De civitate dei

CAPUT VII. Quod sanctorum angelorum ea sit in nos dilectio, ut nos non suos, sed unius ueri Dei uelint esse cultores.

Merito illi in caelestibus sedibus constituti inmortales et beati, qui creatoris sui participatione congaudent, cuius aeternitate firmi, cuius ueritate certi, cuius munere sancti sunt, quoniam nos mortales et miseros, ut inmortales beatique simus, misericorditer diligunt, nolunt nos sibi sacrificari, sed ei, cuius et ipsi nobiscum sacrificium se esse nouerunt. Cum ipsis enim sumus una ciuitas Dei, cui dicitur in psalmo: Gloriosissima dicta sunt de te, ciuitas Dei; cuius pars in nobis peregrinatur, pars in illis opitulatur. De. illa quippe superna ciuitate, ubi Dei uoluntas intellegibilis adque incommutabilis lex est, de illa superna quodam modo curia (geritur namque ibi cura de nobis) ad nos ministrata per angelos sancta illa scriptura descendit, ubi legitur: Sacrificans dis eradicabitur, nisi Domino soli. Huic scripturae, huic legi, praeceptis talibus tanta sunt adtestata miracula, ut satis appareat, cui nos sacrificari uelint inmortales ac beati, qui hoc nobis uolunt esse quod sibi.

CAPUT VIII. D6 miraculis, quae Deus ad conroborandam fidem piorum etiam per angelorum ministerium pro- missis suis adhibere dignatus est.

Nam nimis uetera si commemorem, longius quam satis est reuoluere uidebor, quae miracula facta sint adtestantia [*]( 11 Ps. 86, 3 17 Exod. 22, 20 ) [*]( 7 certi m. 2 in ras. a 9 sacrificari ab bel a k Domb.; sacrificare p s v 10 et ani. e 11 cui usque ad Dei l. 12 ont. s gloriosissima mss. praeter l; gloriosa Iv 14 adque om. b lex om. e 15 namque] unaque ab 16 curans e 18 deo be tal. praec. v 20 sacrificari mea.; sacrificare v 26 satis apsa; sat rell. v Domb. )

promissis Dei, quibus ante annorum milia praedicit Abrahae, quod in semine eius omnes gentes benedictionem fuerant habiturae. Quis enim non miretur eidem Abrahae filium peperisse coniugem sterilem eo tempore senectutis, quo parere nec fecunda iam posset, adque in eiusdem Abrahae sacrificio flammam caelitus factam inter diuisas uictimas cucurrisse, eidemque Abrahae praedictum ab angelis caeleste incendium Sodomorum, quos angelos hominibus similes hospitio susceperat et per eos de prole uentura Dei promissa tenuerat, ipsoque inminente iam incendio miram de Sodomis per eosdem angelos liberationem Loth filii fratris eius, cuius uxor in uia retro respiciens adque in salem repente conuersa magno admonuit sacramento neminem in uia liberationis suae praeterita desiderare debere? Illa uero quae et quanta sunt, quae iam per Moysen pro populo Dei de iugo seruitutis eruendo in Aegypto mirabiliter gesta sunt, ubi magi Pharaonis, hoc est regis Aegypti, qui populum illum dominatione deprimebat, ad hoc facere quaedam mira permissi sunt, ut mirabilius uincerentur! Illi enim faciebant ueneficiis et incantationibus magicis, quibus sunt mali angeli, hoc est daemones, dediti; Moyses autem tanto potentius, quanto iustius, nomine Dei, qui fecit caelum et terram, seruientibus angelis eos facile superauit. Denique in tertia plaga deficientibus magis decem plagae per Moysen magna mysteriorum dispositione conpletae sunt, quibus ad Dei populum dimittendum Pharaonis et Aegyptiorum dura corda cesserunt. Moxque paenituit, et cum abscedentes Hebraeos consequi conarentur, illis diuiso mari per siccum transeuntibus unda hinc adque hinc in sese redeunte cooperti et obpressi sunt. Quid de illis miraculis dicam, quae, [*]( 1 Dei sup. lin. a 13 neminem m. 2 sup. lin. a 15 pro om. eps de] sub e eruendo] seruiendo e 20 angeli mali b; angelis malis a dęmonibus a 21 potentius] potius a iustius] istius ab1; iN e post iustius erasa sunt uerba angelis eos nomine dei a k /; nomine m. 2 addito eius b; nomini dei e l p α; . in nomine Domini v 22 superabat a 25 pharaonis ęgyptiorum regis s 26 ascendentes a 28 se b ) cum in deserto idem populus ductaretur, stupenda diuinitate crebuerunt: aquas, quae bibi non poterant, misso in eas, sicut Deus praeceperat, ligno amaritudine caruisse sitientesque satiasse; manna esurientibus uenisse de caelo et, cum esset colligentibus constituta mensura, quidquid amplius quisque collegerat, exortis uermibus putruisse, ante diem nero sabbati duplum collectum, quia sabbato colligere non licebat, nulla putredine uiolatum; desiderantibus carne uesci, quae tanto populo nulla sufficere posse uidebatur, uolatilibus castra conpleta et cupiditatis ardorem fastidio satietatis extinctum; obuios hostes transitumque prohibentes adque proeliantes orante Moyse manibusque eius in figuram crucis extentis nullo Hebraeorum cadente prostratos; seditiosos in populo Dei ac sese ab ordinata diuinitus societate diuidentes ad exemplum uisibile inuisibilis poenae uiuos terra dehiscente submersos; uirga percussam petram tantae multitudini abundantia fluenta, fudisse; serpentum morsus mortiferos, poenam iustissimam peccatorum, in ligno exaltato adque prospecto aeneo serpente sanatos, ut et populo subueniretur adflicto, et mors morte destructa uelut crucifixae mortis similitudine signaretur? Quem sane serpentem propter facti memoriam reseruatum cum postea populus errans tamquam idolum colere coepisset, Ezechias rex religiosa potestate Deo seruiens cum magna pietatis laude contriuit. [*]( 22 Reg. IIII, 18, 4 ) [*]( 2 crebuerant a bl e (XI k\' f; crepuerunt p s; crebraerunt bs 1 u 4 at s 6 diem corr, ex idem e 8 carnem b l quanto m. 2 ex quae tanto corr. b 10 fastidio, d m. 2 ex g corr. a 12 in figuram l; in figura ab p s a k f; in fuga, in marg. in figura, e extensis b 14 ornata bl diuinitas bt 15 inuisibilis, m. 2 superscripto inferni, b 16 multitudinis b 17 serpentium e 18 aereo a 23 magnae a )

CAPUT VIIII. De inlicitis artibus erga daemonum cultum, in quibus Porphyrius Platonicus quaedam probando, quaedam quasi inprobando uersatur.

Haec et alia multa huiusce modi, quae omnia commemorare nimis longum est, fiebant ad commendandum unius Dei ueri cultum et multorum falsorumque prohibendum. Fiebant autem simplici fide adque fiducia pietatis, non incantationibus et carminibus nefariae curiositatis arte conpositis, quam uel magian uel detestabiliori nomine goetian uel honrabiliori theurgian uocant, qui quasi conantur ista discernere et inlicitis artibus deditos alios damnabiles, quos et maleficos uulgus appellat (hos enim ad goetian pertinere dicunt), alios autem laudabiles uideri uolunt, quibus theurgian deputant; cum sint utrique ritibus fallacibus daemonum obstricti sub nominibus angelorum.

Nam et Porphyrius quandam quasi purgationem animae per theurgian, cunctanter tamen et pudibunda quodam modo disputatione promittit; reuersionem uero ad Deum hanc artem praestare cuiquam negat; ut uideas eum inter uitium sacrilegae curiositatis et philosophiae professionem sententiis alternantibus fluctuare. Nunc enim hanc artem tamquam fallacem et in ipsa actione periculosam et legibus prohibitam cauendam monet; nunc autem uelut eius laudatoribus cedens utilem dicit esse mundandae parti animae, non quidem intellectuali, qua rerum intellegibilium percipitur ueritas, nullas habentium similitudines corporum; sed spiritali, qua corporalium rerum capiuntur imagines. Hanc enim dicit per quasdam [*]( 6 unius om. o1 7 ueri dei b multum b1 10 detestabiliori p s goethyan e horribiliori p 8; in marg. al. honorabiliori p 11 tbeuorgjurgian b; theugian e; theorgian 8; theorian p 14 theorgian (sic et theorgus, theorgicus semper s); theorian (sic et theoricus Bemper) p 17 et u oui. ab 23 cauendamque a 25 mundandam partem b quidem, i et e m. J in ras., a; quaedam b1, quadam b2; tamen s intellectu ali qua a 27 corporis b spirituali a v )

conserationes theurgicas, quas teletas uocant, idoneam fieri adque aptam susceptioni spirituum et angelorum et ad uidendos deos. Ex quibus tamen theurgicis teletis fateretur intellectuali animae nihil purgationis accedere, quod eam faciat idoneam ad uidendum Deum suum et perspicienda ea, quae uere sunt. Ex quo intellegi potest, qualium deorum uel qualem uisionem fieri dicat theurgicis consecrationibus, in qua non ea uidentur, quae uere sunt. Denique animam rationalem siue, quod magis amat dicere, intellectualem, in sua posse dicit euadere, etiamsi quod eius spiritale est nulla theurgica fuerit arte purgatum; porro autem a theurgo spiritalem purgari hactenus, ut non ex hoc ad inmortalitatem aeternitatemque perueniat. Quamquam itaque discernat a daemonibus angelos, aeria loca esse daemonum, aetheria uel empyrea disserens angelorum, et admoneat utendum alicuius daemonis amicitia, quo subuectante uel paululum a terra possit eleuari quisque post mortem, aliam uero uiam esse perhibeat ad angelorum superna consortia: cauendam tamen daemonum societatem expressa quodam modo confessione testatur, ubi dicit animam post mortem luendo poenas cultum daemonum a quibus circumueniebatur horrescere: ipsamque theurgian. quam uelut conciliatricem angelorum deorumque commendat, aput tales agere potestates negare non potuit, quae uel ipsae inuideant purgationi animae, uel artibus seruiant inuidorum, querelam de hac re Chaldaei nescio cuius expromens: \'Conqueritur, inquit, uir in Chaldaea bonus, purgandae animae magno in molimine frustratos sibi esse successus, cum uir ad eadem potens tactus inuidia adiuratas sacris precibus potentias adligasset, ne postulata concederent. [*]( I theurgias e theletas es 2 susceptionem 8 et ante angel. om. 8 et ante ad om. al e 5 eaque e uera abi e 6 uerba Ex quo usque ad l. 8 uere sunt om. ab\' 8 uera e 9 in sua] insuper, per in ras. m. 1 (?), b; ill superna v 10 spirituale a, et sic 1. 11 est] et a; est et b 13 esse loca v 14 empyria b; enpyria s; emphyria e; estphyria a 15 subiectante bx 16 a terra paululum a possit eleuari a terra v 24 inuidorum seruiant a querelam, in marg. at. qua re iam, b 26 esse om. a 27 cum] cur e potest actus a ) Ergo et ligauit ille, inquit, et iste non soluit.\' Quo indicio dixit apparere theurgian esse tam boni conficiendi quam mali et aput deos et aput homines disciplinam; pati etiam deos et ad illas perturbationes passionesque deduci, quas communiter daemonibus et hominibus Apuleius adtribuit; deos tamen ab eis aetheriae sedis altitudine separans et Platonis adserens in illa discretione sententiam.

CAPUT X. De theurgia, quae falsam purgationem animis daemonum inuocatione promittit.

Ecce nunc alius Platonicus, quem doctiorem ferunt, Porphyrius, per nescio quam theurgicam disciplinam etiam ipsos deos obstrictos passionibus et perturbationibus dicit, quoniam sacris precibus adiurari terrerique potuerunt, ne praestarent animae purgationem, et ita terreri ab eo, qui imperabat malum, ut ab alio, qui poscebat bonum, per eandem artem theurgicam solui illo timore non possent et ad dandum beneficium liberari. Quis non uideat haec omnia fallacium daemonum esse commenta, nisi eorum miserrimus seruus et a gratia ueri liberatoris alienus? Nam si haec aput deos agerentur bonos, plus ibi utique ualeret beneficus purgator animae quam maleuolus inpeditor. Aut si dis iustis homo, pro quo agebatur, purgatione uidebatur indignus, non utique ab inuido territi nec, sicut ipse dicit, per metum ualentioris numinis inpediti, sed iudicio libero id negare debuerunt. Mirum est autem, quod benignus ille Chaldaeus, qui theurgicis sacris animam purgare [*]( 1 et ante ligauit om. bl 2 apparet a in theurgian e 3 pacientia, in marg. pati, e 6 adherens s 7 sententiae s 14 adinuari e p adiurarique, omisso terreri, b terrerique mss. v; tenerique Dornb. 16 eandem om. al artem om. a theurgican a 17 in illo e et om. e 19 a om. e 20 apud eos a1 bonos om. a 21 beneficiis b2 maliuolus a b e 12 23 terreri a 25 iud. lib. id negare] iud. dei. indignari a mirum] uerum b 26 sacrificiis s )

cupiebat, non inuenit aliquem superiorem deum, qui uel plus terreret adque ad bene faciendum cogeret territos deos, uel ab eis terrentem conpesceret, ut libere bene facerent; si tamen theurgo bono sacra defuerunt, quibus ipsos deos, quos inuocabat animae purgatores, prius ab illa timoris peste purgaret. Quid enim causae est, quur deus potentior adhiberi possit a quo terreantur, nec possit a quo purgentur? An inuenitur deus qui exaudiat inuidum et timorem dis incutiat ne bene faciant; nec inuenitur deus qui exaudiat beneuolum et timorem dis auferat ut bene faciant?s o theurgia praeclara, o animae praedicanda purgatio, ubi plus imperat inmunda inuidentia, quam inpetrat pura beneficentia! Immo uero malignorum spirituum cauenda et detestanda fallacia, et salutaris audienda doctrina. Quod enim qui has sordidas purgationes sacrilegis ritibus operantur quasdam mirabiliter pulchras, sicut iste commemorat, uel angelorum imagines uel deorum tamquam purgato spiritu uident (si tamen uel tale aliquid uident), illud est, quod apostolus dicit: Quoniam satanas transfigurat se uelut angelum lucis. Eius enim sunt illa phantasmata, qui miseras animas multorum falsorumque deorum fallacibus sacris cupiens inretire et a uero ueri Dei cultu, quo solo mundantur et sanantur, auertere, sicut de Proteo dictum est,

1. formas se uertit in omnes,

hostiliter insequens, fallaciter subueniens, utrobique nocens. [*]( 18 2. Cor. 11, 14 24 Verg. Georg. IIII, 411 ) [*]( 1 plures e 4 inuocabant as2 9 beniuolum a b e 12 imperat a hi beneficientia a; benefitiencia e 13 hauenda 8 et detestanda om. b et eraso superscriptum est qua, e 14 ad has e 19 uelutJ in a angelus b eius illa sunt enim a 22 ueri om. a 8 et om. a et sanantur om. bl 23 protheo mss. 24 in homines a 25 utrubique 1 )

CAPUT XI. De epistula Porphyrii ad Anebontem Aegyptium. in qua petit de diuersitate daemonum se doceri.

Melius sapuit iste Porphyrius, cum ad Anebontem scribit Aegyptium, ubi consulenti similis et quaerenti et prodit artes sacrilegas et euertit. Et ibi quidem omnes daemones reprobat, quos dicit ob inprudentiam trahere humidum uaporem et ideo non in aethere, sed in aere esse sub luna adque in ipso lunae globo; uerum tamen non audet omnes fallacias et malitias et ineptias, quibus merito mouetur, omnibus daemonibus dare. Quosdam namque benignos daemones more appellat aliorum, cum omnes generaliter inprudentes esse fateatur. Miratur autem quod non solum di adliciantur uictimis, sed etiam conpellantur adque cogantur facere quod homines uolunt; et si corpore et incorporalitate di a daemonibus distinguuntur, quo modo deos esse existimandum sit solem et lunam et uisibilia cetera in caelo, quae corpora esse non dubitat; et si di sunt. quo modo alii benefici, alii malefici esse dicantur; et quo modo incorporalibus, cum sint corporei, coniungantur. Quaerit etiam ueluti dubitans, utrum in diuinantibus et quaedam mira facientibus animae sint passiones an aliqui spiritus extrinsecus ueniant, per quos haec ualeant; et potius uenire extrinsecus conicit, eo quod lapidibus et herbis adhibitis et adligent quosdam, et aperiant clausa ostia, uel aliquid eius modi mirabiliter operentur. Unde dicit alios opinari esse quoddam genus, [*]( 3 in omn. p 4 sapuit iste om. e ad anubontem ab; ad danebona . tem e; adnebontem I; ad abontem s; ad/bontem, eraso a, in marg. ne, p scribit epsaf; scripsit v Domb. 5 consulentis s 5 sq. et prodit artes sacrilegas et auertit m. 1 in marg. e 6 et ante euertit om. s 7 ob] ad a trahere na. 1 in marg., a uaporem, superscripto m. 2 a. terrae, b 10 moueretur ab 15 corporei, i m. 2, b corporalitate s; corporati, ti n. 2 in ras., b dei s 18 alii benefici om. a 21 passiones mss.; potentiores v 23 adhibitis, in marg, adiutis, e; exhibitis ab 24 et om. e hostia ab e )

cui exaudire sit proprium, natura fallax, omniforme, multimodum, simulans deos et daemones et animas defunctorum, et hoc esse quod efficiat haec omnia quae uidentur bona esse uel praua; ceterum circa ea, quae uere bona sunt, nihil opitulari, immo uero ista nec nosse, sed et male conciliare et insimulare adque inpedire nonnumquam uirtutis sedulos sectatores, et plenum esse temeritatis et fastus, gaudere nidoribus, adulationibus capi, et cetera, quae de hoc genere fallacium malignorumque spirituum, qui extrinsecus in animam ueniunt humanosque sensus sopitos uigilantesue deludunt, non tamquam sibi persuasa confirmat, sed tam tenuiter suspicatur aut dubitat, ut haec alios adserat opinari. Difficile quippe fuit tanto philosopho cunctam diabolicam societatem uel nosse uel fidenter arguere, quam quaelibet anicula Christiana nec cunctatur esse, et liberrime detestatur. Nisi forte iste et ipsum, ad quem scribit, Anebontem tamquam talium sacrorum praeclarissimum antistitem et alios talium operum tamquam diuinorum et ad deos colendos pertinentium admiratores uerecundatur offendere.

Sequitur tamen et ea uelut inquirendo commemorat, quae sobrie considerata tribui non possunt nisi malignis et fallacibus potestatibus. Quaerit enim quur tamquam melioribus inuocatis quasi peioribus imperetur, ut iniusta praecepta hominis exsequantur; quur adtrectatum re Veneria non exaudiant inprecantem, cum ipsi ad incestos quosque concubitus quoslibet ducere non morentur; quur animantibus suos [*]( 1 omnis formae a e; omniformae m. 2 superscripto una pars est, b 3 esse bona uel parua a 4 uere om. s 5 et ante male om. a et ante insim. om. e et insimulare om. b\' 6 insimulare] stimulare s atque m. 2 ex ac quem corr., b; atque, t et e in ras. m. 2, a 8 de sup. lin. a 10 ujgilantesque as 11 tam] tum b; secum a 14 quamlibet a nec cunctatur esse mss.; nec nosse cunctatur v 15 et erasum e 16 anubontem ab; anab. e; agneb. p 8 18 et ante ad om. It ammiratores b 21 quae sobrie sup. lin. I adtribui I 23 impe/retur, t eraso, a iniusta, in marg. et iuxta, e hom. praec. v 24 uenerea p2 v 25 incertos p quosque ab elp s k v; quoque a f Domb. ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pars I. ) [*]( 30 )

antistites oportere abstinere denuntient, ne uaporibus profecto corporeis polluantur, ipsi uero et aliis uaporibus inliciantur et nidoribus hostiarum, cumque a cadaueris contactu prohibeatur inspector, plerumque illa cadaueribus celebrentur; quid sit, quod non daemoni uel alicui animae defuncti, sed ipsi soli et lunae aut cuicumque caelestium homo uitio cuilibet obnoxius intendit minas eosque territat falso, ut eis extorqueat ueritatem. Nam et caelum se conlidere comminatur et cetera similia homini inpossibilia, ut illi di tamquam insipientissimi pueri falsis et ridiculis comminationibus territi quod imperatur efficiant. Dicit etiam scripsisse Chaeremonem quendam, talium sacrorum uel potius sacrilegiorum peritum, ea, quae aput Aegyptios sunt celebrata rumoribus uel de Iside uel de Osiri marito eius, maximam uim habere cogendi deos, ut faciant imperata, quando ille, qui carminibus cogit, ea se prodere uel euertere comminatur, ubi se etiam Osiridis membra dissipaturum terribiliter dicit, si facere iussa neglexerint. Haec adque huius modi uana et insana hominem dis minari, nec quibuslibet, sed ipsis caelestibus et siderea luce fulgentibus, nec sine effectu, sed uiolenta potestate cogentem adque his terroribus ad facienda quae uoluerit perducentem, merito Porphyrius admiratur; immo uero sub specie mirantis et causas rerum talium requirentis dat intellegi illos haec agere spiritus, quorum genus superius sub aliorum opinatione descripsit, non, ut ipse posuit, natura, sed uitio fallaces, qui simulant deos et animas defunctorum, daemones autem non, ut ait ipse. simulant, sed plane sunt. Et quod ei uidetur herbis et lapidibus et animantibus et sonis certis quibusdam ac uocibus et figurationibus adque figmentis, quibusdam etiam obseruatis [*]( 6 aut lunae a cuilibet uitio v 7 territat, m. 2 in terret mu- talum, e 11 scripsisse in sq. lin, post peritum habet a 12 uel om. t uel potius sacrileg. om. a 13 celebraturum moribus m. 2 rescriptum e osiri p s a1; osiride reM. v Domb. 15 ea se] eas es 18 eius modi « uana] uesana a b diis hominem v 19 sidera el 21 perduc. oni. a 24 discripsit ll 27 sedj qui b quo a ) in caeli conuersione motibus siderum fabricari in terra ab hominibus potestates idoneas uariis effectibus exsequendis, totum hoc ad eosdem ipsos daemones pertinet ludificatores animarum sibimet subditarum et uoluptaria sibi ludibria de hominum erroribus exhibentes. Aut ergo re uera dubitans et inquirens ista Porphyrius ea tamen commemorat, quibus conuincantur et redarguantur, nec ad eas potestates, quae nobis ad beatam uitam capessendam fauent, sed ad deceptores daemones pertinere monstrentur; aut, ut meliora de philosopho suspicemur, eo modo uoluit hominem Aegyptium talibus erroribus deditum et aliqua magna se scire opinantem non superba quasi auctoritate doctoris offendere, nec aperte aduersantis altercatione turbare, sed quasi quaerentis et discere cupientis humilitate ad ea cogitanda conuertere et quam sint contemnenda uel etiam deuitanda monstrare. Denique prope ad epistulae finem petit se ab eo doceri, quae sit ad beatitudinem uia ex Aegyptia sapientia. Ceterum illos, quibus conuersatio cum dis ad hoc esset, ut ob inueniendum fugitiuum uel praedium conparandum, aut propter nuptias uel mercaturam uel quid huius modi mentem diuinam inquietarent, frustra eos uideri dicit coluisse sapientiam; illa etiam ipsa numina, cum quibus conuersarentur, etsi de ceteris rebus uera praedicerent, tamen quoniam de beatitudine nihil cautum nec satis idoneum monerent, nec deos illos esse nec benignos daemones, sed aut illorum quod dicitur fallax, aut humanum omne commentum. [*](1 aq. in terra.... uariis om. e 3 daem. ipsos a 4 de om. at 5 error. exhib. m. 2 in ras, e 6 ista om. a ea tamen] et tam. a 9 monstrantur b; monstratur a IT illis a 18 esse b1 19 aut mss.; vel v 20 huiusce modi a 21 uoluisse a 23 quoniam tamen v de om. e beatitudini e 25 aut illorum scripsi; aut illum mss. v Domb. quod p; qui reM. v Domb. ) [*]( SO. )

CAPUT XII. De miraculis, quae per sanctorum angelorum ministerium Deus uerus operatur.

Verum quia tanta et talia geruntur his artibus, ut uniuersum modum humanae facultatis excedant: quid restat, nisi ut ea, quae mirifice tamquam diuinitus praedici uel fieri uidentur nec tamen ad unius Dei cultum referuntur, cui simpliciter inhaerere fatentibus quoque Platonicis et per multa testantibus solum beatificum bonum est, malignorum daemonum ludibria et seductoria inpedimenta, quae uera pietate cauenda sunt, prudenter intellegantur? Porro autem quaecumque miracula siue per angelos siue quocumque modo ita diuinitus fiunt, ut Dei unius, in quo solo beata uita est, cultum religionemque commendent, ea uere ab eis uel per eos, qui nos secundum ueritatem pietatemque diligunt, fieri ipso Deo in illis operante credendum est. Neque enim audiendi sunt, qui Deum inuisibilem uisibilia miracula operari negant, cum ipse etiam secundum ipsos fecerit mundum, quem certe uisibilem negare non possunt. Quidquid igitur mirabile fit in hoc mundo, profecto minus est quam totus hic mundus, id est caelum et terra et omnia quae in eis sunt, quae certe Deus fecit. Sicut autem ipse qui fecit, ita modus quo fecit occultus est et inconprehensibilis homini. Quamuis itaque miracula uisibilium naturarum uidendi adsiduitate uiluerint, tamen, cum ea sapienter intuemur, inusitatissimis rarissimisque maiora sunt. Nam et omni miraculo. quod fit per hominem, maius miraculum est homo. Quapropter Deus, qui fecit uisibilia caelum et terram, non dedignatur facere uisibilia miracula in caelo uel terra, quibus ad se inuisibilem colendum excitet animam adhuc uisibilibus deditam; [*]( i unius ueri dei a 8 adhaerere testificantibue e 12 miracula.... quocumque om. bl 16 deo illis imperante s 18 cum] qui b 21 terram s uerba et omnia usque ad facere l. 29 om. a 25 inusitatis rarissimisque m. 2 ex inusitatissimisque corr., e 26 rarisque b 29 uel terra a e1 l a k Domb.; et terra s; uel in terra b e2 v j et in terra p )

ubi uero et quando faciat, incommutabile consilium penes ipsum est, in cuius dispositione iam tempora facta sunt quaecumque futura sunt. Nam temporalia mouens temporaliter non mouetur, nec aliter nouit facienda quam facta, nec aliter inuocantes exaudit quam inuocaturos uidet. Nam et cum exaudiunt angeli eius, ipse in eis exaudit, tamquam in uero nec manu facto templo suo, sicut in hominibus sanctis suis, eiusque temporaliter fiunt iussa aeterna eius lege conspecta.

CAPUT XIII. De inuisibili Deo, qui se uisibilem saepe praestiterit, non secundum quod est, sed secundum quod poterant ferre cernentes.

Nec mouere debet, quod, cum sit inuisibilis, saepe uisibiliter patribus apparuisse memoratur. Sicut enim sonus, quo auditur sententia in silentio intellegentiae constituta, non est boc quod ipsa: ita et species, qua uisus est Deus in natura inuisibili constitutus, non erat quod ipse. Verum tamen ipse in eadem specie corporali uidebatur, sicut illa sententia ipsa in sono uocis auditur; nec illi ignorabant inuisibilem Deum in specie corporali, quod ipse non erat, se uidere. Nam et loquebatur cum loquente Moyses et ei tamen dicebat: Si inueni gratiam ante te, ostende mihi temet ipsum, scienter ut uideam te. Cum igitur oporteret Dei legem in edictis angelorum terribiliter dari, non uni homini paucisue sapientibus, sed uniuersae genti et populo ingenti: coram eodem populo magna facta sunt in monte, ubi lex per unum dabatur, conspiciente multitudine metuenda et tremenda quae fiebant. Non enim populus Israel sic Moysi credidit, quem ad [*]( 21 Exod. 33, 13 23 Act. 7, 53 ) [*]( 4 non monetur nec aliter ()m. bl 7 hominibus] humilibus a bl usque e 8 temporaliter, ter m. 2 in ras., b 14 quo] quod b 17 uisibili b e 21 moyse sed a b e 25 et om. b et pop. ingenti om. a 27 et abeps; ac v Domb. )

modum suo Lycurgo Lacedaemonii, quod a Ioue seu Apolline leges, quas condidit, accepisset. Cum enim lex dabatur populo, qua coli unus iubebatur Deus, in conspectu ipsius populi, quantum sufficere diuina prouidentia iudicabat, mirabilibus rerum signis et motibus apparebat ad eandem legem dandam creatori seruire creaturam..

CAPUT XIIII. De uno Deo colendo non solum propter aeterna, sed etiam propter temporalia beneficia, quia uniuersa in ipsius prouidentiae potestate consistunt.

Sicut autem unius hominis, ita humani generis, quod ad Dei populum pertinet, recta eruditio per quosdam articulos temporum tamquam aetatum profecit accessibus, ut a temporalibus ad aeterna capienda et a uisibilibus ad inuisibilia surgeretur; ita sane ut etiam illo tempore, quo uisibilia promittebantur diuinitus praemia, unus tamen colendus commendaretur Deus, ne mens humana uel pro ipsis terrenis uitae transitoriae beneficiis cuiquam nisi uero animae creatori et domino subderetur. Omnia quippe, quae praestare hominibus uel angeli uel homines possunt, in unius esse Omnipotentis potestate quisquis diffitetur, insanit. De prouidentia certe Plotinus Platonicus disputat eamque a summo Deo, cuius est intellegibilis adque ineffabilis pulchritudo, usque ad haec terrena et ima pertingere flosculorum adque foliorum pulchritudine conprobat; quae omnia quasi abiecta et uelocissime pereuntia decentissimos formarum suarum numeros habere non posse confirmat, nisi inde formentur, ubi forma intellegibilis [*]( 22 Enn. III, 2, 13 ) [*]( 1 lygurgo a e; ly//gurgo, superscripto s. regi, b siue a 5 et abelps; ac v Domb. 11 ita om. a 13 proficit s 15 surgeret e; suggeretur at 16 tamen] tantum Domb.t 18 cuiquam ont. a uero orn. a et belp; ac s v Domb. et domino om. a 20 Omnipot. om. bt 21 diffidit eps 22 platonicus plotinus e; plotinus philosophus platonicus a platonis bt 24 pulchr.] fortitudine e 27 inintelleg. s )

et incommutabilis simul habens omnia perseuerat. Hoc Dominus Iesus ibi ostendit, ubi ait: Considerate lilia agri, non laborant neque nent. Dico autem uobis, quia nec Salomon in tota gloria sua sic amictus est, sicut unum ex eis. Quod si faenum agri, quod hodie est et cras in clibanum mittitur, Deus sic uestit: quanto magis uos, modicae fidei? Optime igitur anima humana adhuc terrenis desideriis infirma ea ipsa, quae temporaliter exoptat bona infima adque terrena uitae huic transitoriae necessaria et prae illius uitae sempiternis beneficiis contemnenda, non tamen nisi ab uno Deo expectare consuescit, ut ab illius cultu etiam in istorum desiderio non recedat, ad quem contemtu eorum et ab eis auersione perueniat.

CAPUT XV. De ministerio sanctorum angelorum, quo prouidentiae Dei seruiunt.

Sic itaque diuinae prouidentiae placuit ordinare temporum cursum, ut, quem ad modum dixi et in actibus apostolorum legitur, lex in edictis angelorum daretur de unius ueri Dei. cultu, in quibus et persona ipsius Dei, non quidem per suam substantiam, quae semper corruptibilibus oculis inuisibilis permanet, sed certis indiciis per subiectam creatori creaturam uisibiliter appareret et syllabatim per transitorias temporum morulas humanae linguae uocibus loqueretur, qui in sua natura non corporaliter, sed spiritaliter, non sensibiliter, sed intellegibiliter, non temporaliter, sed, ut ita dicam, [*]( 2 Mt. 6, 28 sqq. 18 Act. 7, 53 ) [*]( 2 IesasJ deus a b 3 nent ab e p sv; neent 1; neunt ex I Domb. quia] quod a 4 in ont. a tota epsf; tanta b a k v Domb.; omni a 5 eat his e l; ex istis a 7 modicae] minime a 8 humana sup. lin. b 10 necessarIa om. bl pro a sempiternae a 12 ad quemj atque 8; atque ad a 13 contemptum a euersione b; euersionem, superscripto fIl. 2 reuersionem, a 18 et om.. a b actis s 26 non tempor. om. bt dixerim a )

aeternaliter nec incipit loqui nec desinit; quod aput illum sincerius audiunt, non corporis aure sed mentis, ministri eius et nuntii, qui eius ueritate incommutabili perfruuntur inmortaliter beati: et quod faciendum modis ineffabilibus audiunt et usque in ista uisibilia adque sensibilia perducendum, incunctanter adque indifficulter efficiunt. Haec autem lex distributione temporum data est, quae prius haberet, ut dictum est, promissa terrena. quibus tamen significarentur aeterna, quae uisibilibus sacramentis celebrarent multi, intellegerent pauci. Unius tamen Dei cultus apertissima illic et uocum et rerum omnium contestatione praecipitur, non unius de turba, sed qui fecit caelum et terram et omnem animam et omnem spiritum, qui non est quod ipse. Ille enim fecit, haec facta sunt, adque ut sint et bene se habeant, eius indigent, a quo facta sunt.

CAPUT XVI. An de promerenda beata uita his angelis sit credendum dum, qui se coli exigunt honore diuino; an uero illis, qui non sibi, sed uni Deo sancta praecipiunt religione sel\'uiri.

Quibus igitur angelis de beata et sempiterna uita credendum esse censemus? Utrum eis, qui se religionis ritibus coli uolunt sibi sacra et sacrificia flagitantes a mortalibus exhiberi, an eis, qui hunc omnem cultum uni Deo creatori omnium deberi dicunt eique reddendum uera pietate praecipiunt. cuius et ipsi contemplatione beati sunt\' et nos futuros esse promittunt? Illa namque uisio Dei tantae pulchritudinis uisio est et tanto amore dignissima, ut sine hac quibuslibet aliis bonis praeditum adque abundantem non dubitet Plotinus [*]( 1 nec desinit om. a 3 ueritati s 4 ineffabiliter a et eras. a ysque, us eras., s 5 ac b adque sensib. om. a at indiff. a 7 ut dictum est om. a 9 unas a 11 turba, superscripto 8. deorum, b et caelum a 12 qui non usque ad facta sunt l. 14 om. pl 18 haec que, que m. 2 in fin. uersus, e 16 de om. p 18 sibi] Be p q; om. C 23 omnem om. bx 24 delibari b 26 uisio.. pulchritudinis om. bl 28 habund. b e )

infelicissimum dicere. Cum ergo ad hunc unum quidam angeli. quidam uero ad se ipsos latria colendos signis mirabilibus excitent, et hoc ita, ut illi istos coli prohibeant, isti autem illum prohibere non audeant: quibus potius sit credendum, respondeant Platonici, respondeant quicumque philosophi, respondeant theurgi uel potius periurgi; hoc enim sunt omnes illae artes uocabulo digniores; postremo respondeant homines, si ullus naturae suae sensus, quod rationales creati sunt, ex aliqua parte uiuit in eis; respondeant, inquam, eisne sacrificandum sit dis uel angelis, qui sibi sacrificari iubent, an illi uni, cui iubent hi qui et sibi et istis prohibent? Si nec isti nec illi ulla miracula facerent, sed tantum praeciperent, alii quidem ut sibi sacrificaretur, alii uero id uetarent, sed uni tantum iuberent Deo: satis deberet pietas ipsa discernere, quid horum de fastu superbiae, quid de uera religione descenderet. Plus etiam dicam: si tantum hi mirabilibus factis humanas animas permouerent, qui sacrificia sibi expetunt, illi autem, qui hoc prohibent et uni tantum Deo sacrificari iubent, nequaquam ista uisibilia miracula facere dignarentur: profecto non sensu corporis, sed ratione mentis praeponenda eorum esset auctoritas. Cum uero Deus id egerit ad commendanda eloquia ueritatis suae, ut per istos inmortales nuntios non sui fastum, sed maiestatem illius praedicantes faceret maiora, certiora, clariora miracula, ne infirmis piis illi, qui sacrificia sibi expetunt, falsam religionem facilius persuaderent, eo quod sensibus eorum quaedam stupenda monstrarent: quem tandem ita [*]( 1 Enn. I, 6, 7 ) [*]( 1 unum om. 8 3 prohib.] praecipiant s 6 perteurgi a; pertergi, in marg. I periurgi, b illae omnes v 8 suae om. p s illis ante sensus superscriptum e quod & e Ip a a. k f Domb.; quo a v et ex alia e 11 nec illi nec isti v 13 id om. 11 15 religione om. at 16 hi om. a bl p s 17 animas permouerent e l p s a k f Domb.2; mentes promouerent a; promouerent mentes b Domb.l; permou. mentes v 20 proponenda e 22 non suum factum s; non sua facta, in marg. ai. non sui fastum, b; non sua nomina sui fastu a 24 piis om. a expetant b; exspectant s ) desipere libeat, ut non uera eligat quae sectetur, ubi et ampliora inuenit quae miretur?

Illa quippe miracula deorum gentilium, quae commendat historia (non ea dico, quae interuallis temporum occultis ipsius mundi causis, uerum tamen sub diuina prouidentia constitutis et ordinatis monstrosa contingunt; quales sunt inusitati partus animalium et caelo terraque rerum insolita facies, siue tantum terrens siue etiam nocens, quae procurari adque mitigari daemonicis ritibus fallacissima eorum astutia perhibentur; sed ea dico, quae ui ac potestate eorum fieri satis euidenter apparet, ut est quod effigies deorum Penatium, quas de Troia Aeneas fugiens aduexit, de loco in locum migrasse referuntur; quod cotem Tarquinius nouacula secuit: quod Epidaurius serpens Aesculapio nauiganti Romam comes adhaesit; quod nauem, qua simulacrum matris Phrygiae uehebatur, tantis hominum boumque conatibus inmobilem redditam una muliercula zona adligatam ad suae pudicitiae testimonium mouit et traxit; quod uirgo Vestalis, de cuius corruptione quaestio uertebatur, aqua inpleto cribro de Tiberi neque perfluente abstulit controuersiam) — haec ergo adque huius modi nequaquam illis, quae in populo Dei facta legimus, uirtute ac magnitudine conferenda sunt; quanto minus ea, quae illorum quoque populorum, qui tales deos coluerunt, legibus iudicata sunt prohibenda adque plectenda, magica scilicet uel theurgica! quorum pleraque specie tenus mortalium sensus imaginaria ludificatione decipiunt, quale est lunam deponere, (donee subpositas, ut ait Lucanus, propior despumet in herbas;\' [*]( 27 Phars. VI, 506 ) [*]( 1 sectatur b1 6 monstruosa b ea 7 terraeque 6; et terra * 9 daemoniacis v 10 ui sup. lin. e ac] et b; aut e 11 penatum a 12 quas ab !p s ak tv; quos e 14 serpens sup. lin. e 15 nauim e v 16 conantibus 1 17 alligata s 19 deflnente, de eraso p, a 20 adque] et ab huius modi Ips; huiusce modi e; alia huius modi abkv 21 legimus] sunt a b 25 pleraqae om. al 26 ee (= esse) e donecj quod nec b subposita e 27 ut luc. ait a inj et e )

quaedam uero etsi nonnullis piorum factis uideantur opere coaequari, finis ipse, quo discernuntur, incomparabiliter haec nostra ostendit excellere. Illis enim multi tanto minus sacrificiis colendi sunt, quanto magis haec expetunt; his uero unus commendatur Deus, qui se nullis talibus indigere et scripturarum suarum testificatione et eorundem postea sacrificiorum remotione demonstrat. Si ergo angeli sibi expetunt sacrificium, praeponendi eis sunt, qui non sibi, sed Deo creatori omnium, cui seruiunt. Hinc enim ostendunt quam sincero amore nos diligant, quando per sacrificium non sibi, sed ei nos subdere uolunt, cuius et ipsi contemplatione beati sunt, et ad eum nos peruenire, a quo ipsi non recesserunt. Si autem angeli, qui non uni sed plurimis sacrificia fieri uolunt, non sibi, sed eis dis uolunt, quorum deorum angeli sunt: etiam sic eis praeponendi sunt illi, qui unius Dei deorum angeli sunt, cui sacrificari sic iubent, ut alicui alteri uetent, cum eorum nullus huic uetet, cui uni isti sacrificari iubent. Porro si, quod magis indicat eorum superba fallacia, nec boni nec bonorum deorum angeli sunt. sed daemones mali, qui non unum solum ac summum Deum, sed se ipsos sacrificiis coli uolunt: quod maius quam unius Dei contra eos eligendum est praesidium, cui seruiunt angeli boni, qui non sibi, sed illi iubent ut sacrificio seruiamus, cuius nos ipsi esse sacrificium debemus? [*]( 1 priorum a quoequari s 3 illi b 4 sunt om. a e 8 sunt qui ab elp a; sunt illi qui v Domb. omnium om. at 9 amore] animo p 10 diligant e l p s α k2.F Domb.; diligunt abk1 v 12 peruenire quaerunt s non] numquam a autem] ergo a 14 eis diis soluunt p 8 sic eis] ipsis e 17 uetet et ex uetetur corr. a 18 superb/a, i eras., a 19 non solum unum a 20 quo bx 21 magis ab diligendum e 23 sacrif. esse a b s v )

CAPUT XVII. De arca testamenti miraculisque signorum, quae ad commendandam legis ac promissionis auctoritatem diuinitus facta sunt.

Proinde lex Dei, quae in edictis data est angelorum, in qua unus Deus deorum religione sacrorum iussus est coli, alii uero quilibet prohibiti, in arca erat posita, quae arca testimonii nuncupata est. Quo nomine satis significatur non Deum, qui per illa omnia colebatur, circumcludi solere uel contineri loco, cum responsa eius et quaedam humanis sensibus darentur signa ex illius arcae loco, sed uoluntatis eius hinc testimonia perhiberi; quod etiam ipsa lex erat in tabulis conscripta lapideis et in arca, ut dixi, posita, quam tempore peregrinationis in eremo cum tabernaculo, quod similiter appellatum est tabernaculum testimonii, cum debita sacerdotes ueneratione portabant; signumque erat, quod per diem nubes apparebat, quae sicut ignis nocte fulgebat; quae nubes cum moueretur, castra mouebantur, et ubi staret, castra ponebantur. Reddita sunt autem illi legi magni miraculi testimonia praeter ista, quae dixi, et praeter uoces, quae ex illius arcae loco edebantur. Nam cum terram promissionis intrantibus eadem arca transiret. Iordanes fluuius ex parte superiore subsistens et ex inferiore decurrens et ipsi et populo siccum praebuit transeundi locum. Deinde ciuitatis, quae prima hostilis occurrit more gentium deos plurimos colens, septiens eadem arca circumacta muri repente ceciderunt, nulla manu oppugnati, nullo ariete percussi. Post haec etiam cum iam in terra promissionis essent et eadem arca propter eorum peccata fuisset ab hostibus capta. [*]( 16 Exod. 13, 21 17 ib. 40, 34 sq. 22 Ios. 3, 16 sq. 25 ib. 6, 20 ) [*]( 2 archa p 5 angelorum data est a 14 heremo mss. cum om. e 15 deuita a 16 erat om. a 18 et ubi.. ponebantur om. a 19 et 20 propter, in marg. praeter, e 21 namque a ex eadem a; ut eadem, ut ex et corr., b 22 iordanes l I; iordannes a; iordanis a b ep s; Iordanem v 23 et ipsis a, om. e 24 ciuitatis, superscripto ierico. p gentilium a 27 Post haec] postea b )

hi, qui ceperant, in templo eam dei sui, quem prae ceteris colebant, honorifice conlocarunt abeuntesque clauserunt, apertoque postridie simulacrum, cui supplicabant, inuenerunt conlapsum deformiterque confractum. Deinde ipsi prodigiis acti deformiusque puniti arcam diuini testimonii populo, unde ceperant, reddiderunt. Ipsa autem redditio qualis fuit! Inposuerunt eam plaustro eique iuuencas, a quibus uitulos sugentes abstraxerant, subiunxerunt et eas quo uellent ire siuerunt, etiam inde uim diuinam explorare cupientes. At illae sine duce homine adque rectore ad Hebraeos uiam pertinaciter gradientes nec reuocatae mugitibus esurientium filiorum magnum sacramentum suis cultoribus reportarunt. Haec adque huius modi Deo parua sunt, sed magna terrendis salubriter erudiendisque mortalibus. Si enim philosophi praecipueque Platonici rectius ceteris sapuisse laudantur, sicut paulo ante commemoraui, quod diuinam prouidentiam haec quoque rerum infima adque terrena administrare docuerunt numerosarum testimonio pulchritudinum, quae non solum in corporibus animalium, uenim in herbis etiam faenoque gignuntur: quanto euidentius haec adtestantur diuinitati, quae ad horam praedicationis eius fiunt, ubi ea religio commendatur, quae omnibus caelestibus, terrestribus, infernis sacrificari uetat, uni Deo tantum iubens, qui solus diligens et dilectus beatos facit eorumque sacrificiorum. tempora imperata pr aefiniens eaque per meliorem sacerdotem in melius mutanda praedicens non ista se adpetere, sed per haec alia potiora significare testatur, non ut ipse his honoribus sublimetur, sed ut nos ad eum colendum eique cohaerendum igne amoris eius accensi, quod nobis, non illi, bonum est, excitemur. [*]( 7 Reg. I, 6, 11 sqq. ) [*]( 1 hi qui eam ceperant, in templo Dei sui v eandem a 5 deformiterque a 8 6 qualis] talia a 8 euggentes a e 9 inde p; hinc v; hic rell. Domb. 10 homine duce v 15 sapuisse cet. a 21 eius om. a 22 sacrificare a 23 dilectos a 24 tempora om. a 28 igni eius amoris e )

CAPUT XVIII. Contra eos, qui de miraculis, quibus Dei populus eruditus est, negant ecclesiasticis libris esse credendum dum.

An dicet aliquis ista falsa esse miracula nec fuisse facta, sed mendaciter scripta? Quisquis hoc dicit, si de his rebus negat omnino ullis litteris esse credendum, potest etiam dicere nec deos ullos curare mortalia. Non enim se aliter colendos esse persuaserunt nisi mirabilium operum effectibus, quorum et historia gentium testis est, quarum di se ostentare mirabiles potius quam utiles ostendere potuerunt. Unde hoc opere nostro, cuius hunc iam decimum librum habemus in manibus, non eos suscepimus refellendos, qui uel ullam esse uim diuinam negant uel humana non curare contendunt, sed eos, qui nostro Deo conditori sanctae et gloriosissimae ciuitatis deos suos praeferunt, nescientes eum ipsum esse etiam mundi huius uisibilis et mutabilis inuisibilem et incommutabilem conditorem et uitae beatae non de his, quae condidit, sed de se ipso uerissimum largitorem. Eius enim propheta ueracissimus ait: Mihi autem adhaerere Deo bonum est. De fine boni namque inter philosophos quaeritur, ad quod adipiscendum omnia officia referenda sunt. Nec dixit iste: Mihi autem diuitiis abundare bonum est, aut insigniri purpura et sceptro uel diademate excellere, aut, quod nonnulli etiam philosophorum dicere non erubuerunt: Mihi uoluptas corporis bonum est; aut quod melius uelut meliores dicere uisi sunt: Mihi uirtus animi mei bonum est; sed: Mihi, inquit, [*]( 20 Ps. 72, 28 ) [*]( .2 populos C 5 dicit a 7 adicere, a m. 1 superscript., b 10 quotf rum e 12 in man. hab. a 13 reppellendos b 14 humanam e 15 et om. e gloriosissimeque, que m. 2, in marg. et religiosissime, e 19 se om. be 21 namque boni p v boni om. a ad quem a 25 uoluntas b 26 uelutj uel a uisij ausi a 27 animi.... mihi om. ll )

adhaerere Deo bonum est. Hoc eum docuerat, cui uni tantummodo sacrificandum sancti quoque angeli eius miraculorum etiam contestatione monuerunt. Unde et ipse sacrificium eius factus erat, cuius igne intellegibili correptus ardebat, et in eius ineffabilem incorporeumque conplexum sancto desiderio ferebatur. Porro autem si multorum deorum cultores (qualescumque deos suos esse arbitrentur) ab eis facta esse miracula uel ciuilium rerum historiae uel libris magicis siue, quod honestius putant, theurgicis credunt: quid causae est, quur illis litteris nolint credere ista facta esse, quibus tanto maior debetur fides, quanto super omnes est magnus, cui uni soli sacrificandum esse praecipiunt?

CAPUT XVIIII. Quae ratio sit uisibilis sacrificii, quod uni uero et inuisibili Deo offerri docet uera religio.

Qui autem putant haec uisibilia sacrificia dis aliis congruere, illi uero tamquam inuisibili inuisibilia et maiori maiora meliorique meliora, qualia sunt purae mentis et bonae uoluntatis officia: profecto nesciunt haec ita signa esse illorum, sicut uerba sonantia signa sunt rerum. Quocirca sicut orantes adque laudantes ad eum dirigimus significantes uoces, cui res ipsas in corde quas significamus offerimus: ita sacrificantes non alteri uisibile sacrificium offerendum esse nouerimus quam illi, cuius in cordibus nostris inuisibile sacrificium nos ipsi esse debemus. Tunc nobis fauent nobisque congaudent adque ad hoc ipsum nos pro suis uiribus adiuuant angeli quique uirtutesque superiores et ipsa bonitate ac pietate potentiores. Si autem illis haec exhibere uoluerimus, non libenter [*]( in 4 corruptus bi 5 effabilem a corpor. 8 7 esse om. a 9 theo- • hidis p vel quid sup. lin. e 10 nolunt s 12 post praecipiunt in b m. 2 exstant: mira comparatio de sacrifitio uisibili et inuisibili 16 sacrificia inuisibilia m. 2 in marg. b alienis abe 17 uere a maiori maiorapsv; maiora maiori rell. Domb. 19 ista b e esse signa v 20 sicut] si a 26 quoque e; quippe a )

accipiunt, et cum ad homines ita mittuntur, ut eorum praesentia sentiatur, apertissime uetant. Sunt exempla in litteris sanctis. Putauerunt quidam deferendum angelis honorem uel adorando uel sacrificando, qui debetur Deo, et eorum sunt admonitione prohibiti iussique hoc ei deferre, cui uni fas esse nouerunt. Imitati sunt angelos sanctos etiam sancti homines Dei. Nam Paulus et Barnabas in Lycaonia facto quodam miraculo sanitatis putati sunt di, eisque Lycaonii uictimas immolare uoluerunt; quod a se humili pietate remouentes eis in quem crederent adnuntiauerunt Deum. Nec ob aliud fallaces illi superbe sibi hoc exigunt, nisi quia uero Deo deberi sciunt. Non enim re uera, ut ait Porphyrius et nonnulli putant, cadauerinis nidoribus, sed diuinis honoribus gaudent. Copiam uero nidorum magnam habent undique, et si amplius uellent, ipsi sibi poterant exhibere. Qui ergo diuinitatem sibi adrogant spiritus, non cuiuslibet corporis fumo, sed supplicantis animo delectantur, cui decepto subiectoque dominentur, intercludentes iter ad Deum uerum, ne sit homo illius sacrificium, dum sacrificatur cuipiam praeter illum.

CAPUT XX. De summo ueroque sacrificio, quod ipse Dei et hominum mediator effectus est.

Unde uerus ille mediator, in quantum formam serui accipiens mediator effectus est Dei et hominum, homo Christus Iesus, cum in forma Dei sacrificium cum Patre sumat, cum [*]( 3 Iudic. 13, 16; Apoc. 22, 8; 9 7 Act. 14 ) [*]( 1 mittantur a b 2 in litteris om. bl 3 angelis defer. a 5 iussique ....... nouerant in marg. b uni om. a 8 immolare uict. v 9 quos e in quem om. hi 11 sibi hoc om. a post sciunt addita S est glossa m. 2 cancellis septa [uon delectari daemones incensio aut nidoribus sed obsequio eoram qui ea offerunt] b 12 et ut h2 19 cuipiam, in marg. i* quippiam, b post illum m. 2 cancellis septa [eleganter de christo qui in forma dei cum patre sacrificium sumit in forma serui ipse saciificium factus est] b )

quo et unus Deus est, tamen in forma serui sacrificium maluit esse quam sumere, ne uel hac occasione quisquam existimaret cuilibet sacrificandum esse creaturae. Per hoc et sacerdos est, ipse offerens, ipse et oblatio. Cuius rei sacramentum cottidianum esse uoluit ecclesiae sacrificium, quae cum ipsius capitis corpus sit, se ipsam per ipsum discit offerre. Huius ueri sacrificii multiplicia uariaque signa erant sacrificia prisca sanctorum, cum hoc unum per multa figuraretur, tamquam uerbis multis res una diceretur, ut sine fastidio multum commendaretur. Huic summo ueroque sacrificio cuncta sacrificia falsa cesserunt.

CAPUT XXI. De modo potestatis daemonibus datae ad glorificandos sanctos per tolerantiam passionum, qui aerios spiritus non placando ipsos, sed in Deo permanendo uicerunt.

Moderatis autem praefinitisque temporibus etiam potestas permissa daemonibus, ut hominibus quos possident excitatis inimicitias aduersus Dei ciuitatem tyrannice exerceant sibique sacrificia non solum ab offerentibus sumant et a uolentibus expetant, uerum etiam ab inuitis persequendo uiolenter extorqueant, non solum perniciosa non est, sed etiam utilis inuenitur ecclesiae, ut martyrum numerus inpleatur; quos ciuitas Dei tanto clariores et honoratiores ciues habet, quanto fortius aduersus inpietatis peccatum et usque ad sanguinem certant. Hos multo elegantius, si ecclesiastica loquendi consuetudo [*]( 23 Apoc. 6, 11 ) [*]( et 1 est deus e 2 estimaret a 4 offerens oblatio a quottid. b 14 sanctos qui pertulerunt iam passionem qui aereos p 15 spiritos C 21 exspectant e ab inuitis b2epν; ab inimicis /2; inuitos a biZ fl Domb. 22 uerum etiam inutilis s 24 tanto om. s 25 impietatis peccatum, in marg. impietatě peccantum, e et mss.; etiam v 26 consuetndine b ) [*]( XXXX Aujr. opera Sectio V pan I. ) [*]( 31 )

pateretur, nostros heroas uocaremus. Hoc enim nomen a Iunone dicitur tractum, quod Graece Iuno Ἥρα appellatur, et ideo nescio quis filius eius secundum Graecorum fabulas Heros fuerit nuncupatus, hoc uidelicet ueluti mysticum significante fabula, quod aer Iunoni deputetur, ubi uolunt cum daemonibus heroas habitare, quo nomine appellant alicuius meriti animas defunctorum. Sed a contrario martyres nostri heroes nuncuparentur, si, ut dixi, usus ecclesiastici sermonis admitteret, non quo eis esset cum daemonibus in aere societas, sed quod eosdem daemones, id est aerias uincerent potestates et in eis ipsam, quidquid putatur significare, Iunonem, quae non usquequaque inconuenienter a poetis inducitur inimica uirtutibus et caelum petentibus uiris fortibus inuida. Sed . rursus ei succumbit infeliciter ceditque Vergilius, ut, cum aput eum illa dicat:

1. Vincor ab Aenea,

ipsum Aenean admoneat Helenus quasi consilio religioso et dicat:

1. Iunoni cane nota libens, dominamque potentem
2. Supplicibus supera donis.

Ex qua opinione Porphyrius, quamuis non ex sua sententia, sed ex aliorum, dicit bonum deum uel genium non uenire in hominem, nisi malus fuerit ante placatus; tamquam fortiora sint aput eos numina mala quam bona, quando quidem mala inpediunt adiutoria bonorum, nisi eis placata dent locum, malisque nolentibus bona prodesse non possunt; nocere autem mala possunt, non sibi ualentibus resistere bonis. Non est [*]( 16 Aen. VII, 310 19 Aen. III, 438 sq. ) [*]( 1 nostros heroas superscripto m. 2 nros dnoa, a nomen om. a 2 heroa a 4 ueluti om. a 7 defunctorum. [unde dicti heroea] unas V inclusa b2 a & e 1\' p s at k1 V; e a 12 a\'! k2 f 8 flict b 9 quod p v 12 in ducibus, supersciHpto m. 2 at inducitur, a 17 religiosus 22 ex om. bl bonum dicit v 23 ante sup. lin. b non fortiora, non m. 2 sup. lin., a 24 mala quam) aliqua a ) ista uerae ueraciterque sanctae religionis uia; non sic Iunonem, hoc est aerias potestates piorum uirtutibus inuidentes, nostri martyres uincunt. Non omnino, si dici usitate posset, heroes nostri supplicibus donis, sed uirtutibus diuinis Heran superant. Commodius quippe Scipio Africanus est cognominatus, quod uirtute Africam uicerit, quam si hostes donis placasset, ut parcerent.

CAPUT XXII. Unde sit sanctis aduersum daemones potestas et unde cordis uera purgatio.

Vera pietate homines Dei aeriam potestatem inimicam contrariamque pietati exorcizando eiciunt, non placando, omnesque tentationes aduersitatis eius uincunt orando non ipsam, sed Deum suum aduersus ipsam. Non enim aliquem uincit aut subiugat nisi societate peccati. In eius ergo nomine uincitur, qui hominem adsumsit egitque sine peccato, ut in ipso sacerdote ac sacrificio fieret remissio peccatorum, id est per mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Iesum, per quem facta peccatorum purgatione reconciliamur Deo. Non enim nisi peccatis homines separantur a Deo, quorum in hac uita non fit nostra uirtute, sed diuina miseratione purgatio, per indulgentiam illius, non per nostram potentiam; quia et ipsa quantulacumque uirtus, quae dicitur nostra, illius est nobis bonitate concessa. Multum autem nobis in hac carne tribueremus, nisi usque ad eius depositionem sub uenia uiueremus. Propterea ergo nobis per Mediatorem praestita est gratia, ut polluti carne peccati carnis peccati similitudine mundaremur. Hac Dei gratia, qua in nos ostendit magnam [*]( 3 heroes, m. 2 superscripto dn̄ι, a; heroas b1 4 heran e l; Heram v Domb.; heroas ab; aera p 8 (fortasse recte; cf. I. 1 sq. Iunonem, hoc est aerias potestates et i. 11) 10 uera cordis p 14 deum suum abelps; suum Deum v Domb. 16 hominem] humanam formam ab 19 purg. peccat. a Deo om: a 22 et om. b 24 nobis om. b 28 mundaremur a dei gratia quam in nos ostendit magna misericordia sua a ) [*]( 31* )

misericordiam suam, et in hac uita per fidem regimur, et post hanc uitam per ipsam speciem incommutabilis ueritatis ad perfectionem plenissimam perducemur.

CAPUT XXIII. De principiis, in quibus Platonici purgationem animae esse profitentur.

Dicit etiam Porphyrius diuinis oraculis fuisse responsum nos non purgari lunae teletis adque solis, ut hinc ostenderetur nullorum deorum teletis hominem posse purgari. Cuius enim teletae purgant, si lunae solisque non purgant, quos inter caelestes deos praecipuos habent? Denique eodem dicit oraculo expressum principia posse purgare, ne forte, cum dictum esset non purgare teletas solis et lunae, alicuius alterius dei de turba ualere ad purgandum teletae crederentur. Quae autem dicat esse principia tamquam Platonicus, nouimus. Dicit enim Deum Patrem et Deum Filium, quem Graece appellat paternum intellectum uel paternam mentem; de Spiritu autem sancto aut nihil aut non aperte aliquid dicit; quamuis quem alium dicat horum medium, non intellego. Si enim tertiam, sicut Plotinus, ubi de tribus principalibus substantiis disputat, animae naturam etiam iste uellet intellegi, non utique diceret horum medium, id est Patris et Filii medium. Postponit quippe Plotinus animae naturam paterno intellectui; iste autem cum dicit medium, non postponit, sed interponit. Et nimirum hoc dixit, ut potuit siue ut uoluit, quod nos sanctum Spiritum, nec Patris tantum nec Filii tantum, sed utriusque Spiritum dicimus. Liberis enim uerbis loquuntur philosophi, nec in rebus ad intellegendum difficillimis offensionem religiosarum aurium pertimescunt. Nobis [*]( 20 EnD. V, 1 23 ib. c. 6 ) [*]( 1 et omn. a 5 purgatione C 7 etiam] enim ab 8 non nos v 13 teleta e 16 cum appellat grece a 17 appellant b 18 dicit aliquid a 21 etiam om. a istam a 26 spiritum sanctum pv )

autem ad certam regulam loqui fas est, ne uerborum licentia etiam de rebus, quae his significantur, inpiam gignat opinionem.

CAPUT XXIIII. De uno ueroque principio, quod solum naturam humanam purgat adque renouat.

Nos itaque ita non dicimus duo uel tria principia, cum de Deo loquimur, sicut nec duos deos uel tres nobis licitum est dicere quamuis de unoquoque loquentes, uel de Patre uel de Filio uel de Spiritu sancto, etiam singulum quemque Deum esse fateamur, nec dicamus tamen quod haeretici Sabelliani, eundem esse Patrem, qui est et Filius, et eundem Spiritum sanctum, qui est et Pater et Filius, sed Patrem esse Filii Patrem, et Filium Patris Filium, et Patris et Filii Spiritum sanctum nec Patrem esse nec Filium. Verum itaque dictum est non purgari hominem nisi principio, quamuis pluraliter aput eos sint dicta principia.

[XXIHI.] Sed subditus Porphyrius inuidis potestatibus, de quibus et erubescebat, et eas libere redarguere formidabat, noluit intellegere Dominum Christum esse principium, cuius incarnatione purgamur. Eum quippe in ipsa carne contemsit. quam propter sacrificium nostrae purgationis adsumsit, magnum scilicet sacramentum ea superbia non intellegens, quam sua ille humilitate deiecit uerus benignusque Mediator, in ea se ostendens mortalitate mortalibus, quam maligni fallacesque mediatores non habendo se superbius extulerunt miserisque hominibus adiutorium deceptorium uelut inmortales mortalibus promiserunt. Bonus itaque uerusque Mediator ostendit [*]( 1 vel, eraso c, a b 5 solam p humanam om. p 11 dicimas, ci ex ca m. 2 corr., b tamen] autem s sauelliani, u m. 2 in b corr., 8 12 qui est et filius qui est filius (sic) s et ante eundem om. a post eundem erasum esse a 15 esse om. a 16 hominem om. a sint apud eos v 19 prius et ona. e 22 quem bi quan—adsumsit om. e 27 mortalium a )

peccatum esse malum, non carnis substantiam uel naturam, quae cum anima hominis et suscipi sine peccato potuit et haberi, et morte deponi et in melius resurrectione mutari; nec ipsam mortem, quamuis esset poena peccati, quam tamen pro nobis sine peccato ipse persoluit, peccando esse uitandam, sed potius, si facultas datur, pro iustitia perferendam. Ideo enim soluere potuit moriendo peccata, quia et mortuus est, et non pro peccato. Hunc ille Platonicus non cognouit esse principium; nam cognosceret purgatorium. Neque enim caro principium est aut anima humana, sed Verbum per quod facta sunt omnia. Non ergo caro per se ipsam mundat, sed per Verbum a quo suscepta est, cum Verbum caro factum est et habitauit in nobis. Nam de carne sua manducanda mystice loquens, cum hi qui non intellexerunt offensi recederent dicentes: Durus est hic sermo, quis eum potest audire? respondit manentibus ceteris: Spiritus est qui uiuificat, caro autem non prodest quidquam. Principium ergo suscepta anima et carne et animam credentium mundat et carnem. Ideo quaerentibus Iudaeis quis esset respondit se esse principium. Quod utique carnales, infirmi, peccatis obnoxii et ignorantiae tenebris obuoluti nequaquam percipere possemus, nisi ab eo mundaremur adque sanaremur per hoc quod eramus et non eramus. Eramus enim homines, sed iusti non eramus; in illius autem incarnatione natura humana erat, sed iusta, non peccatrix erat. Haec est mediatio, qua manus lapsis iacentibusque porrecta est; hoc est semen dispositum per angelos, in quorum edictis et lex dabatur, qua et unus Deus coli iubebatur et hic Mediator uenturus promittebatur. [*]( 12 Io. 1. 14 15 Io. 6, 60; 63 19 Io. 8, 25 27 Gal. 3. 19 ) [*](que 1 quaecum b; quaecum///, eraso que, a 2 potuit, m. 2 In rasura. a et om. bl, erasum est in a habere b1 5 sine peccato om. a 7 peccatum a et ante non om. a pro suo peccato v 11 ergo] enim ps ipsam aelpv; ipsa sak Domb. 12 sumpta, ire marg. suscepta. e 17 autem om. a 22 adque san. om. b hoc om. e 23 Eramus.._.. eramus om. a 25 est om. by s meditatio a bl 27 et ante lex om. s et ante unus om. a )

CAPUT XXV. Omnes sanctos et sub legis tempore et sub prioribus saeculis in sacramento et fide Christi iustificatos fuisse.

Huius sacramenti fide etiam iusti antiqui mundari pie uiuendo potuerunt, non solum antequam lex populo Hebraeo daretur (neque enim eis praedicator Deus uel angeli defuerunt), sed ipsius quoque legis temporibus, quamuis in figuris rerum spiritalium habere uideretur promissa carnalia, propter quod uetus dicitur testamentum. Nam et prophetae tunc erant, per quos, sicut per angelos, eadem promissio praedicata est, et ex illorum numero erat. cuius tam magnam diuinamque sententiam de boni humani fine paulo ante commemoraui: Mihi autem adhaerere Deo bonum est. In quo plane psalmo duorum testamentorum, quae dicuntur uetus et nouum, satis est declarata distinctio. Propter carnales enim terrenasque promissiones, cum eas inpiis abundare perspiceret, dicit pedes suos paene fuisse commotos et effusos in lapsum propemodum gressus suos, tamquam frustra Deo ipse seruisset, cum ea felicitate, quam de illo expectabat, contemtores eius florere perspiceret; seque in rei huius inquisitione laborasse, uolentem quur ita esset adprehendere, donec intraret in sanctuarium Dei et intellegeret in nouissima eorum, qui felices uidebantur erranti. Tunc eos intellexit in eo, quod se extulerunt, sicut dicit, fuisse deiectos et defecisse ac perisse propter iniquitates suas; totumque illud culmen temporalis felicitatis ita eis factum tamquam somnium euigilantis, qui se repente inuenit suis quae somniabat fallacibus gaudiis destitutum. Et quoniam in hac terra uel in ciuitate terrena magni sibi uidebantur: [*]( 13 Ps. 72, 28 ) [*]( 7 eis om. e 8 temp. leg. a 9 habere usque ad testamentum omn. 8 12 diuamque bl 21 prospiceret a; pspiceret e 22 adprehendere] approbare a 24 quo s 25 eiectos a; disiectos l 26 ita om. a 29 in cinit. abelps; in om. v Domb. magna b2 )

Domine, inquit, imaginem illorum in ciuitate tua ad nihilum rediges. Quod huic tamen utile fuerit etiam ipsa terrena non nisi ab uno uero Deo quaerere, in cuius potestate sunt omnia, satis ostendit ubi ait: Velut pecus factus sum aput te, et ego semper tecum. Velut pecus dixit utique \'non intellegens.\' \'Ea quippe a te desiderare debui, quae mihi cum inpiis non possunt esse communia, quibus eos cum abundare cernerem, putaui me incassum tibi seruisse, quando et illi haec haberent, qui tibi seruire noluissent. Tamen ego semper tecum, qui etiam in talium rerum desiderio deos alios non quaesiui.1 Ac per hoc sequitur: Tenuisti manum dexterae meae, et in uoluntate tua deduxisti me, et cum gloria adsumsisti me; tamquam ad sinistram cuncta illa pertineant, quae abundare aput inpios cum uidisset paene conlapsus est. Quid enim mihi est, inquit, in caelo, et a te quid uolui super terram? Reprehendit se ipsum iusteque sibi displicuit, quia, cum tam magnum bonum haberet in caelo (quod post intellexit), rem transitoriam, fragilem et quodam modo luteam felicitatem a suo Deo quaesiuit in terra. Defecit, inquit, cor meum et caro mea, Deus cordis mei, defectu utique bono ab inferioribus ad superna; unde in alio psalmo dicitur: Desiderat et deficit anima mea in atria Domini; item in alio: Defecit in salutare tuum anima mea. Tamen cum de utroque dixisset, id est de corde et carne deficiente, non subiecit: Deus cordis et carnis meae, sed Deus cordis mei. Per cor quippe caro mundatur. Unde dicit Dominus: Mundate, quae intus sunt, et quae foris [*]( 1 Ps. 72, 20 sqq. 22 PS. 83, 3 23 Ps. 118, 81 27 Mt. 23, 26 ) [*]( 1 imaginem illorum in ciuitate tua p s; in ciuit. tua imago illorum (eorum v) v Domb. bimaginem 1; imagines e 2 quid a lpsa1 k f ipsa ona.. e 4 Velut usque ad tecum om. e1 7 quibus mss.; non ea quibus v 10 qui P 8 v; quia ab el a k f Domb. 11 alienos aKe 12 dextera mea e et in ps<;; et om. ab el a k I Domb. 15 inquit om. a a 19 felicitatem luceam e 21 itaque e 22 defecit b 23 alio psalmo a 24 id est om. bt 25 deficiente om. a ) sunt munda erunt. Partem deinde suam dicit ipsum Deum, non aliquid ab eo, sed ipsum. Deus, inquit, cordis mei, et pars mea Deus in saecula; quod inter multa, quae ab hominibus eliguntur, ipse illi placuerit eligendus. Quia ecce, inquit, qui longe se faciunt a te, peribunt; perdidisti omnem, qui fornicatur abs te, hoc est, qui multorum deorum uult esse prostibulum. Unde sequitur illud, propter quod et cetera de eodem psalmo dicenda uisa sunt: Mihi autem adhaerere Deo bonum est, non longe ire, non per plurima fornicari. Adhaerere autem Deo tunc perfectum erit, cum totum, quod liberandum est, fuerit liberatum. Nunc uero fit illud, quod sequitur: Ponere in Deo spem meam. Spes enim quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid sperat? ait apostolus. Si autem quod non uidemus speramus, per patientiam expectamus, In hac autem spe nunc constituti agamus quod sequitur, et simus nos quoque pro modulo nostro angeli Dei, id est nuntii eius, adnuntiantes eius uoluntatem et gloriam gratiamque laudantes. Unde cum dixisset: Ponere in Deo spem meam, ut adnuntiem, inquit, omnes laudes tuas in portis filiae Sion. Haec est gloriosissima ciuitas Dei: haec unum Deum nouit et colit; hanc angeli sancti adnuntiauerunt, qui nos ad eius societatem inuitauerunt ciuesque suos in illa esse uoluerunt; quibus non placet ut eos colamus tamquam nostros deos, sed cum eis et illorum et nostrum Deum; nec eis sacrificemus, sed cum ipsis sacrificium simus Deo. Nullo itaque dubitante, qui haec deposita maligna obstinatione considerat, omnes inmortales beati, qui nobis non inuident (neque enim si inuiderent, essent beati), sed potius nos [*]( 12 Rom. 8, 24 sq. ) [*]( 4 ipse ei placuerat s 5 longe se faciunt] elongant se a 6 omnes s fornicantur al s 11 cum] quando ab 12 domino deo a 14 quid sperat ab3ps aWv; quid et sperat bl el kl f 16 simus nos] scimus nt nunc 8 25 nostrorum b 26 Deo simus v 29 ee ut beati l ) diligunt, ut et nos cum ipsis beati simus, plus nobis fauent, plus adiuuant, quando unum Deum cum illis colimus. Patrem et Filium et Spiritum sanctum, quam si eos ipsos per sacri- ficia coleremus.

CAPUT XXVI. De inconstantia Porphyrii inter confessionem ueri Dei et cultum daemonum fluctuantis.

Nescio quo modo (quantum milii uidetur) amicis suis theurgis erubescebat Porphyrius. Nam ista utcumque sapiebat, sed contra multorum deorum cultum non libere defendebat. Et angelos quippe alios esse dixit. qui deorsum descendentes hominibus theurgicis diuina pronuntient; alios autem, qui in terris ea, quae Patris sunt, et altitudinem eius profunditatemque declarent. Nam igitur hos angelos, quorum ministerium est declarare uoluntatem Patris, credendum est uelle nos subdi nisi ei, cuius nobis adnuntiant uoluntatem? Unde optime admonet etiam ipse Platonicus imitandos eos potius quam inuocandos. Non itaque debemus metuere, ne inmortales et beatos uni Deo subditos non eis sacrificando offendamus. Quod enim non nisi uni uero Deo deberi sciunt, cui et ipsi adhaerendo beati sunt, procul dubio neque per ullam significantem figuram, neque per ipsam rem, quae sacramentis significatur, sibi exhiberi uolunt. Daemonum est haec adrogantia superborum adque miserorum, a quibus longe diuersa est pietas subditorum Deo nec aliunde quam illi cohaerendo beatorum. Ad quod bonum percipiendum etiam nobis sincera benignitate oportet ut faueant, neque sibi adrogent quo eis subiciamur, sed eum adnuntient sub quo eis in pace sociemur. Quid adhuc trepidas, o philosophe, aduersus potestates et ueris uirtutibus et ueri Dei [*]( 1 et om. e illis b 2 cum ipsis Domb.1 9 theurgicis e a f; theorgicis s; theoricis p 14 declarent ex darent corr. b Num] nunc a 20 uero om. a sciunt ....... dubio tn. 1 in marg. e 25 adhaerendo Domb.1 26 ut om. a 27 quod p a 28 0 om. Ip 29 ueris uirtutibus, ill marg. ueritatibus, e )

muneribus inuidas habere liberam uocem? Iam distinxisti angelos, qui Patris adnuntiant uoluntatem, ab eis angelis, qui ad theurgos homines nescio qua deducti arte descendunt. Quid adhuc eos honoras, ut dicas pronuntiare diuina? Quae tandem diuina pronuntiant, qui non uoluntatem Patris adnuntiant? Nempe illi sunt, quos sacris precibus inuidus adligauit, ne praestarent animae purgationem, nec a bono, ut dicis, purgare cupiente ab illis uinculis solui et suae potestati reddi potuerunt. Adhuc dubitas haec maligna esse daemonia, uel te fingis fortasse nescire, dum non uis theurgos offendere, a quibus curiositate deceptus ista perniciosa et insana pro magno beneficio didicisti? Audes istam inuidam non potentiam, sed pestilentiam, et non dicam dominam, sed, quod tu fateris, ancillam potius inuidorum isto aere transcenso leuare in caelum et inter deos uestros etiam sidereos conlocare, uel ipsa quoque sidera his obprobriis infamare?