Confessiones

Et clamabam in consequenti uersu clamore alto cordis mei: o in pace! o n id ipsum! o quid dixit: obdormiam et somnum capiam? quoniam quis resistet nobis, cum fiet sermo, qui scriptus est: absorpta est mors in uictoria? et tu es id ipsum ualde, qui non mutaris, et in te requies obliuiscens laborum omnium, quoniam nullus alius tecum nec ad alia adipiscenda, quae non sunt quod tu, sed tu, domine, singulariter in spe constituisti me. legebam et ardebam nec [*]( 2] Io. 1, 9. 4] Eph. 5, 8. 11] Ps. 4, 7. 14] Ps. 4, 8. 17] Ps. 4, 9. 19] I Cor. 15, 54. 20] cf. Malach. 3, 6. 22] Ps. 4, 10. ) [*]( 2 quo W 4 sumus Ml 5 internum] in te internum lumen HV, internum lumen b aeternum] in aeternum W 6 eis] in cis M afferent W ad] in V cur C 7 ostendet GHMedd. 9 et om. V incoata F, inchoatam H, inchoatur W 10 meditationem H ubi BPQV dulciscere W 11 coepe*as S 12 *oris S ignoscens W multiplicare FW 13 deuorans (orn. et) BCFGHMOPQVW edd. deuoratur W temporibus] temporalibus BGPQVb, teporabus F 14 aeterna simplicitatem V 17 pr. et alt. o om. F id om. F qui GV obdormiam (a ex u corr.) 0 19 absor*t.a (b ras.) P1, absorta CFHMOQVW uictoriam BCFHOWmo 20 id] in id BPQ et add. P* 21 omnium laborum GM nec] sed nec BHPQW ad om. V alia] alia multa BCFGHMOPQVlVedd. 22 quod] quae V sed tu om. S 23 nec] donec P )

Quando recordabor omnia dierum illorum feriatorum? sed nec oblitus sum nec silebo flagelli tui asperitatem et misericordiae tuae mirabilem celeritatem. dolore dentium tunc excruciabus me, et cum in tantum ingrauesceret, ut non ualerem loqui, ascendit in cor meum admonere omnes meos qui aderant, ut deprecarentur te pro me, deum salutis omnimodae. et scripsi hoc in cera et dedi, ut eis legeretur. mox ut genua simplici affectu fiximus, fugit dolor ille. sed quis dolor? aut quomodo fugit? expaui, fateor, domine meus et deus meus: nihil enim tale ab ineunte aetate expertus fueram. et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui et gaudens in fide laudaui nomen tuum, et ea fides me securum esse non sinebat de praeteritis peccatis meis, quae mihi per baptismum tuum remissa nondum erant.

Renuntiaui peractis uindemialibus, ut scholasticis suis Mediolanenses uenditorem uerborum alium prouiderent, quod et tibi ego seruire delegissem et illi professioni prae difficultate spirandi ac dolore pectoris non sufficerem. et insinuaui per litteras antistiti tuo, uiro sancto Ambrosio, pristinos errores meos et praesens uotum meum, ut moneret quid mihi potissimum de libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae gratiae [*]( 3] cf. Ps. 118, 103. 105. Ps. 138, 21. ) [*](3 pr. et om. B luminosos W inimicos MV 4 scripturae] scripturis bee scripturae BGb tacebam . P 5 recordabar BMiQb 8 in om. M grauesceret F, ingrauiscere W, ingrauescerem V 9 monere W 10 precarentur W, deprecantur M deum] dne V omnimodo V scripsis W 11 ut eis] eis ut BPQb, eis (om. ut) W simplici] supplici BCGHM OPQQVWedd., subplici F 12 et 13 fugiit HlV ille una. V dodolor F 13 et expaui W pro meus om. V et om. BCFGHMOPQ V edd. 14 expertus] et expertus W 16 securus P 18 uindemiarum 0 ut] et F scolasticis BFGHMPQVW 19 prouiderant W tibi (om. et) V 20 professione F suspiraudi BPQ, sperandi V 21 dolere P1 22 uero W ambrosio uiro sancto F 23 monerent 0, moueret FW quod V potissimum mihi bm de-tuis om. C 24 quod C )

Inde ubi tempus aduenit, quo me nomen dare oporteret, relicto rure Mediolanium remeauimus. placuit et Alypio renasci in te mecum iam induto humilitate sacramentis tuis congrua et fortissimo dominatori corporis usque ad Italicum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. adiunximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum carnaliter de peccato meo. tu bene feceras eum. annorum erat ferme quindecim et ingenio praeueniebat multos graues et doctos uiros. munera tua tibi confiteor, domine deus meus, creator omnium et multum potens formare nostra deformia: nam ego in illo puero praeter delictum non habebam. quod enim et nutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraueras nobis, nullus alius: munera tua tibi confiteor. est liber noster, qui inscribitur "de Magistro": ipse ibi mecum loquitur. tu scis illius esse sensa omnia, quae inseruntur ibi ex persona conlocutoris mei, cum esset in annis sedecim. multa eius alia mirabiliora expertus sum. horrori mihi erat illud ingenium: et quis praeter te talium miraculorum opifex? cito de terra abstulisti uitam eius, et securior eum recordor non timens quicquam pueritiae nec adulescentiae nec omnino homini illi. sociauimus eum coaeuum nobis in gratia tua, educandum in disciplina tua: et baptizati [*](1 esaiam BCGHMOPVW, isaiam Fmo 2 ceteriis C euuangelii V pronuntiator MP 3 huius om. M 4 exercitatior] & exercitatior V 5 dfii CF 6 oporteret] oporteret & F, oportebat P1 7 mediolanum CGMPqQ edd. et om. V 8 humilitatem F tuis] eius B congrua (a in o corr.) S 9 confortissimo C domitori B CGIIMOPQ V Wmo, domitari F, domitore b usque om. F glatiali G 10 uasu an F, usu C, casu Q 12 eum] cum V ferme erat CF 14 multo F 15 poteris M reformare BPQbm 16 non] nihil PQbm, nil B et nutriebatur] eiiutriebatur CHPQVedd. 17 in om. M1 21 ei F 22 alium S 23 terra] terra ds V securiorem V 24 adhulescentiae W, aduliscentiae P 25 homini] omni F ulli B 26 educandumtua om. V )

Non longe coeperat Mediolanensis ecclesia genus hoc consolationis et exhortationis celebrare magno studio fratrum concinentium uocibus et cordibus. nimirum annus erat aut non multo amplius, cum Iustina, Valentiniani regis pueri mater, hominem tuum Ambrosium persequeretur haeresis suae causa, qua fuerat seducta ab Arrianis. excubabat pia plebs in ecclesia mori parata cum episcopo suo, seruo tuo. ibi mater mea, ancilla tua, sollicitudinis et uigiliarum primas tenens, orationibus uiuebat. nos adhuc frigidi a calore spiritus tui excitabamur tamen ciuitate adtonita atque turbata. tunc hymni et psalmi ut canerentur secundum morem orientalium partium, ne populus maeroris taedio contabesceret, institutum est: ex illo in hodiernum retentum multis iam ac paene omnibus gregibus tuis et per cetera orbis imitantibus.

Tunc memorato antistiti tuo per uisum aperuisti, quo loco laterent martyrum corpora Protasi et Geruasi, quae per tot [*]( 1 fugiit V 2 in om.. BCFGHMOPQVWedd. dulcitudine W, dulcedine BCFGHMOPQV edd. miraculi V 3 salutem BCFGHM OPQVW edd. ymnis BFIGMIS 4 commotibus CW 5 meis om. M liquabatur M ueritas] ueritas tua BPb 6 exaestuabat] aestuabat V, extuabat W, ex ea aestuabat BPb affectu V, afflictus F et om. F 8 longe] longe erat quod F in ecclesia M hoc genus M 9 exortationis FHO 10 cordis (om. et) V 12 qua] que H, quia F 13 arianis bm 14 ibi] ibi enim M mea mater BCFHOPQVW, mater (om. mea) M1 15 prima V, primatum M2 s. l. 16 adhuc om. F a om. V 17 attonita ciuitate M ymni BFGMIS 18 morientalium W 19 tabesceret V institutum] et institum W ex] et ex BCFGHMPQV Wedd. odiernum W, odierno F 20 ccteras HW urbis W 21 imii tationibus BPQ 22 antestiti H aparuisti BlW 28 protasii BCF GHMOPQVWedd. gerbasi S, gerbasii P, geruasii BCFGHMOQ VWedd. )

Qui habitarc facis uiianimes in domo, consociasti nobis et Kuodiuni iuuenem ex nostro municipio. qui cum agens in rebus militaret, prior nobis ad te conuersus est et baptizatus et relicta militia saeculari accinctus in tua. simul eramus, simul habitaturi placito sancto. quaerebamus, quisnam locus nos utilius haberet seruientes tibi: pariter remeahamus in Africam. et cum apud Ostia Tiberina essemus, mater defuncta est. multa praetereo, quia multum festino. accipe confessiones meas et gratiarum actiones, deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. sed non praeteribo quidquid mihi anima parturit. de illa famula tua, quae me parturiuit et carne, ut in hanc temporalem, et corde, ut in aeternam lucem nascerer. non eius, sed tua dicam dona in eam. neque enim se ipsa fecerat aut educauerat se ipsam: tu creasti eam, nec pater nec mater sciebat, qualis ex eis fieret. et erudiuit eam in timore tuo uirga Christi tui, regimen unici tui in domo fideli, bono membro ecclesiae tuae. nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris praedicabat quantam famulae cuiusdam decrepitae, quae patrem eius infantem portauerat, sicut dorso grandiuscularum puellarum paruuli portari solent. cuius rei gratia et propter senectam ac mores optimos in domo christiana satis a dominis [*]( 1] Ps. 67, 7. ) [*]( 1 qui] quia H unianimes FP domu V 2 nobis ex mihi corr. P edodium (d pro ex b corr.) W ex] e V 3 at C1, a F 4 accinetus est b iu om. HV tuo BPQ 5 habitabamus BPQb placito] in placito GHMQIV 6 seruientes] et seruientes BP remeauimus VW affricam FHV 7 apud] in F2 8. l. hostia HOSVW, hostia M tiberiana HOV, tiberinam M defucta F 10 scileutio W 11 tua oni. B ut om. W hac FM 12 ut add. M* s. l. aeterna luce V renascerer Hb 13 dona dicam M ea BGMPQVWedd. se ipsam Q edd., ipsa se GM 14 edocauerat FW se ipsam om. Q, se ipsa BP tu] tu autem 0 nec mater om. V 15 sciebant C fieret] fieret illa Mb et om. V uirgo M 16 unici] unici filii BCFGHMPQWeàà., uni- O geniti filii V 17 teae F tanta F, tam V digigentiam G 18 quantum P, quanta F 19 patre V dorsū F 20 paruoli W portari solent paruuli F gratiam S 21 m**ores (ai ras.) P a dominis] ad omnis P, a dhominis W, ab omnib; M )

Et subrepserat tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, subrepserat ei uinulentia. nam cum de more puella sobria iuberetur a parentibus de cupa uinum depromere, submisso poculo qua desuper patet, priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum, quia non poterat amplius sensu recusante. non enim ulla temulenta cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus aetatis excessibus, qui ludicris motibus ebulliunt et in puerilibus annis maiorum pondere premi solent. itaque ad illud modicum cotidianum [*]( 1 cura* P, cura W familiarum SV filiarum dominicarum o conmissam] conmissam sibi BGMPQbm, sibi conmissam F 2 coercendis HIMV 3 docendi V prudentia-illas add. S1 s. l. 5 moderatissimo F halebantur F exarescerent V siti] si V 7 potesta- O tem FW 9 apotecarum FGMIV 10 putandi W permanebit CFo hac] ac C 11 auiditatem-formabat om. F ipsa C 12 non] nec BCGHMOPQWedd. biberent M 13 doceret F1 14 et 15 subreperat V sicut] qd V 15 uinolentia BCFGH*MPQ edd. cum add. 0* s. l. more] morte W1 puella] tamquam puella BCFGHM de OPQVWedd. 16 iuberet F cuppa (PGHMQedd., cubpa F pro- CU mere (de add. m. 1) S 17 pulo W laguncula F 18 labiis H, labri F sordebat FM1 19 sensu W ulla om. W 20 faciebam W1 fluentibus C 21 ludicris] ludi eius (e am. 2) V annis] animis FGH MOVWedd. malorum PQ 22 cotidianum om. BCFGHMOPQ VW edd. ) [*]( 14* )

Educata itaque pudice ac sobrie potiusque a te subdita parentibus quam a parentibus tibi, ubi plenis annis nubilis facta est, tradita uiro seruiuit ueluti domino et sategit eum lucrari tibi loquens te illi moribus suis, quibus eam pulchram faciebas et reuerenter amabilem atque mirabilem uiro. ita autem tolerauit cubilis iniurias, ut nullam de hac re cum marito haberet umquam simultatem. expectabat enim misericordiam tuam super eum, ut in te credens castificaretur. erat uero ille praeterea sicut beniuolentia praecipuus, ita ira feruidus. sed nouerat haec non resistere irato uiro, non tantum facto, sed ne uerbo quidem. iam uero refractum et quietum cum opportunum uiderat, rationem facti sui reddebat, si forte ille inconsideratius conmotus fuerat. denique cum matronae multae, quarum uiri mansuetiores erant, plagarum uestigia etiam dehonestata facie gererent, inter amica conloquia illae arguebant maritorum uitam, haec earum linguam, ueluti per iocum grauiter admonens, ex quo illas tabulas, quae matrimoniales uocantur, recitari audissent, tamquam instrumenta, quibus ancillae factae essent, deputare debuisse; proinde memores conditionis superbire aduersus dominos non oportere. cumque mirarentur illae scientes, quam ferocem coniugem sustineret, numquam fuisse auditum aut aliquo indicio claruisse, quod Patricius ceciderit uxorem aut quod [*](1 ordinate turbolentum BM, ordinareturbulenta H, ordinans te turbulentum G, ordinans turbulentum bm insaniam FS 2 aduerterit C, auerterit F 3 tribuet H uero V 4 educataq. V 5 ubi-est add. S1 s. Z. nobilis FO1 6 Ciro om. V 8 reuerentem HV, reuerterer M1, re uera MS 10 numquam F 11 castigaretur 0 13 ne] nec GV 14 refactum F, refracto m quieto m oportunum mss. 15 uideret FGMQmo inconsiderantius BQW 17 dehonestatam G, de honesta B u i faciem FG 19 ueleti F graueter M admonens] ad oms V 20 taa u bulis P, tabalas F matrimonialis W recitare F 21 factae essent] fuissent V deputari FV 22 debuissent BFMl PQb condicionis BOFS 23 oportere] debere F 24 congugem F 25 iuditio M clarius se W pr. quod] quo V Patricius] patri eius V ciciderit B alt. quod] aliquod V )

Socrum etiam suam primo susurris malarum ancillarum aduersus se irritatam sic uicit obsequiis perseuerans tolerantia et mansuetudine, ut illa ultro filio suo medias linguas famularum proderet, quibus inter se et nurum pax domestica turbabatur, expeteretque uindictam. itaque posteaquam ille et matri obtemperans et curans familiae disciplinam et concordiae suorum consulens proditas ad prodentis arbitrium uerberibus cohercuit, promisit illa talia de se praemia sperare debere, quaecumque de sua nuru sibi, quo placeret, mali aliquid loqueretur, nullaque iam audente memorabili inter se beniuolentiae suauitate uixerunt.

Hoc quoque illi bono mancipio tuo, in cuius utero me creasti, deus meus, misericordia mea, munus grande donaueras, quod inter dissidentes atque discordes quaslibet animas, ubi poterat, tam se praebebat pacificam, ut cum ab utraque multa de inuicem audiret amarissima, qualia solet eructuare turgens atque indigesta discordia, quando praesenti amicae de absente inimica per acida conloquia cruditas exhalatur odiorum, nihil tamen alteri de altera proderet, nisi quod ad eas reconciliandas ualeret. paruum hoc bonum mihi uideretur, nisi turbas [*]( 16] Ps. 58, 18. ) [*]( 011 1 unam GM et . causam (oii a m. 2) Q 3 quo V aexpertae-obseruabant add. V* in mg. ex parte M egratulabantur W 5 sisurris M1, susurriis MS s. l., sucurris F aduersum CF 6 irritam Ml, inirritatam F euicit FMbo 7 ultro] ut tro W, ultra V 8 turbaretur C 9 illae P 11 pruditas W ad] ac M\' s. l. prodentib\' S, que prudentis OVW coercuit FGHBMPY edd. 12 ille P1 13 nuru. (iue a m. 2) Q sibi quo] sibi quod FV, sibi quoque PQ, quae sibi B placebat F 14 audiente PW1, audentem V 15 suo M 16 misericordia V 17 quo V inter] inter se BPQ concordes V animus V 18 ut] & V 19 eructare BCFGHOPQWedd. 20 praesente amico F abscenti V 21 acceda F crudelitas GIlMOQb, eruditas V2 exalatur CFGHIMVW, exhalabatur P, exalabatur BQ 22 alteri] ex alteri W de om. M ad eras. W 23 parum V turbat V iimumeratorum biles P )

Denique etiam uirum suum iam in extrema uita temporali eius lucrata est tibi nec in eo iam fideli planxit, quod in nondum fideli tolerauerat. erat etiam serua seruorum tuorum. quisquis eorum nouerat eam, multum in ea laudabat et honorabat et diligebat te, quia sentiebat praesentiam tuam in corde eius sanctae conuersationis fructibus testibus. fuerat enim unius uiri uxor, mutuam uicem parentibus reddiderat, domum suam pie tractauerat, in operibus bonis testimonium habebat. nutrierat filios totiens eos parturiens, quotiens abs te deuiare cernebat. postremo nobis, domine, omnibus, quia ex munere tuo sinis loqui seruis tuis, qui ante dormitionem eius in te iam consociati uiuebamus percepta gratia baptismi tui, ita curam gessit, quasi omnes genuisset, ita seruiuit, quasi ab omnibus genita fuisset.

Impendente autem die, quo ex hac uita erat exitura — quem diem tu noueras ignorantibus nobis — prouenerat, ut credo, procurante te occultis tuis modis, ut ego et ipsa soli staremus incumbentes ad quandam fenestram, unde hortus intra domum, [*]( 13] I Tim. 5, 9. 4. 10. 16] cf. Gal. 4, 19. ) [*]( 1 prestilentia V 2 peruagantem V 4 homini] animo BCFHPQb, animi G, animum M humanū M, homini H1 debebat F, de V inimicitia. V, inimicias H 5 excogitare M 6 eas om. F studerit W 7 te om. V1 in om. V scola BFGHMPQVW peccatoris W 8 iam om. V 9 alt. in om. M 10 era W 11 eam] ea V in ea V 12 te] & V 13 couersationis P 14 radiderat F 16 filius V toties BCPmo quoties BCPQmo 17 a BPQ 18 quia] qui GV1 19 percepti PQ 20 iessid F seruiret V 21 ab] ex M *om*nibus (h et c i ras.) W 22 impendentem V, inminente BPQb 23 gredo V 24 cue t . rante BPQ oculi P 25 incumbentis W festram F ortus BCF )

Cumque ad eum finem sermo perduceretur, ut carnalium sensuum delectatio quantalibet in quantalibet luce corporea prae illius uitae iucunditate non conparatione, sed ne conmemoratione quidem digna uideretur, erigentes nos ardentiore affectu in id ipsum perambulauimus gradatim cuncta corporalia et ipsum caelum, unde sol et luna et stellae lucent super terram. et adhuc ascendebamus interius cogitando et loquendo et mirando opera tua et uenimus in mentes nostras et transcendimus eas, ut attingeremus regionem ubertatis indeficientis, unde pascis Israel in aeternum ueritate pabulo, et ibi uita sapientia est, per quam fiunt omnia ista, et quae fuerunt et quae futura sunt, et ipsa non fit, sed sic est, ut fuit, et sic erit semper. quin potius fuisse et futurum esse non est in ea, sed esse solum, [*]( 3] Phil. 3, 13. 6] I Cor. 2, 9. 8] Ps. 35/10. 15] Ps. 4, 9. 19] cf. Ezech. 34, 14. cf. Ps. 77, 71. ) [*]( 1 hostia BFHO*PQW, hostia M*0\\ hospitia V tyberina Q, tiberina M 3 nauigatione F 4 obliuiscentis W1 6 uita esset M a oculis F 8 hiniabamus S, iniabamus FH1 pr. fontis (nti ex corr. post ras.) S tuae W 9 qui est] que W 10 quoquo] quo FW 11 pduceretur FM sensum V 12 in quantalibet om. CSV 13 iocunditate BH\'*OPQVW, iocunditate F nec BFGHV 14 erigentis Wl ardentiori F 15 ipsum] in ipsum BPQ 17 ascendimus V loquendo] loquendo te BPQb 18 in] ad V 19 eam 0 ut] et F ubertates H1 unde] ubi BCFGHMOPQV edd. passis W, pasci V 20 isrl S, israhel BGMO ueritatis pabulo BC*GO*PQedd., pabulo ueripabulo tatis . M (pabulo add. m. 2), ueritatis populo (0 pr. in a corr.) F ubi CO edd. uitę F 21 finiunt V futurae C )

Dicebamus ergo: "si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiae terrae et aquarum et aeris, sileant et poli et ipsa sibi anima sileat et transeat se non se cogitando, sileant somnia et imaginariae reuelationes, omnis lingua et omne signum et quidquid transeundo fit si cui sileat omnino — quoniam si quis audiat, dicunt haec omnia: non ipsa nos fecimus, sed fecit nos qui manet in aeternum — his dictis si iam taceant, quoniam erexerunt aurem in eum, qui fecit ea, et loquatur ipse solus non per ea, sed per se ipsum, ut audiamus uerbum eius, non per linguam carnis neque per uocem angeli nec per sonitum nubis nec per aenigma similitudinis, sed ipsum, quem in his amamus, ipsum sine his audiamus, sicut nunc extendimus nos et rapida cogitatione attingimus aeternam sapientiam super omnia manentem, si continuetur hoc et subtrahantur aliae uisiones longe inparis generis et haec una rapiat et absorbeat et recondat in interiora gaudia spectatorem suum, ut talis sit sempiterna uita, quale fuit hoc momentum intellegentiae, cui [*]( 3] Rom. 8, 23. 6] cf. Sap. 7, 27. 13] Ps. 99, 3. 5. 17] cf. Ps. 76,18. 18] cf. I Cor. 13, 12. ) [*]( 1 aeterna] ineterna V iam W alt. est] est in ea sed ee solum in eternum V in eternum F 2 hiniamus S, inhiemus W, inhiabamus F attigimus GHMOPQ edd. 3 suspirauimus] ausum spirauimus H relinquimus V 4 oris nostri] mortis n?e uel oris nostri F 5 pr. et om. V qui W 6 innouati H1 8 dicebamur P1 fantasiae GM 9 scileant W 10 se non (om. se) F omnia V 11 omfs ignu V1 12 quis] qui C\'M 13 audiant W, audiunt M 14 nos om. G 16 ut] aut W 17 angeli neque BPQb 19 pr. his] heis G sine] si M 20 attigimus HMOm 21 manantem F continetur pIS, continentur Q1 subtraantur F alienae W 22 genere O1, generibus C papiat G obsorbeat V 23 recondeat GHl in om. S, n G 24 uita om. V )

Dicebam talia, etsi non isto modo et his uerbis, tamen, domine, tu scis, quod illo die, cum talia loqueremur et mundus iste nobis inter uerba uilesceret cum omnibus delectationibus suis, tunc ait illa: "fili, quantum ad me adtinet, nulla re iam delector in hac uita. quid hic faciam adhuc et cur hic sim, nescio, iam consumpta spe huius saeculi. unum erat, propter quod in hac uita aliquantum inmorari cupiebam, ut te christianum catholicum uiderem, priusquam morerer. cumulatius hoc mihi deus praestitit, ut te etiam contemta felicitate terrena seruum eius uideam. quid hic facio?"

Ad haec ei quid responderim, non satis recolo, cum interea uix intra quinque dies aut non multo amplius decubuit febribus. et cum aegrotaret, quodam die defectum animae passa est et paululum subtracta a praesentibus. nos concurrimus, sed cito reddita est sensui et aspexit astantes me et fratrem meum et ait nobis quasi quaerenti similis: "ubi eram?" deinde nos intuens maerore attonitos: "ponitis hic" inquit "matrem uestram." ego silebam et fletum frenabam. frater autem meus quiddam locutus est, quo eam non in peregre, sed in patria defungi tamquam felicius optaret. quo audito illa uultu anxio reuerberans eum oculis, quod talia saperet, atque inde me intuens: "uide" ait "quid dicit." et mox ambobus: "ponite" inquit "hoc corpus [*]( 1] Matth. 25, 21. 2] I Cor. 15, 51. ) [*]( 1 in om. W 2 resurgemus GHMQ edd., resurgeremus V, resur F o i 4 dicebamus b ista C 6 uilisceret P delectationgs ub; F 7 ait om. F 8 quur GP 9 consumata V saeculi huius F 11 morer V 12 deus] deus meus BCFGHMOPQVWedd. contenta S 14 qui W 16 defectu S 17 paulolum BM a om. W 18 astantes me] adstautis me W, me et adstantes Q 20 ponetis CGH2Mbm inquit hic n FGH 21 fletu C 22 quo eam] quo W, quod eam V, quo.iam (n add. m. 2) M in peregre] peregre BCGHMOPQVWedd. aU. in qm. W patria V, patria suam H 23 anxia G reueruerans V, reurberans F 24 uidi F 25 qui W, qd M )

Ego uero cogitans dona tua, deus inuisibilis, quae immittis in corda fidelium tuorum, et proueniunt inde fruges admirabiles, gaudebam et gratias tibi agebam recolens, quod noueram, quanta cura semper aestuasset de sepulchro, quod sibi prouiderat et praeparauerat iuxta corpus uiri sui. quia enim ualde concorditer uixerant, id etiam uolebat, ut est animus humanus minus capax diuinorum, adiungi ad illam felicitatem et conmemorari ab hominibus, concessum sibi esse post transmarinam peregrinationem, ut coniuncta terra amborum coniugum terra tegeretur. quando autem ista inanitas plenitudine bonitatis tuae coeperat in eius corde non esse, nesciebam et laetabar admirans, quod sic mihi apparuisset, quamquam et in illo sermone nostro ad fenestram, cum dixit: "iam quid hic facio?" non apparuit desiderare in patria mori. audiui etiam postea, quod iam, cum Ostiis essemus, cum quibusdam amicis meis materna fiducia conloquebatur quodam die de contemtu uitae huius et bono mortis, ubi ipse non aderam, illisque stupentibus uirtutem feminae — quoniam tu dederas ei — quaerentibusque, utrum non formidaret tam longe a sua ciuitate corpus relinquere: "nihil" inquit "longe est deo, neque timendum est, ne ille non agnoscat in fine saeculi, unde me resuscitet". ergo die nono aegritudinis suae, quinquagensimo et sexto anno aetatis suae, tricensimo [*]( . pUcnerit 1 ubicumque. (pJamrit add. m 2) M 2 ubiubi] ubi BCFGHM PQWbm, ubicunque V 4 ingrauiscente W 7 agebam tibi BPQbm 8 extuasset V sepulcro HQV 10 humanus UtJl. HV minus om. CH 11 commemoraui W1 15 non esse] inesse W 16 aperuisset HVmo in om. BPQb 17 dicit V quid iam V hoc W 18 cum om. S 19 ostis 8, hostis V, hostiis FGHW, tiberinis add. Q\' in mg., at ostensi G in mg. essemus om. V 20 loquebatur V contentu V 21 adderam V 22 quoniam] quam GHMVedd. quaerentibus M 23 formidare W1 25 finem GV, fines W 26 quinquagesimo BCF GHMOqPQVW edd. tricesimo BCFGHMO*P*QVW edd., treceusimo P1 )

Premebam oculos eius, et confluebat in praecordia mea maestitudo ingens et transfluebat in lacrimas, ibidemque oculi mei uiolento animi imperio resorbebant fontem suum usque ad siccitatem, et in tali luctamine ualde male mihi erat. tum uero, ubi efflauit extremum, puer Adeodatus exclamauit in planctu atque ab omnibus nobis cohercitus tacuit. hoc modo etiam meum quiddam puerile, quod labebatur in fletus, iuuenali uoce, uoce cordis, cohercebatur et tacebat. neque enim decere arbitrabamur funus illud questibus lacrimosis gemitibusque celebrare, quia his plerumque solet deplorari quaedam miseria morientium aut quasi omnimoda extinctio. at illa nec misere moriebatur nec omnino moriebatur. hoc et documentis morum eius et fide non ficta rationibusque certis tenebamus.

Quid ergo quod intus mihi grauiter dolebat, nisi ex consuetudine simul uiuendi dulcissima et carissima repente dirrupta uulnus recens? gratulabar quidem testimonio eius, quod in ea ipsa ultima aegritudine obsequiis meis interblandiens appellabat me pium et conmemorabat grandi dilectionis affectu numquam se audisse ex ore meo iaculatum in se durum aut contumeliosum sonum. sed tamen quid tale, deus meus, qui fecisti nos, quid [*]( 14] I Tim. 1, 5. ) [*]( 1 tertio] tertio anno V corporae CPW 3 eius] meos M 4 ingens] n magna GM lacrimis C 5 animo V resordebat F, resoluebant M 6 mihi male V tunc HV 7 extremum] extremum spiritum BPQVbtn plauctum BCFGMPQWedd. 8 *ominibus W coercitus CHOsQVedd. mecum M quiddam meum V 9 quod] quo* W, ille quod G leuabatur F, latebat** B iuuenili BCGHMsPQVedd. pr. uoce] uoce V alt. uoce owt. BCFGHMOPQVWedd. 10 coercebatur CHO*QV, cohercebar S tabescebat F dicere F 11 celebrari G 12 solebat H deplorare F 13 aut] et V omnimodo HMXV ille C1 misera V & 14 pr. et] ad F 15 radicionibusque F 16 ergo] erat ergo BFHMU PQVWo, ergo erat CGbm nisi] nisi quod V 17 uiuendi] iuuenili Ql repente] repente simul BPQ b disrupta BFGH*MPQ, dirupta CVW 19 aegretudine 0 obsequis M meis om. F 20 grande C, grandem F affectum CF, effectu V 21 mett 0 iaculum FS 22 sonum] sermonem BCFPQb )