deberet adtendi, ut posset agnosci. Quo pertinuit etiam, ut contrectantibus ostenderet suorum uulnerum cicatrices, ut etiam cibum potumque sumeret, non alimentorum indigentia, sed ea qua et hoc poterat potestate. Cum autem aliquid non uidetur, quamuis adsit, a quibus alia, quae pariter adsunt, uidentur, sicut illam claritatem dicimus adfuisse non uisam, a quibus alia uidebantur: [*]( 17 Mt. 13, 43 ) [*]( 1 monstruosas a b e2 p 2 huius p miseręrę e uite m. 1 in marg. p aborrent g 4 ete 9 5 diminutione abpv 6 tollantnr abegpv; tolluntur pa Domb. 7 pinguibusue v 8 ne hic p 9 congruentia aut ideo qum quadam g cum usque ad congruentia m. 2 in marg., e 11 prauum] parum g; paruum e aut ideo quia paruuro est m. 2 in ras. e; om. g 13 fecit e2 9 16 detraetur gl 22 contractant. g 23 putumque 9 )
Nescio quo autem modo sic adficimur amore martyrum beatorum, ut uelimus in illo regno in eorum corporibus uidere uulnerum cicatrices, quae pro Christi nomine pertulerunt; et fortasse uidebimus. Non enim deformitas in eis, sed dignitas erit, et quaedam, quamuis in corpore, non corporis, sed uirtutis pulchritudo fulgebit. Nec ideo tamen si aliqua martyribus amputata et ablata sunt membra, sine ipsis membris erunt in resurrectione mortuorum, quibus dictum est: Capillus capitis uestri non peribit Sed si hoc decebit in illo nouo saeculo, ut indicia gloriosorum uulnerum in illa inmortali carne cernantur, ubi membra, ut praeciderentur, percussa uel secta sunt, ibi cicatrices, sed tamen eisdem membris redditis, non perditis, apparebunt. Quamuis itaque omnia quae acciderunt corpori uitia tunc non erunt, non sunt tamen deputanda uel appellanda uitia uirtutis indicia.
Absit autem, ut ad resuscitanda corpora uitaeque reddenda non possit omnipotentia Creatoris omnia reuocare, quae uel [*]( 3 Gen. 19, 11 15 Lc. 21, 18 ) [*]( 1 anrasia, in marg. uf orasia, p 3 passi sunt bv hostium b 4 quia si b fuisset caecitas Domb. qua si ut nichil b 5 posset 9 qua aleg Domb.; quo a2bpv 6 post inquirerent in e exstant uerba m. 2 lineola deleta huc usq; p ueterg enl 7 nescio quod quo autem b; nescio autem quonam p 9 quae e1 15 uestri om. p )
Unde iam etiam quaestio illa soluenda est, quae difficilior uidetur ceteris, ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam alterius fit uiuentis caro, cui potius eorum in resurrectione reddatur. Si enim quispiam confectus fame adque conpulsus uescatur cadaueribus hominum, quod malum aliquotiens accidisse et uetus testatur historia et nostrorum temporum infelicia experimenta docuerunt: num quisquam ueridica ratione contendet totum digestum fuisse per imos meatus, nihil inde in eius carnem mutatum adque conuersum, cum ipsa macies, quae fuit et non est, satis indicet quae illis escis detrimenta subpleta sint? Iam itaque aliqua paulo ante praemisi, quae ad istum quoque nodum soluendum ualere debebunt. Quidquid enim carnium exhausit fames, utique in auras est exhalatum, unde diximus omnipotentem Deum posse reuocare. quod fugit. Reddetur ergo caro illa homini, in quo esse caro [*]( 6 Tusc. 1, 27 ) [*]( ft 1 bestial, e eras., e adBumpsit b 2 exalatum egp 4 aut,gnitionem b lateat cognit. v 6 mensquę est b 7 inquit est r si creata ab omni congregatione b 13 in marg. g: quid sentiat de corporibus humanis que ab ominibus p fame consumata sunt, qualiter resurgant 18 istoria g 19 ueredica e 20 degestum g meat (= s meatur) ex 23 sunt g 24 sq. quid enim carn,um b 25 famis g pxalatum egp; exaltatum b 27 quod fuit bg redditnr b p )
Quibus omnibus pro nostro modulo consideratis adque tractatis haec summa conficitur, ut in resurrectione carnis in aeternum eas mensuras habeat corporum magnitudo, quas habebat pei-ficiendae siue perfectae cuiusque indita corpori ratio iuuentutis, in membrorum quoque omnium modulis congruo decore seruato. Quod decus ut seruetur, si aliquid demtum fuerit indecenti alicui granditati in parte aliqua constitutae, quod per totum spargatur, ut neque id pereat et congruentia partium ubique teneatur: non est absurdum, ut aliquid inde etiam staturae corporis addi posse credamus, cum omnibus partibus, ut decorem custodiant, id distribuitur, quod si enormiter in una esset, utique non deceret. Aut si contenditur in ea quemque statura corporis resurrecturum esse, in qua defunctus est, non pugnaciter resistendum est; tantum absit omnis deformitas, omnis infirmitas, omnis tarditas omnisque corruptio, et si quid aliud illud non decet regnum, in quo resurrectionis et promissionis filii aequales erunt angelis Dei, si non corpore, non aetate, certe felicitate. [*]( 1 illa 2 redibenda eglp 4 qui potens etiam exaltare nocare b exalata t g redditur p 5 ei b natariae ainullis g in illis b 6 inde, in marg. unde, e 12 ut om. g 14 profieiende g 18 quod ee re deptotum g 21 id om. g 22 deceret. Aut] decerta ut g 23 con.deptur m. 2 corr. b 25 omnis deformitas om. b -27 filiae quales g )
Restituetur ergo quidquid de corporibus uiuis uel post mortem de cadaueribus periit, et simul cum eo, quod in sepulcris remansit, in spiritalis corporis nouitatem ex animalis corporis uetustate mutatum resurget incorruptione adque inmortalitate uestitum. Sed etsi uel casu aliquo graui uel inimicorum inmanitate totum penitus conteratur in puluerem adque in auras uel in aquas dispersum, quantum fieri potest. nusquam esse sinatur omnino: nullo modo subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed capillus in eo capitis non peribit. Erit ergo spiritui subdita caro spiritalis, sed tamen caro, non spiritus; sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed tamen spiritus, non caro. Cuius rei habemus experimentum in nostrae poenae deformitate. Non enim secundum carnem, sed utique secundum spiritum carnales erant, quibus ait apostolus: Non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus; et homo spiritalis sic in hac uita dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit et uideat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae; erit autem etiam corpore spiritalis, cum eadem caro sic resurrexerit, ut fiat quod scriptum est: Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale. Quae sit autem et quam magna spiritalis corporis gratia, quoniam nondum uenit in experimentum, uereor ne temerarium sit omne, quod de illa profertur, eloquium. Verum tamen quia spei nostrae gaudium propter Dei laudem non est tacendum et de intimis ardentis sancti amoris medullis dictum est: Domine, dilexi decorem domus tuae: de donis eius, quae in hac [*]( 18 1. Cor. 3, 1 20 Rom. 7, 23 23 1. Cer. 15, 44 29 Ps. 25, 8 ) [*]( 4 ergo et v 6 nouitatem .. corporis om. 9 7 resurgefit g 12 eo V om. et 13 fpu (= spiritu) g 20 ut uideat e 23 seminatQr g 24 reaurget abgpp2av; resurgit p1; surget e 25 quia p )
Nam quod ad primam originem pertinet, omnem mortalium progeniem fuisse damnatam, haec ipsa uita, si uita dicenda est, tot et tantis malis plena testatur. Quid enim aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis error exsistit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscipit, ut homo ab illo liberari sine labore dolore timore non possit? Quid amor ipse tot rerum uanarum adque noxiarum et ex hoc mordaces curae, perturbationes, maerores, formidines, insana gaudia, discordiae, lites, bella, insidiae, iracundiae, inimicitiae, fallacia, adulatio, fraus, furtum, rapina, perfidia, superbia, ambitio, inuidentia, homicidia, parricidia, crudelitas, saeuitia, nequitia, luxuria, petulantia, inpudentia, inpudicitia. fornicationes, adulteria, incesta et contra naturam utriusque sexus tot stupra adque inmunditiae, quas turpe est [*]( 1 malisue p 4 illorum p 6 qua rjQuerint nouimus p 16 damnatum g post dicenda est in e leguntur de miseriis omnium (hominum ?) ex lemmate hic inserta 17 tut g 19 extitit b tenebr. quodam om. b 20 suscipit abgpv; suscepit e Domb. 25 inuidia p 26 inpudicitiae inpudentiae e 27 inpudicitia om. p incestum g p )
Sed diuina gubernatione non omni modo deserente damnatos et Deo non continente in ira sua miserationes suas in ipsis sensibus generis humani prohibitio et eruditio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras uigilant et contra hos inpetus obponuntur, plenae tamen etiam ipsae laborum et dolorum. Quid enim sibi uolunt multimodae formidines, quae cohibendis paruulorum uanitatibus adhibentur? Quid paedagogi, quid magistri, quid ferulae, quid lora, quid uirgae, quid disciplina illa, qua scriptum sancta dicit dilecti filii latera esse tundenda, ne crescat indomitus domarique iam durus aut uix possit aut fortasse nec possit? Quid agitur his poenis omnibus, nisi ut debelletur inperitia et praua cupiditas infrenetur, cum quibus malis in hoc saeculum uenimus? Quid est enim, quod cum labore meminimus, sine labore obliuiscimur; cum labore discimus, sine labore nescimus: [*]( 16 Ps. 76, 10 23 Eccli. 30, 12 ) [*]( 8 qua aetiam g infantia pt 17 humana b sed prohibitio e p: sed pbitio b cumtftaf, male corr. ex conttfxaf, b 18 et cumn u qof, ex et contqof corr, b 19 impetu fnpponuntur b planae t 21 quohibcndis g cupiditatibue, in fnarg. aJ uanitatibus, p 24 tondenda p 25 possit ut b fortasse om. p, inclusit Domb. non a )
Sed praeter pueriles poenas. sine quibus disci non potest quod maiores uolunt, qui uix aliquid utiliter uolunt, quot et quantis poenis genus agitetur humanum, quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum, sed ad condicionem pertinent miseriamque communem, quis ullo sermone digerit? quis ulla cogitatione conprehendit? Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus adque luctu, a damnis et damnationibus, a deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis! quando quidem ab eis et depraedatio et captiuitas, et uincula et carceres, et exsilia et cruciatus, et amputatio membrorum et priuatio sensuum, et obpressio corporis ad obscenam libidinem obprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid? ab innumeris casibus quae forinsecus corpori formidantur, aestibus et frigoribus, tempestatibus imbribus adluuionibus, coruscatione tonitru. grandine fulmine, motibus hiatibusque terrarum. obpressionibus ruinarum, ab offensionibus et pauore uel etiam malitia iumentorum, a tot uenenis fruticum aquarum, aurarum bestiarum, a ferarum uel tantummodo molestis uel etiam mortiferis morsibus, arabia quae contingit ex rabido cane, ut etiam blanda et amica [*]( 2 in quid] inquit begp uelut, m. 2 superscripto qm (quam ? quoi niam ?), e quam procliuis gp; quam om. rell. v Do-mb. 3 indegeat# 4 segnities v 5 inutilis p 8 quot] quod g 10 pertinet ep 11 cummnnem g 13 et a damnat. p 14 a deceptionibus g; om. e1 et a C susp. e; a susp. g 15 estceleribus g 16 uincla Domb. 20 quae e1gppa; qui a b e2 v corporis 6 <7 24 offensionibus mss.; offensione v a tot g 25 fraticum g ac ferar. b el g1 27 ex] a p rabioso b )
Ab huius tam miserae quasi quibusdam inferis uitae non liberat nisi gratia Saluatoris Christi, Dei ac Domini nostri (hoc enim nomen est ipse Iesus; interpretatur quippe Saluator), maxime ne post hanc miserior ac sempiterna suscipiat, non uita, sed mors. Nam in ista quamuis sint per sancta et sanctos curationum magna solacia, tamen ideo non semper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibus, ne propter hoc religio quaeratur, quae propter aliam magis uitam, ubi mala non erunt omnino ulla, quaerenda est; et ad hoc meliores quosque in his malis adiuuat gratia, ut quanto fideliore, tanto fortiore corde tolerentur. Ad quam rem etiam philosophiam prodesse dicunt docti huius saeculi, quam di quibusdam paucis, ait Tullius, ueram dederunt; nec hominibus, inquit, ab his aut datum est donum maius aut potuit ullum dari: usque adeo et ipsi, contra quos agimus, quoquo modo conpulsi sunt in habenda non quacumque, sed uera philosophia [*]( 25 Fin. V, 21; Acad. poster. 1, 2 ) [*]( h rn 8 expl. uerbis e uiBis, ex uis sit corr., g 5 exibet. g 6 diseeptjere g O 8 et... quamuis om. e1 10 ut om. e 12 Bolą. 9 13 miseria, ia m. 2 in ras., e 15 est nomen p 16 nec g haec, ex hac corr., g 17 et tr egp; ac v Domb. 21 i) er omnino nulla, m. 2 corr. e nulla g 22 fideliore, in marg. feliciore, e 26 ab his] ljabis g )
Praeter haec autem mala huius uitae bonis malisque communia habent in ea iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus aduersus uitia militant et in talium proeliorum tentationibus periculisque uersantur. Aliquando enim concitatius, aliquando remissius, non tamen desinit caro concupiscere aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uolumus faciamus, omnem malam concupiscentiam consumendo, sed eam nobis, quantum diuinitus adiuti possumus. non ei consentiendo subdamus, uigiliis continuis excubantes. ne opinio ueri similis fallat, ne decipiat sermo uersutus, ne se tenebrae alicuius erroris offundant, ne quod bonum est malum aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab his quae agenda sunt metus reuocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido praecipitet, ne super iracundiam sol occidat, ne inimicitiae prouocent ad retributionem mali pro malo, ne absorbeat inhonesta uel inmoderata tristitia, ne inpertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem, ne maledicis [*]( 16 Gal. 5, 17 ) [*]( 1 diuinam usque ad philosophiae corr. m. in marg. g 3 et io ninc g * 6 creditum g 7 colant e 12 haec. om. a 13 habentia (?) el; ha- -t benda f e2; habencĮ ţ: adscriptis in margine in ea ifti, e3 20 snbdimns g )
Iam nunc considerandum est hanc ipsam miseriam -generis humani, in qua laudatur iustitia punientis, qualibus et quam multis inpleuerit bonis eiusdem bonitas cuncta quae creauit administrantis. Primum benedictionem illam, quam protulerat ante peccatum dicens: Crescite et multiplicamini et inplete terram, nec post peccatum uoluit inhibere mansitque in stirpe damnata donata fecunditas; nec illam uim mirabilem seminum, immo etiam mirabiliorem qua efficiuntur et semina, inditam corporibus humanis et quodam modo intextam peccati uitium potuit auferre, quo nobis inpacta est etiam necessitas mortis; sed utrumque simul currit isto quasi fluuio adque torrente generis humani, malum quod a parente trahitur, et bonum quod a creante tribuitur. In originali malo duo sunt, peccatum adque supplicium; in originali bono alia duo, propagatio et conformatio. Sed quantum ad praesentem pertinet intentionem nostram, de malis, quorum unum de nostra uenit audacia, id est peccatum, alterum de iudicio Dei, id est supplicium, iam satis diximus. Nunc de bonis Dei, quae ipsi quoque uitiatae damnataeque naturae contulit siue usque nunc confert, dicere institui. Neque enim damnando aut totum abstulit quod dederat, alioquin nec esset omnino; aut eam remouit a sua potestate, etiam cum diabolo poenaliter subdidit, cum nec ipsum diabolum a suo alienant imperio; quando quidem, ut ipsius quoque diaboli natura subsistat, ille facit qui summe est et facit esse quidquid aliquo modo est. [*]( 8 Gen. 1, 28 ) [*]( 9 implete agppα; replete be tJ 10 ullam g1 12 indita p mh 13 intextam, mix m. 2 superscript., g; intexta p; intextn e 19 intentionem, m. 2 ex interitionem corr., e 22 ipse e 26 sabdididit g alienauerit a suo p alienaret g )
Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in naturam peccato uitiatam supplicioque damnatam de bonitatis eius quodam ueluti fonte manare, propagationem in primis mundi operibus benedictione largitus est, a quibus operibus die septimo requieuit; conformatio uero in illo eius est opere, quo usque nunc operatur. Efficacem quippe potentiam suam si rebus subtrahat, nec progredi poterunt et suis dimensis motibus peragere tempora nec prorsus in eo quod creatae sunt aliquatenus permanebunt. Sic ergo creauit hominem Deus, ut ei adderet fertilitatem quandam, qua homines alios propagaret, congenerans eis etiam ipsam propagandi possibilitatem, non necessitatem: quibus tamen uoluit hominibus abstulit eam Deus, et steriles fuerunt; non tamen generi humano abstulit semel datam primis duobus coniugibus benedictione generali. Haec ergo propagatio quamuis peccato ablata non fuerit, non tamen etiam ipsa talis est, qualis fuisset, si nemo peccasset. Ex quo enim homo in honore positus, postea quam deliquit, conparatus est pecoribus, similiter generat; non in eo tamen penitus exstincta est quaedam uelut scintilla rationis, in qua factus est ad imaginem Dei. Huic autem propagationi si conformatio non adhiberetur, nec ipsa in sui generis formas modosque procederet. Si enim non concubuissent homines et nihilo minus Deus uellet inplere terras hominibus: quo modo creauit unum sine commixtione maris et feminae, sic posset omnes; concumbentes uero nisi illo creante generantes esse non possunt. Sicut ergo ait apostolus de institutione spiritali, qua homo ad pietatem iustitiamque [*]( 6 Io. 5, 17 18 Ps. 48, 13 ) [*]( 4 benedictione e a sup. lin. g 8 tempore g 9 si a 10 illi v addereAt g 11 ipsam etiam v 12 non noluit b 13 eam usque ad abstulit l. 14 om. b 14 primus g duobus] hominibus b coniugionibuB bl; coniunctionibus b2 benedictione (benedictione a) generali p. p a Domb.; benedictionem generandi a beg p2 tJ 15 non fuerit ablata Domb. 17 onore gl 19 non usque ad Dei l. 20 t\'n. 2 in marg. e 26 poasunt abegpav; poesent p Domb. ) [*]( 41* )
Ipse itaque animae humanae mentem dedit, ubi ratio et intellegentia in infante sopita est quodam modo; quasi nulla sit, excitanda scilicet adque exserenda aetatis accessu, qua sit scientiae capax adque doctrinae et habilis perceptioni ueritatis et amoris boni; qua capacitate hauriat sapientiam uirtutibusque sit praedita, quibus prudenter, fortiter, temperanter et iuste aduersus errores et cetera ingenerata uitia dimicet eaque nullius rei desiderio nisi boni illius summi adque inmutabilis uincat. Quod etsi non faciat, ipsa talium bonorum capacitas in natura rationali diuinitus instituta quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipotentis, quis conpetenter effatur aut cogitat? Praeter enim artes bene uiuendi et ad inmortalem [*]( 1 1. Cor. 3, 7 ) [*]( 1 quid g 2 etiam tn. 2 ex enim corr. g . 3 ne-ne e 6 ipsa egp; ipse a b p av Domb. operationes quas nunc operatur b nunc usque v 7 a om. b 8 quod] quaa 6 9 euolnant g; euoluat a ep p euolant b ipse incorporeamque naturam b 19 exerenda eg; exercenda abp 21 moris e auriat gl 26 instituta m. 2 ex instituat corr. g 27 Omnipot. opus Domb. )
Iam uero in ipso corpore, quamuis nobis sit cum beluis mortalitate commune multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas, quanta prouidentia tanti Creatoris apparet! Nonne ita sunt in eo loca sensuum et cetera membra disposita speciesque ipsa ac figura et statura totius corporis ita modificata, ut ad ministerium animae rationalis se indicet factum? Non enim ut animalia rationis expertia prona esse uidemus in terram, ita creatus est homo; sed erecta in caelum corporis forma admonet eum quae sursum sunt sapere. Porro mira mobilitas, quae linguae ac manibus adtributa est, ad loquendum et scribendum apta adque conueniens et ad opera artium plurimarum officiorumque conplenda, nonne satis ostendit, quali animae ut seruiret tale sit corpus adiunctum? quamquam et detractis necessitatibus operandi ita omnium. partium congruentia numerosa sit et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum in eo condendo maior sit utilitatis habita ratio quam decoris. Certe enim nihil creatum uidemus in corpore utilitatis causa, quod non habeat etiam decoris locum. Plus autem nobis id appareret, si numeros mensurarum, quibus inter se cuncta conexa sunt et coaptata, nossemus; quos forsitan data opera in his, quae foris eminent, [*]( 2 aereticorum g 4 uita ista p 8 habent€ e 11 quo m. 2 ez co ne corr. g exhorti e 15 non g 18 expertia g 25 etj ei g h 28 abit/aratio, h eras., g uidemus creatum Domb. )
Iam cetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, licet in istos labores miseriasque proiecto adque damnato, spectanda adque sumenda diuina largitate concessa est, quo sermone terminari potest? in caeli et terrae et maris multimoda et uaria pulchritudine, in ipsius lucis tanta copia tamque mirabili specie, in sole ac luna et sideribus, in opacitatibus nemorum, in coloribus et odoribus florum, in diuersitate ac multitudine uolucrum garrularum adque pictarum. in multiformi specie tot tantarumque animantium, quarum illae plus habent admirationis, quae molis minimum (plus enim formicularum et apicularum opera stupemus quam inmensa corpora balaenarum), in ipsius quoque maris tam grandi spectaculo, cum sese diuersis coloribus uelut uestibus induit et aliquando uiride adque hoc multis modis, aliquando purpureum, aliquando caeruleum est. Quam porro delectabiliter spectatur etiam quandocumque turbatur, et fit inde maior suauitas, quia sic demulcet intuentem, ut non iactet et quatiat nauigantem! Quid ciborum usquequaque copia contra famem? quid saporum diuersitas contra fastidium, naturae diffusa diuitiis, non coquorum arte ac labore quaesita? quid in tam multis rebus tuendae aut recuperandae salutis auxilia! Quam grata uicissitudo diei alternantis et noctis! Aurarum quam blanda temperies! In fruticibus et pecoribus indumentorum conficiendorum quanta materies! Omnia commemorare quis possit? Haec autem sola, quae a me uelut in quendam [*]( i e 2 progecto g 4 et in terrae e 5 et om. e itamque g 9 tantarumque b a Don:b.; tantoraraque aegppv quarum ille abeg?&; quorumills.pv12balenaruma9pV;ballenarumepa;*b quorum illapp 12 balenarum agpv; ballenarum e p a; bfllanaru b in om. e 13 induit uelut uestibus v 16 sit e 17 quapti a4 g to 20 quorum e requisita b quid a b eg p IX Domb; Quanta r quid usque ad auxilia l. 21 m. 1 in marg. p 21 tuenda b aut g. vuirg. p, p Domb.; ac ubev recuperandae egpv; recipiendae a b Domb. 23 ab in fructi ; I m. 2 correctum adscripto in margine ticibus, g 24 omnia considerare e 25 uelut om. e )
De peruicacia quorundam, qui resurrectionem carnis, quam sicut praedictum est, totus mundus credit, inpugnant.
Verum de animi bonis, quibus post hanc uitam beatissimus perfruetur, non a nobis dissentiunt philosophi nobiles: de carnis resurrectione contendunt, hanc quantum possunt negant. Sed credentes multi negantes paucissimos reliquerunt et ad Christum, qui hoc quod istis uidetur absurdum in sua resurrectione monstrauit, fideli corde conuersi sunt, docti et indocti, sapientes mundi et insipientes. Hoc enim credidit mundus. quod praedixit Deus, qui etiam hoc praedixit, quod hanc rem mundus fuerat crediturus; neque enim Petri maleficiis eam cum laude credentium tanto ante praenuntiare conpulsus est. Ille est enim Deus, quem (sicut iam dixi aliquotiens, nec commonere me piget) confitente Porphyrio adque id oraculis deorum suorum probare cupiente ipsa numina perhorrescunt; quem sic laudauit, ut eum et Deum patrem et regem uocaret. Absit enim, ut sic intellegenda sint quae praedixit. quo modo uolunt hi, qui hoc cum mundo non crediderunt. quod mundum crediturum esse praedixit. Quur enim non potius ita, sicut crediturus tanto ante praedictus est mundus, non sicut paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus praedictus est, credere noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esse credenda, ne, si dixerint uana esse conscripta, iniuriam faciant illi Deo, cui tam magnum perhibent testimonium: tantam prorsus ei uel etiam grauiorem faciunt iniuriam, si aliter dicunt esse intellegenda, non sicut mundus ea credidit, quem crediturum ipse laudauit, ipse [*]( 18 cf. XVIII, c. 58 p. 858, 5 sqq. c. 54, p. 861, 7 16 cf. xvnu, c. 22 p. 411, 17 c. 23, p. 411 sqq. ) [*]( .. 4 credidit p 14 eam egv; ea a bp p a Domb. aut€, in marg. ante, e 16 commonere a e g p a; coflionyere b; commemorare pc Domb. 18 et patrem e 22 ista g 27 tantum g 29 ipse p se promisit, p m. 1 deletum, g. )
Quo modo Porphyrii definitio, qua beatis animis putat corpus omne fugiendum, ipsius Platonis sententia destruatur, qui dicit summum Deum dis promisisse, ut numquam corporibus exuerentur.
Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus esse omne fugiendum. Nihil ergo prodest, quia incorruptibile [*]( 3 indignum abegpav; indo est p Domb. 4 fecit g 8 in g uerba non itaque ueque ad promisit bis scripta cum essent, priora lineolis deleta sunt. in his posset legebatur 9 et si/, c eras., g 10 sicut id bgp; sicuti e a Domb.; sicut hic p; sicut a v 11 prediturum, pre m. rec. male rescrtpt., g 19 legent g huius operis bg; operis huius v Domb. qui vel] qui uult, in marg. m. 2 Qui noli, g 20 uel noc lunt eg regolere g 27 omne esse v )
- Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti;
sic, inquam, cupiditatem reuertendi ad corpora non habebunt, cum corpora, in quae reuerti cupiunt, secum habebunt et sic habebunt, ut numquam non habeant, numquam ea prorsus uel ad exiguum quamlibet tempus ulla morte deponant.
De contrariis definitionibus Platonis adque Porphyrii, in quibus si uterque alteri cederet, a ueritate neuter deuiaret.
Singula quaedam dixerunt Plato adque Porphyrius, quae si inter se communicare potuissent, facti essent fortasse Christiani. Plato dixit sine corporibus animas in aeternum esse non posse. Ideo enim dixit etiam sapientum animas post quamlibet longum tempus, tamen ad corpora redituras. Porphyrius autem dixit animam purgatissimam, cum redierit ad Patrem, ad haec mala mundi numquam esse redituram. Ac per hoc, quod uerum uidit Plato, si dedisset Porphyrio. etiam iustorum adque sapientum purgatissimas animas ad humana corpora redituras; rursus quod uerum uidit Porphyrius, si [*]( 8 Aen. VI, 751 ) [*](1 qui.. Platonem om. b 5 in incorrupt. g 7 uirgiliis bl 10 et sic habebunt m. 1 sup. lin. e 12 ad om. p 17 singula abegpv; singuli pa Domb. 18 forsitan ep 20 et 25 sapientum eg1 Domb.; 0 sapientium a b p v 24 hoc om. b si 0b deçidisset p; dedisse b r ppophirio b 26 redditas b si dedisset a b gv; si om. e p Domb. )
Quid ad ueram resurrectionis fidem uel Platouel Labeo uel etiam Varro conferre sibi potuerint, si opiniones eorum in unam sententiam conuenissent.
Nonnulli nostri propter quoddam praeclarissimum loquendi genus et propter nonnulla, quae ueraciter sensit, amantes Platonem dicunt eum aliquid simile nobis etiam de mortuorum resurrectione sensisse. Quod quidem sic tangit in libris de re publica Tullius, ut eum lusisse potius, quam quod id [*]( 27 VI, 4 ) [*]( 2 sanctas] suas b haec] /ac, h eraso, b 3 et om. g 8 atique? 9 Plato om. b 11 consentiant p patiuntur? 12 in illa g promisit b 13 facturus a epx av; facturum g; futuras bpl; uicturu ? LJomb. 14 considerent b et qui b 15 ad mortalia b 16 redi dere g 24 ueraciter m. 2 sup. lin. a sensit aegpav; seDler, d n m. 2 in ras., b; sentit p Domb. 25 non bis g 27 ut co lusisse b quod om. a; id quod b, m. 2 in ras. e )
De qualitate uisionis, qua in futuro saeculo sancti Deum uidebunt.
. Nunc iam quid acturi sint in corporibus inmortalibus adque spiritalibus sancti, non adhuc eorum carne carnaliter, sed spiritaliter iam uiuente, quantum Dominus dignatur adiuuare uideamus. Et illa quidem actio uel potius quies adque otium quale futurum sit, si uerum uelim dicere, nescio. Non enim hoc umquam per sensus corporis uidi. Si autem mente, id est intellegentia, uidisse me dicam, quantum est aut quid est nostra intellegentia ad illam excellentiam ? Ibi est enim pax Dei, quae, sicut ait apostolus, superat omnem intellectum; quem nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti in Dei pace uicturi sunt, profecto in ea pace uicturi sunt, quae superat omnem intellectum. Quoniam nostrum quidem superat. non est dubium; si autem superat et angelorum, ut nec ipsos excepisse uideatur, qui ait omnem intellectum: secundum [*]( 20 Phil. 4, 7 ) [*]( 2 Plato usque ad sicut ait om. g 3 ei is 9 4 receptura sint r 10 equalitate p 14 adiuuare iudicemus b; adiuuare pie adque humilitfr pertractemus g 17 sensum e 19 ad illam ex omnё (6 m. 2 in i eorr intellectu; omissis quae inter ex et orane l. 20 intercedunt, b nbi p* est om. g enim eramm g 20 ait e gp v; dicit a b Domb. 22 elll ergo, correctura iuxta posita, p 23 profecto .... sunt om. e 24 sensum, in marg. intellectum, e quia g )
Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti in illo corpore spiritali, non dico quod iam uideo, sed dico quod credo, secundum illud quod in psalmo lego: Credidi, propter quod locutus sum. Dico itaque: Visuri sunt Deum in ipso corpore; sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc uidemus solem, lunam, stellas, mare ac terram et quae sunt in ea, non parua quaestio est. Durum est enim dicere, quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos claudere adque aperire cum uolent; durius autem, quod ibi Deum, quisquis oculos clauserit, non uidebit. Si enim propheta Helisaeus puerum suum Giezi absens corpore uidit accipientem munera, quae dedit ei Naeman Syrus, quem propheta memoratus a leprae deformitate mundauerat, quod seruus nequam domino suo non uidente latenter se fecisse putauerat: quanto magis in illo corpore spiritali uidebunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, uerum etiam unde sunt corpore absentes! Tunc enim erit perfectum illud, de quo loquens apostolus: Ex parte, inquit, scimus et ex parte prophetamus; cum autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte est euacuabitur. Deinde ut quo modo posset aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa [*]( 3 1. lo. 3, 2 9 Ps. 115, 10 17 Reg. IIII, 5, 26 24 1. Cor. 13, 9 sq. ) [*]( 3 cum autem g 4 Facies .... intell. est om. e 5 intelligente non b 6 atque utiquae isto g; atque in isto p 10 locutns codd. praeter p, r; et locutas p Domb. 15 uolunt gl autem codd. praeter p, v; autem est p Domb. 18 dedit ei] debite b neman eg p Domb.; neeman x; naaman abpv 19 mundauerat abegpav; liberauerat p Domb 26 quoquo p 27 ostendere g )
Sed quanto amplius tunc omnes munere isto abundabunt, cum Deus erit omnia in omnibus! Habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium suum et in loco suo erunt, uteturque illis spiritus per spiritale corpus. Neque enim et ille propheta, [*]( 2 ib. 11 sq. 18 Reg. IIII, 5, 26 26 1. Cor. 15, 28 ) [*]( 3 aqq. parnolas g 7 faciem p Domb. 9 uita labili omisso ubi, p 10 illi uitae est p 17 LXX interpretes g p 18 cor meum] hic desinit <cod. g iit tecum ac Domb.; iuit tecum b; fuit tecum, in mnrg. iit, e; in praesenti erat p conuersus usque ad quando I. 22 om. e 19 curru auo bpv; suo om. a p IX Domb. 21 in praesentia p 23 tibi p ergo J\'lIBS.; om. v 26 etiam om. a 27 corpore b 28 per om. b ) [*]( 42* )
Sed utrum uidebunt et per oculos corporis cum eos apertos habebunt, inde quaestio est. Si enim tantum poterunt in corpore spiritali eo modo utique etiam ipsi oculi spiritales, quantum possunt isti quales nunc habemus: procul dubio per eos Deus uideri non poterit. Longe itaque alterius erant potentiae, si per eos uidebitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota est. Non enim quia dicimus Deum et in caelo esse et in terra (ipse quippe ait per prophetam: Caelum et terram ego inpleo), aliam partem dicturi sumus eum in caelo habere et in terra aliam; sed totus in caelo est, totus in terra, non alternis temporibus. sed utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. Vis itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae (quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt uidere quam corpora), sed ut uideant et incorporalia. Et fortasse ista uirtus magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti uiri Iob, quando ait ad Deum: In obauditu auris audiebam te prius, nunc autem oculus meus uidet te; propterea despexi memet ipsum et distabui et existimaui me terram et cinerem; quamuis nihilhic prohibeat oculum [*]( 15 Hierem. 23, 24 25 Iob. 42, 5 sq. ) [*]( 2 spiritus b 3 illo b uider b 7 uidebant bs eis b 8 quaestio est ex quaestionem corr. b 9 ipsi oculi etiam Domb. 10 babebont b 12 incorpora b 14 per om. blpl 18 corp. natura b 20 quidem b 21 crfliti b animalia quoque p 23 magna om. p credenti b mi 24 rei, m. 2 in fa corr., b uiriob e 26 oculis mfi b 27 et distabui in spatio uacuo om. b 28 hic nihil v hic om. b prohibebat b et oculum b )
Illud enim quod scriptum est: Et uidebit omnis caro salutare Dei, sine ullius nodo difficultatis sic intellegi potest, ac si dictum fuerit: (Et uidebit omnis homo Christum Dei\', qui utique in corpore uisus est et in corpore uidebitur, quando uiuos et mortuos iudicabit. Quod autem ipse sit salutare Dei, multa sunt et alia testimonia scripturarum; sed euidentius uenerandi illius senis Symeonis uerba declarant, qui, cum infantem Christum accepisset in manus suas: Nunc, inquit, dimittis, Domine, seruum tuum secundum uerbum tuum in pace, quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum. Illud etiam, quod ait supra memoratus Iob, sicut in exemplaribus, quae ex Hebraeo sunt, inuenitur: Et in carne mea uidebo Deum, resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetauit, non tamen dixit: (Ter carnem meam.\'
Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intellegi, qui per carnem in carne uidebitur; nunc uero potest et sic accipi: In carne mea uidebo Deum, ac si dixisset: (In carne mea ero, cum uidebo Deum.\' Et illud, quod ait apostolus: Facie ad faciem, non cogit ut Deum per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos uisuros esse credamus, quem spiritu sine intermissione uidebimus. Nisi enim [*]( 1 Eph. 1, 18 4 Mt. 5, 8 7 Lc. 3, 6 14 Lc. 2, 29 18 Iob. 19, 26 25 1. Cor. 13, 12 ) [*]( 4 quo b1 mundi corde pv; mnndicordes a e; mundo cordes p a; mnndo corde b a Bomb. 6 oculis ibi v 8 illius e modo a b 9 iesum dei p 13 uene hoc non de illius, non m. 2 in nob corr., b eenis simi nisi uerba b 15 seruum tuum, Domine v secund. uerb. tuum om. b 16 quia p 18 inuenitur.... uidebo om. b; in loco horum uerborum exstat in uerbo 22 intellegitur uidebitar p 25 faciem p Domb. cogit ut] cogitat e )
Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita mentis adspectu intellegibilia uideri et sensu corporis sensibilia, id est corporalia, ut nec intellegibilia per corpus nec corporalia per se ipsam mens ualeat intueri, si posset nobis esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis etiam spiritalis nullo modo posse uideri Deum. Sed istam ratiocinationem et uera ratio et prophetica inridet auctoritas. Quis enim ita sit auersus a uero, ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire? Numquid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere? Deinde quod de propheta Helisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicat etiam spiritu, non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim seruus ille munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen propheta [*]( 2 2. Cor. 3, 18 5 Pa. 38, 6 12 Sap. 9, 14 ) [*]( 1 id. e . b 5 et quod a b e; et om. v Domb. 7 erubescant b; confundentur, in marg. ax erubescent p 8 esse constat b 9 habet b 10 alia a nequeat] neque atque b 11 attingat, m. 2 in qdtangat corr., b 15 qui e 17 corporalia per corpus nt nec inteJleg. per e corpus a 19 profecto fi certum p 20 poBait p deus p 21 prophetiae, ae m. 2 ex a corr., b quid b 24 per prophetam heliseo a 25 per om. e 26 quando ergo b )
Quam ob rem fieri potest ualdeque credibile est sic nos esse uisuros mundana corpora tunc caeli noui et terrae nouae, ut Deum ubique praesentem et uniuersa etiam corporalia gubernantem per corpora quae gestabimus et quae conspiciemus, quaqua uersum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate uideamus, non sicut nunc inuisibilia Dei per ea, quae facta sunt. intellecta conspiciuntur per speculum in aenigmate et ex parte, ubi plus in nobis ualet fides, qua credimus, quam rerum corporalium species, quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut homines, inter quos uiuentes motusque uitales exserentes uiuimus, mox ut adspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, cum eorum uitam sine corporibus uidere nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus: ita quacumque spiritalia illa lumina corporum nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem etiam per corpora contuebimur. Aut ergo sic per illos oculos uidebitur Deus, ut aliquid habeant in tanta [*]( 16 Rom. 1, 20 17 1. Cor. 13, 12 ) [*]( a 1 sed spiritum a; sed spiritu b 3 et spiritu e 4 deus est e ita quidem suaiii m. rec. corr. b 6 ocul. corpor. p 12 esse om. p Domb. t humana a tunc corpora celi p noue,tdi!i b 14 gestauimus b qua 15 quaque p; qua b 17 et om. abe 20 motusque] in ea quod b 22 uidebimus b 23 nequa eamus b 26 per illos oculos sic v 27 babeant aliquid p )
De aeterna felicitate ciuitatis Dei sabbatoque perpetuo.
Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, uacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omnibus! Nam quid aliud agatur, ubi neque ulla desidia cessabitur neque ulla indigentia laborabitur, nescio. Admoneor etiam sancto cantico, ubi lego uel audio: Beati, qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te. Omnia membra et uiscera incorruptibilis corporis, quae nunc uidemus per usus necessitatis uarios distributa, quoniam tunc non erit ipsa necessitas, sed plena certa, secura [*]( 11 1. Cor. 4, 5 20 ib. 15, 28 23 Ps. 83, 5 ) [*]( 1 mentif, f m. 2, b 2 illis b 3 uel inpossibile est c 4 nobis dens ita p 5 in singulis nobis om. b ut uideatur a 6 in alterum b 7 terra a e p p α Domb.; in terra bv 11 quod ait apostolns, omisso cum dixisset p 12 quicquam iudicare abe mox om. a ueniet b2 13 inluminabit p p D01Iłb. j inluminet abeav 20 nocabitur b 21 cansabitur b 24 tua flls8.; tua, Domine, e 26 uario e )
Ceterum qui futuri sint pro meritis praemiorum etiam gradus honorum adque gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? Quod tamen futuri sint, non est ambigendum. Adque id etiam beata illa ciuitas magnum in se bonum uidebit, quod nulli superiori ullus inferior inuidebit, sicut nunc non inuident archangelis angeli ceteri; tamque nolet esse unusquisque quod non accepit, quamuis sit pacatissimo concordiae uinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore uult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius carnis pacata conpago. Sic itaque habebit donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne uelit amplius.
Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non poterunt. Magis quippe erit liberum a delectatione peccandi usque ad delectationem non peccandi indeclinabilem liberatum. Nam primum liberum arbitrium, quod homini datum est, quando primum creatus est rectus, potuit non peccare, sed potuit et peccare; hoc autem nouissimum eo potentius erit, quo peccare non poterit; uerum hoc quoque [*]( 3 1. Cor. 15, 28 ) [*]( 1 uirtus b 2 si enim b 4 fine/, s eras. b erit usque ad fine om. b 8 certum e sunto 11 ciuit. illa v 12 nullas b 13 tMquam b 14 nollet _e; nolit b quod om. b1 quaniuis accepit om. e sit om. b pacatissimo a b v; pacatisaime p; pacatissimae e Domb. 15 ei] et b quam] qui e 16 est digitus] edigitus b 17 carnis abeav; corporis p Domb. 18 alias m. 2 ex dias corr. b 19 nec p1 21 a ex et carr. b; om. a 22 indeclinabile be 23 primum abev; primo p Domb. )
Erit ergo illius ciuitatis et una in omnibus et inseparabilis in singulis uoluntas libera, ab omni malo liberata et inpleta omni bono, fruens indeficienter aeternorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; nec ideo tamen suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit ingrata: quantum ergo adtinet ad scientiam rationalem, memor praeteritorum etiam malorum suorum; quantum autem ad experientis sensum, prorsus inmemor. Nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnes fere corporis morbos nouit; [*]( 1 sua b 3 accipit b e v; accepit apct1 Domb. 4 erant om. e 5 non om. a homo ... peccare om. e 6 Arq; ak liber. Atq; illud (sic) e 10 inmortalitatis b 13 in nouissimum b; nouissimum autem a inanis uisibilis noluptaa b 15 nec pietate felicitatem b; nec felicit. nec pietct. a uoluptatem b 19 et illius b 20 in singuliB om. a uoluptae b 21 iocund. a b* 22 tamen ideo p 23 non sit ingrata fctfpX; non om. a; non sit grata av 25 experimentum at a; eIperimenti a1 26 sentaam a Nam erasum b et perit ] expertissimus b )
Ipse etiam numerus aetatum, ueluti dierum, si secundum eos articulos temporis conputetur, qui scripturis uidentur expressi, iste sabbatismus euidentius apparebit, quoniam septimus inuenitur, ut prima aetas tamquam primus dies sit ab Adam usque ad diluuium, secunda inde usque ad Abraham, non aequalitate temporum, sed numero generationum; denas quippe. habere reperiuntur. Hinc iam, sicut Matthaeus euangelista determinat, tres aetates usque ad Christi subsequuntur aduentum, quae singulae denis et quaternis generationibus explicantur: ab Abraham usque ad Dauid una, altera inde [*]( 2 Ib. 3, 5 3 Ps. 89, 9 7 1. Cor. 15, 28 10 Dent. 5, 14 12 Ezech. 20, 12 23 Mt. 1, 2 sq. ) [*]( 2 recientes b deo uero a 3 partici b 4 A quo ..... uacabimus om. e 6 et ipse b 7 bona opera v 8 quam a b e a v; non p Domb. 9 ea] et b 10 cum de] ude (sic) e dicetur e 11 seruile non codd.; eeruile in eo non v ezech. bpv; hiezech. e a; iezech. a 12 prophetam om. b 13 et inter te b 14 perfecto b 15 in cod. e verba et perfecte usque ad Christi p. 670, 2 manu scl. XlIII. in menebranula adglutinata suppleta sunt 17 uelutiq; q; m. 2 insertum, b 18 eos om. b in scripturis bv 19 Babbatissimus b 20 dies primus b ab om. bl 23 hic b 26 ab] ut b usque omisso ad b )
Videor mihi debitum ingentis huius operis adiuuante Domino reddidisse. Quibus parum uel quibus nimium est, mihi ignoscant; quibus autem satis est, non mihi, sed Deo mecum gratias congratulantes agant. Arnen. [*]( 4 Act. 1, 7 ) [*]( 4 nosse a 6 septimum diem v 7 aeptimum] aempiternum omim diem b deua a 8 porro, in marg. autS, e 10 dominiclls) de ur omnibus b dies uelat VIII. dies eternuB b 13 ubi a e alteum amabimus om. a b 14 uerbis Ecce quod finitur col. 2 f. 289, v in b: reliqua uerba erit in fine sqq. m. 2 in margine infertore scripta sunt 15 quia et b 16 nullas] non a 17 huius ingentia a 19 gratias mecum b 20 cflgratulantea b amen a a s; amen. amen p Domb.j om. b e Subscriptionu: EXPLICIT. DEO GRATIAS. e EXPLICIT LIBER VIGESIMVS SECVNDVS (XXII p) SCI AVGVSTINI DE CI- VITATE DEI a p EXPLICIT LIBER XXII* AVGVSTINI DE CIVI- TATE DEI CONTRA PAGANOS. AMEN. b EXPLICIT CONTKA PAGANOS LIBER VICESIMVS SECVNDVS AVRELI AVGVSTINIEPI YPPONIREGIENSIS CIVITATIS DEI a )