Confessiones

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

s o domine, ego seruus tuus, ego seruus tuus et filius ancillae tuae. disrupisti uincula mea; tibi sacrificabo hostiam laudis. laudet te cor meum et lingua mea, et omnia ossa mea dicent: domine, quis similis tibi? dicant, et responde mihi et dic animae meae: salus tua ego sum. quis ego et qualis ego? quid non mali aut facta mea aut, si non facta, dicta mea aut, si non dicta, uoluntas mea fuit? tu autem, domine, bonus et misericors et dextera tua respiciens profunditatem mortis meae et a fundo cordis mei [*]( 2] cf. Ps. 21, 28. 4] Ps. 29, 12. 9] Ps. 115, 16 sq. 12] Ps. 34, 10. 13] Ps. 34, 3. ) [*]( 1 miserabilibusq; F, miserabilibus eius BPQ b flebilibusque om. F, q; fletibus et M, fletibus V 2 gemitibus V ut] et Fl 3 nec] ne W istans S 4 ei] et W 6 clarius H cautius F EXPLC: LIB: VIII. CONFESSIONV INCIPIT • LIBER • NONVS • EIVSDEM ■ SCI • AVGVSTINI ■ CONFESSIONV S,_ EXP LIB • VIII. INCP . LIB. VIIII: BHOPQV, AMEN EXPLICIT LIB OCTAVVS. INCIPIT LIBER NO- NVS C, EXPLICIT LIB. CONFESSION VIII INCIPIT LIBER CON- FES SCI AVG. VIllI. M, EXPLICIT CONFESSIONVM LIBER OC- TAVVS INCIPIT LIBER NONVS IN ADIVTORIO DM G, EXPLICIT ni LIB CONFESSIONV OCTAVVS INCIPIT LIB VIIII IN XPO IНV DNO NRO W, VIIII add. m. post. subscr. om. F 10 dirupisti HV, dirrupisti 0, disrupisti dñe M 11 hostiam] sacrificium Mm laudat W 12 dicent] dicant BCFGHMOPQVWedd. 14 qualis ego] qualis ego aut quantus ego G mali] mali ego BPQb 15 alt. dicta] dicta mea W 17 respiciens ** (s ex tes corr.) V )

197
exhauriens abyssum corruptionis. et hoc erat totum nolle quod uolebam, et uelle quod uolebas. sed ubi erat tam annoso tempore et de quo imo altoque secreto euocatum est in momento liberum arbitrium meum, quo subderem ceruicem leni iugo tuo et umeros leni sarcinae tuae, Christe Iesu, adiutor meus et redemptor meus? quam suaue mihi subito factum est carere suauitatibus nugarum, et quas amittere metus fuerat, iam dimittere gaudium erat. eiciebus enim eas a me, uera tu et summa suauitas, eiciebus et intrabas pro eis omni uoluptate dulcior, sed non carni et sanguini, omni luce clarior, sed omni secreto interior, omni honore sublimior, sed non sublimibus in se. iam liber erat animus meus a curis mordacibus ambiendi et adquirendi et uolutandi atque scalpendi scabiem libidinum, et garriebam tibi, claritati meae et diuitiis et saluti meae, domino deo meo.

Et placuit mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, sed leniter subtrahere ministerium linguae meae nundinis loquacitatis, ne ulterius pueri meditantes non legem tuam, non pacem tuam, sed insanias mendaces et bella forensia mercarentur ex ore meo arma furori suo. et opportune iam paucissimi dies supererant ad uindemiales ferias, et statui tolerare illos, ut sollemniter abscederem et redemtus a te iam non redirem uenalis. consilium ergo nostrum erat coram te, coram [*](4] cf. Matth. 11, 30. 5] Ps. 18,15. 18] Ps. 118, 70. ) [*]( 1 exauriens CiYW, exahuriens F habyssum W 2 ualebam (u ex n corr.) P, uolebus H\'Q (m. rec.) b nolebus HVb sed] et G U 3 himo S, i*mo (m ras.) H euocatem F, et uacuatum W im momento MW 4 quo] quo da M 5 humeros BCFMPQYW, humeras G, humero H 7 amittere] ammittere MPQ 8 meas F 9 uoluntate V 10 carne et sanguine F sed omni] sed non omni S sedinterior om. F 13 pr. et om. CF adquiren V uoluptandi B, uo- U luntandi F scabie W libidinem F 14 diuitiis S: diuitiis meis BG FGHMOPQVW edd. saluti* (s ras.) S, salutati P post meae ras. ram 20 litt. V 16 arripere GMO, abripere Q 17 subtrahere P, subtraere 8 F, subtraere V laquacitatis F 19 forinsia F 20 furore F opor- 11 tunc mss. 21 uindimiales P1, uimdemiales Q 22 solemniter BCHM, solempniter W )

198
hominibus autem nisi nostris non erat. et conuenerat inter uos, ne passim cuiquam effunderetur, quamquam tu nobis in conualle plorationis ascendentibus et cantantibus canticum graduum dederas sagittas acutas et carbones uastatores aduersus linguam subdolam uelut consulendo contradicentem et, sicut cibum assolet, amando consumentem.

Sagittaueras tu cor nostrum caritate tua, et gestabamus uerba tua transfixa uisceribus et exempla seruorum tuorum, quos de nigris lucidos et de mortuis uiuos feceras, congesta in sinum cogitationis nostrae urebant et absumebant grauem torporem, ne in ima uergeremus, et accendebant nos ualide, ut omnis ex lingua subdola contradictionis flatus inflammare nos acrius posset, non extinguere. uerum tamen quia propter nomen tuum, quod sanctificasti per terras, etiam laudatores utique haberet uotum et propositum nostrum, iactantiae simile uidebatur non opperiri tam proximum feriarum tempus, sed de publica professione atque ante oculos omnium sita ante discedere, ut conuersa in factum meum ora cunctorum intuentium, quam uicinum uindemialium diem praeuenire noluerim, multa dicerent, quod quasi appetissem magnus uideri. et quo mihi erat istuc, ut putaretur et disputaretur de animo meo et blasphemaretur bonum nostrum?

Quin etiam quod ipsa aestate litterario labori nimio pulmo meus cedere coeperat et difficulter trahere suspiria [*]( 2] Ps. 83, 6 sq. 3] Ps. 119,1. 120,1. 4] Ps. 119, 3 sq. 14] cf. Ezech. 36, 23. 21] Rora. 14, 16. ) [*]( 1 nostras M 2 in S: a BOFGHMOPQYWedd. 3 cantantibus] cantantes F 5 dolosam V 6 sibum F adsolit W consumantem B 7 cor om. W et] et le W iestabamus F 8 de nigris] dirigridis M1 9 sinu VW 10 assumebant M, abaorbebaut V 11 hima S uergen remur BP, mergerentur Q ualde b 12 agrius F 14 quo C lau- W datoris F 15 habere W lactantiae C 16 operiri FHXQ, opperi 0 17 atque om. V sita] si ita H discederem BGPQV, discere FM1 i 19 uindimialium PrQ puenire M multa H 21 istud GGPQVW edd. 28 liberario (r alt. in 1 mut.) 0 labore VW 24 dificulter F \'traere F )

199
doloribusque pectoris testari se saucium uocemque clariorem productioremue recusare, primo perturbauerat me, quia magisterii illius sarcinam paene iam necessitate ponere cogebat aut, si curari et conualescere potuissem, certe intermittere. sed ubi plena uoluntas uacandi et uidendi, quoniam tu es dominus, oborta mihi est atque firmata — nosti, deus meus — etiam gaudere coepi, quod haec quoque suberat non mendax excusatio, quae offensionem hominum temperaret, qui propter liberos suos me liberum esse numquam uolebant. plenus igitur tali gaudio tolerabam illud interuallum temporis, donec decurreret — nescio utrum uel uiginti dies erant — sed tamen fortiter tolerabantur, quia recesserat cupiditas, quae mecum solebat ferre graue negotium, et ego premendus remanseram, nisi patientia succederet. peccasse me in hoc quisquam seruorum tuorum, fratrum meorum, dixerit, quod iam pleno corde militia tua passus me fuerim uel una hora sedere in cathedra mendacii. at ego non contendo. sed tu, domine misericordissime, nonne et hoc peccatum cum ceteris horrendis et funereis in aqua sancta ignouisti et remisisti mihi?

Macerabatur anxitudine Verecundus de isto nostro bono, quod propter uincula sua, quibus tenacissime tenebatur, deseri se nostro consortio uidebat. nondum Christianus coniuge fideli ea tamen ipsa artiore prae ceteris conpede ab itinere, quod aggressi eramus, retardabatur nec christianum esse alio modo se uelle dicebat quam illo, quo non poterat. benigne tamen obtulit, [*]( 5] Ps. 45, 11. ) [*]( 3 deponere BCGHMOPQVW edd., me ponere F cogebar V, cogitabar H 4 intermitterem BFMPQ 5 uidendi] uendendi B 6 obhorta F est mihi M 7 hoc M1 8 libros W1 9 uolebam F 10 decurrerit W, decurrerent M 12 cupiditas (i alt. ex o corr.) F 13 remanserSt V 14 fratrum tuorum C meorum] tuorum fratrum meorum M .15 cordo F 16 una] in una G sedere] me sedere V, sidere Ml ego] ego dne V 18 ceteris] de ceteris M orrendis Hl 20 anxietudine BGHMQ edd. bono nostro F 22 nostro] a nostro FM* coniu*ge (n ras.) M 23 ea om. W ipsa tamen BCFGHMOPQV n W edd. ab itinere] ab initinere P, ab ititjere Q quo V 24 agressi CV se om. V 25 quo] q W poteram 01 tamen SW: sane BC FGHMOPQVedd. )

200
ut, quamdiu ibi essemus, in re eius essemus. retribues illi, domine, in retributione iustorum, quia iam ipsam sortem retribuisti ei. quamuis enim absentibus nobis, cum Romae iam essemus, corporali aegritudine correptus et in ea Christianus et fidelis factus ex hac uita emigrauit. ita misertus es non solum eius sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam erga nos amici humanitatem nec eum in grege tuo numerantes dolore intolerabili cruciaremur. gratias tibi, deus noster, tui sumus. indicant hortationes et consolationes tuae: fidelis promissor reddis Yerecundo pro rure illo eius Cassiciaco, ubi ab aestu saeculi requieuimus in te, amoenitatem sempiternae uirtutis paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata super terram in monte incaseato, monte tuo, monte uberi.

Angebatur ergo tunc ipse, Nebridius autem conlaetabatur. quamuis enim et ipse nondum Christianus in illam foueam perniciosissimi erroris inciderat, ut ueritatis filii tui carnem phantasma crederet, tamen inde emergens sic sibi erat, nondum imbutus ullis ecclesiae tuae sacramentis, sed inquisitor ardentissimus ueritatis. quem non multo post conuersionem nostram et regenerationem per baptismum tuum ipsum etiam fidelem catholicum castitate perfecta atque continentia tibi seruientem in Africa apud suos, cum tota domus eius per eum christiana facta esset, carne soluisti. et nunc ille uiuit in sinu [*]( 1] cf. Luc. 14,14. 2] cf. Ps. 124, 3. 12] Ps. 67, 16. 23] Luc. 16, 22. ) [*]( 1 ut om. C, in F in-essemus add. S1 s. l. re] rure bm retri- bue HV 2 retributione] resurrectiono BCFGMOPQVWedd. ipsa W 4 eam C 5 migrauit BGHPQ 6 ei F nec FMl erga] circa BPQ 7 grege tuu F enumerantes V 9 reddes BG MPQ b m 10 cassitiaco MIW, cassiaco Bpi Vb, cassiato ptQ 11 amoenitate BPQ sempiterne FHMOQ edd. uirtutis] uirentis BCFGHMOPQVW edd. n paradysi BFGMS 12 incasseato P 13 huberi F 14 augebatur Q ergo] tamen 0 nibrydius S 16 pernetiosissimi B 17 fantasma G HV erant 0 18 imbutus post sacramentis exhibent Mb m ullus P1, illius Q 19 nostram om. Q1 21 catholicau W continentiam G 22 affrica Q cum] postquam BPQ 23 esset facta F habraham 0, habraam Wf abrahae G )

201
Abraham. quidquid illud est, quod illo significatur sinu, ibi Nebridius meus uiuit, dulcis amicus meus, tuus autem adoptiuus ex liberto filius: ibi uiuit. nam quis alius tali animae locus? ibi uiuit, unde me multa interrogabat homuncionem inexpertum. iam non ponit aurem ad os meum, sed spiritale os ad fontem tuum et bibit, quantum potest, sapientiam pro auiditate sua sine fine felix. nec eum sic arbitror inebriari ex ea, ut obliuiscatur mei, cum tu, domine, quem potat ille, nostri sis memor. sic ergo eramus, Verecundum consolantes tristem salua amicitia de tali conuersione nostra et exhortantes ad fidem gradus sui, uitae scilicet coniugalis, Nebridium autem opperientes, quando sequeretur. quod de tam proximo poterat et erat iam iamque facturus, cum ecce euoluti sunt dies illi tandem. nam longi et multi uidebantur prae amore libertatis otiosae ad cantandum de medullis omnibus: tibi dixit cor meum, quaesiui uultum tuum; uultum tuum, domine, requiram.

Et uenit dies, quo etiam actu soluerer a professione rhetorica, unde iam cogitatu solutus eram. et factum est, eruisti linguam meam, unde iam erueras cor meum, et benedicebam tibi gaudens profectus in uillam cum meis omnibus. ubi quid egerim in litteris iam quidem sentientibus tibi, sed adhuc superbiae scholam tamquam in pausatione anhelantibus testantur libri disputati cum praesentibus et cum ipso me solo coram te; quae [*]( 15] Ps. 26, 8. ) [*]( 1 est] est quod illud est BPQ sinu* (m ras.) F nybridius S, nibridius W 2 autem S: autem domine BCFGHMOPQVWedd. adobtiuus FW 4 me om. V 5 pr. *os (h ras.) H frontem M 6 et] se F bibit ex uiuit corr. S1, bibet 0 sapientia C 7 sic O eum bm ea ut] se aut F 8 putat GW; a quo potatur M2 s. l. memor] memento F 9 cosolantes V 10 conuersatione BFMPQb et om. G exortantes FHOW, exorantes V sue B 11 nibridium S 12 poteraa (om. et) F et erat om. W 13 uoluti FIW nam] iam BPQ 14 longe FM 15 dixi W 17 quo] in quo BPQbm, qifi F 18 rethoriea mss. iam] etiam F cogitatus oblutus W eruisti] et eruisti BPQbm 19 linguam] animam Q1 iam] etiam F benedicam MSW 20 meis] eis MS ibi BCFGHMOPQVWedd. 21 superbiaa V 22 scolam BFG HMPQ VW in pausationem HV, inflatione W hanelantibus S, anelantibus F )

202
autem cum absente Nebridio, testantur epistulae. et quando mihi sufficiat tempus conmemorandi omnia magna erga nos beneficia tua in illo tempore praesertim ad alia maiora properanti? reuocat enim me recordatio mea, et dulce mihi fit, domine, confiteri tibi, quibus internis me stimulis perdomueris et quemadmodum me conplanaueris humilitatis montibus et collibus cogitationum mearum et tortuosa mea direxeris et aspera lenieris quoque modo ipsum etiam Alypium, fratrem cordis mei, subegeris nomini unigeniti tui, domini et saluatoris nostri Iesu Christi, quod primo dedignabatur inseri litteris nostris. magis enim eas uolebat redolere gymnasiorum cedros, quas iam contriuit dominus, quam salubres herbas ecclesiasticas aduersas serpentibus.

Quas tibi, deus meus, uoces dedi, cum legerem psalmos Dauid, cantica fidelia, sonos pietatis excludentes turgidum spiritum, rudis in germano amore tuo, catechumenus in uilla cum catechumeno Alypio feriatus, matre adhaerente nobis muliebri habitu, uirili fide, anili securitate, materna caritate, christiana pietate! quas tibi uoces dabam in psalmis illis et quomodo in te inflammabar ex eis et accendebar eos recitare, si possem, toto orbi terrarum aduersum tyfum generis humani! et tamen toto orbe cantantur, et non est qui se abscondat a calore tuo. quam uehementi et acri dolore indignabar manichaeis et miserabar eos rursus, quod illa sacramenta, illa medicamenta [*]( 6] cf. Es. 40, 4 et Luc. 3, 4 sq. 11] Ps. 28, 5. 22] Ps. 18, 7. ) [*]( 1 nibridio S epistolae BFGHMQ edd. 2 ergo FS 6 conplanaueras W humiliatis BCFG*HO*QVedd. et collibus om. W 8 linieris FG quoque] quo CFM etiam ipsum F, et ipsum etiam W i 9 nomine H domine PQ 11 uolebat eos F redolore F quam S iam om. M 12 salubris F aduersus SW 14 quas-fidelia add. WS inmg. dauit M 15 sonos] et sonos BPQ edd., et sonus F, sono V excludentis F, et claudentes W 16 catecuminus et catecumino BGM PS, cathecuminus Wb, cathecumenus 0, caticuminus CF uilla (om. cum) V 17 aderente V mulieri HM 18 anilli W, anelans F 20 accedebar V possim BPQ 21 orbe BFGHMOPQVWedd. aduersus BCGHMOPQVW edd. typhum GHW, tifum CF, alypium M 22 cantatur B V 23 uehmenti S agri F 24 mirabar FV, miserebar b ilia medicamenta om. 8 )

203
nescirent et insani essent aduersus antidotum, quo sani esse potuissent! uellem, ut alicubi iuxta essent tunc et me nesciente, quodv ibi essent, intuerentur faciem meam et audirent uoces meas, quando legi quartum psalmum in illo tunc otio, quid de me fecerit ille psalmus: cum inuocarem te, exaudisti me, deus iustitiae meae; in tribulatione dilatasti mihi. miserere mei, domine, et exaudi orationem meam: audirent ignorante me, utrum audirent, ne me propter se illa dicere putarent, quae inter haec uerba dixerim, quia et re uera nec ea dicerem nec sic ea dicerem, si me ab eis audiri uiderique sentirem, nec, si dicerem, sic acciperent, quomodo mecum et mihi coram te de familiari affectu animi mei.

Inhorrui timendo ibidemque inferbui sperando et exultando in tua misericordia, pater. et haec omnia exibant per oculos et uocem meam, cum conuersus ad nos spiritus tuus bonus ait nobis: filii hominum, quousque graues corde? ut quid diligitis uanitatem et quaeritis mendacium? dilexeram enim uanitatem et quaesieram mendacium. et tu, domine, iam magnificaueras sanctum tuum, suscitans eum a mortuis et collocans ad dexteram tuam, unde mitteret ex alto promissionem suam, paracletum, spiritum ueritatis. et miserat eum iam, sed ego nesciebam. miserat eum, quia iam magnificatus erat resurgens a mortuis et ascendens in caelum. ante [*]( 5] Ps. 4, 2. 16] Ps. 4, 3. 19] Ps. 4, 4. Eph. 1, 20. 20] cf. Luc. 24, 49. 21] Io. 14, 16 sq. cf. Act. 2, 1 sqq. ) [*]( 1 anthidotum CS 2 ajlicubi P tunc] ignorante (em O1) me utrum audirent (om. M) tunc CFMOb, tunc ign. me utrum audirent BPQ et me—essent om. CM nescieute* (m ras.) 0 3 ibi] sibi V uoce mea V 4 otio] initio M 5 te om. CFGHMOVedd. exaudiuit CF GHMOVWmo 6 meae ** (ds- ras.) M 8 alt. audirent] adirent V 10 pr. dicerem] didicerem W nec sic-dicerem om. S alt. dicerem] dicere P si me-dicerem om. W 13 inorrui FH1 inferbui BCF GHMOSPQY: inferuui OIS, inferi iui W 14 exiebant BPVW, exigebant Q oculos] oculos meos BCPQ edd. 16 usquequo FV graui F 17 dilexeram-mendacium add. S1 s. l., om. V 19 illum V 20 altao W 21 paraclitum BCFHOSPQW, paraclytum GMV 22 pr. iam] quia iam W miserat] et miserat F alt. iam om. G 23 ascendit (om. et) F )

204
autem spiritus nondum erat datus, quia Iesus nondum erat clarificatus. et clamat prophetia: quousque graues corde? ut quid diligitis uanitatem et quaeritis mendacium? et scitote, quoniam dominus magnificauit sanctum suum. clamat quousque, clamat scitote, et ego tamdiu nesciens uanitatem dilexi et mendacium quaesiui et ideo audiui et contremui, quoniam talibus dicitur, qualem me fuisse reminiscebar. in phantasmatis enim, quae pro ueritate tenueram, uanitas erat et mendacium. et insonui multa grauiter et fortiter in dolore recordationis meae. quae utinam audissent qui adhuc usque diligunt uanitatem et quaerunt mendacium: forte conturbarentur et euomuissent illud, et exaudires eos, cum clamarent ad te, quoniam uera morte carnis mortuus est pro nobis, qui te interpellat pro nobis.

Legebam: irascimini et nolite peccare, et quomodo mouebar, deus meus, qui iam didiceram irasci mihi de praeteritis, ut de cetero non peccarem, et merito irasci, quia non alia natura gentis tenebrarum de me peccabat, sicut dicunt qui sibi non irascuntur et thesaurizant sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii tui. nec iam bona mea foris erant nec oculis carneis in isto sole quaerebantur. uolentes enim gaudere forinsecus facile uanescunt et effunduntur in ea, quae uidentur et temporalia sunt, et imagines eorum famelica cogitatione lambiunt. et o si fatigentur inedia et dicant: quis ostendet nobis [*]( 1] Io. 7, 39. 2] Ps. 4, 3 sq. 13] Rom. 8, 34. 15] Ps. 4, 5. 19] Rora. 2, 5. 23] cf. II Cor. 4, 18. 24] Ps. 4, 6 sq. ) [*]( 1 erat datus] eratatus F 2 gfificatus Q clamabat FHMVm propheta CFMbo quousque-mendacium et om. Q graui F* 4 et om. V magnificauit dominus GM, mirificauit dominus Q 5 et scitote et F 7 dicetur W 8 in] iam W phantasmatibus B*CFMQ2edd. enim] autem F quae QS: quas libri 9 pr. et om. G multa om. Q1 10 et] ac BCFHOPQVWo 11 qui] quia H ad hoc V e usque eras. P 12 ouomuissent M 13 at CFl 16 qui] quia F 17 irasceba F 18 peccapat F 19 tesaurizant BF 20 tui] di FV nec] hec F 22 uaniscunt W, euanescunt BCHPQV edd. uiuidentur M 23 familica CIW lambunt CIG M2 edd. 24 0 si fatigentur] osificatigentur W, offagentur F inaedia COPS dicunt F ostendent S, ostendit BCMQVW_ )

205
bona? et dicamus, et audiant: signatum est in nobis lumen uultus tui, domine. non enim lumen nos sumus, quod inluminat omnem hominem, sed inluminamur a te, ut, qui fuimus aliquando tenebrae, simus lux in te. o si uiderent internum aeternum, quod ego quia gustaueram, frendebam, quoniam non eis poteram ostendere, si afferrent ad me cor in oculis suis foris a te et dicerent: quis ostendit nobis bona? ibi enim, ubi mihi iratus eram, intus in cubili, ubi conpunctus eram, ubi sacrificaueram mactans uetustatem meam et inchoata meditatione renouationis meae sperans in te, ibi mihi dulcescere coeperas et dederas laetitiam in corde meo. et exclamabam legens haec foris et agnoscens intus nec uolebam multiplicari terrenis bonis et deuorans tempora et deuoratus temporibus, cum haberem in aeterna simplicitate aliud frumentum et uinum et oleum.

Et clamabam in consequenti uersu clamore alto cordis mei: o in pace! o n id ipsum! o quid dixit: obdormiam et somnum capiam? quoniam quis resistet nobis, cum fiet sermo, qui scriptus est: absorpta est mors in uictoria? et tu es id ipsum ualde, qui non mutaris, et in te requies obliuiscens laborum omnium, quoniam nullus alius tecum nec ad alia adipiscenda, quae non sunt quod tu, sed tu, domine, singulariter in spe constituisti me. legebam et ardebam nec [*]( 2] Io. 1, 9. 4] Eph. 5, 8. 11] Ps. 4, 7. 14] Ps. 4, 8. 17] Ps. 4, 9. 19] I Cor. 15, 54. 20] cf. Malach. 3, 6. 22] Ps. 4, 10. ) [*]( 2 quo W 4 sumus Ml 5 internum] in te internum lumen HV, internum lumen b aeternum] in aeternum W 6 eis] in cis M afferent W ad] in V cur C 7 ostendet GHMedd. 9 et om. V incoata F, inchoatam H, inchoatur W 10 meditationem H ubi BPQV dulciscere W 11 coepe*as S 12 *oris S ignoscens W multiplicare FW 13 deuorans (orn. et) BCFGHMOPQVW edd. deuoratur W temporibus] temporalibus BGPQVb, teporabus F 14 aeterna simplicitatem V 17 pr. et alt. o om. F id om. F qui GV obdormiam (a ex u corr.) 0 19 absor*t.a (b ras.) P1, absorta CFHMOQVW uictoriam BCFHOWmo 20 id] in id BPQ et add. P* 21 omnium laborum GM nec] sed nec BHPQW ad om. V alia] alia multa BCFGHMOPQVlVedd. 22 quod] quae V sed tu om. S 23 nec] donec P )

206
inueniebam, quid facerem surdis mortuis, ex quibus fueram, pestis, latrator amarus et caecus aduersus litteras de melle caeli melleas et de lumine tuo luminosas, et super inimicis scripturae huius tabescebam.

Quando recordabor omnia dierum illorum feriatorum? sed nec oblitus sum nec silebo flagelli tui asperitatem et misericordiae tuae mirabilem celeritatem. dolore dentium tunc excruciabus me, et cum in tantum ingrauesceret, ut non ualerem loqui, ascendit in cor meum admonere omnes meos qui aderant, ut deprecarentur te pro me, deum salutis omnimodae. et scripsi hoc in cera et dedi, ut eis legeretur. mox ut genua simplici affectu fiximus, fugit dolor ille. sed quis dolor? aut quomodo fugit? expaui, fateor, domine meus et deus meus: nihil enim tale ab ineunte aetate expertus fueram. et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui et gaudens in fide laudaui nomen tuum, et ea fides me securum esse non sinebat de praeteritis peccatis meis, quae mihi per baptismum tuum remissa nondum erant.

Renuntiaui peractis uindemialibus, ut scholasticis suis Mediolanenses uenditorem uerborum alium prouiderent, quod et tibi ego seruire delegissem et illi professioni prae difficultate spirandi ac dolore pectoris non sufficerem. et insinuaui per litteras antistiti tuo, uiro sancto Ambrosio, pristinos errores meos et praesens uotum meum, ut moneret quid mihi potissimum de libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae gratiae [*]( 3] cf. Ps. 118, 103. 105. Ps. 138, 21. ) [*](3 pr. et om. B luminosos W inimicos MV 4 scripturae] scripturis bee scripturae BGb tacebam . P 5 recordabar BMiQb 8 in om. M grauesceret F, ingrauiscere W, ingrauescerem V 9 monere W 10 precarentur W, deprecantur M deum] dne V omnimodo V scripsis W 11 ut eis] eis ut BPQb, eis (om. ut) W simplici] supplici BCGHM OPQQVWedd., subplici F 12 et 13 fugiit HlV ille una. V dodolor F 13 et expaui W pro meus om. V et om. BCFGHMOPQ V edd. 14 expertus] et expertus W 16 securus P 18 uindemiarum 0 ut] et F scolasticis BFGHMPQVW 19 prouiderant W tibi (om. et) V 20 professione F suspiraudi BPQ, sperandi V 21 dolere P1 22 uero W ambrosio uiro sancto F 23 monerent 0, moueret FW quod V potissimum mihi bm de-tuis om. C 24 quod C )

207
paratior aptiorque fierem. at ille iussit Eseiam prophetam, credo, quod prae ceteris euangelii uocationisque gentium sit praenuntiator apertior. uerum tamen ego primam huius lectionem non intellegens totumque talem arbitrans distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio.

Inde ubi tempus aduenit, quo me nomen dare oporteret, relicto rure Mediolanium remeauimus. placuit et Alypio renasci in te mecum iam induto humilitate sacramentis tuis congrua et fortissimo dominatori corporis usque ad Italicum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. adiunximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum carnaliter de peccato meo. tu bene feceras eum. annorum erat ferme quindecim et ingenio praeueniebat multos graues et doctos uiros. munera tua tibi confiteor, domine deus meus, creator omnium et multum potens formare nostra deformia: nam ego in illo puero praeter delictum non habebam. quod enim et nutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraueras nobis, nullus alius: munera tua tibi confiteor. est liber noster, qui inscribitur "de Magistro": ipse ibi mecum loquitur. tu scis illius esse sensa omnia, quae inseruntur ibi ex persona conlocutoris mei, cum esset in annis sedecim. multa eius alia mirabiliora expertus sum. horrori mihi erat illud ingenium: et quis praeter te talium miraculorum opifex? cito de terra abstulisti uitam eius, et securior eum recordor non timens quicquam pueritiae nec adulescentiae nec omnino homini illi. sociauimus eum coaeuum nobis in gratia tua, educandum in disciplina tua: et baptizati [*](1 esaiam BCGHMOPVW, isaiam Fmo 2 ceteriis C euuangelii V pronuntiator MP 3 huius om. M 4 exercitatior] & exercitatior V 5 dfii CF 6 oporteret] oporteret & F, oportebat P1 7 mediolanum CGMPqQ edd. et om. V 8 humilitatem F tuis] eius B congrua (a in o corr.) S 9 confortissimo C domitori B CGIIMOPQ V Wmo, domitari F, domitore b usque om. F glatiali G 10 uasu an F, usu C, casu Q 12 eum] cum V ferme erat CF 14 multo F 15 poteris M reformare BPQbm 16 non] nihil PQbm, nil B et nutriebatur] eiiutriebatur CHPQVedd. 17 in om. M1 21 ei F 22 alium S 23 terra] terra ds V securiorem V 24 adhulescentiae W, aduliscentiae P 25 homini] omni F ulli B 26 educandumtua om. V )

208
sumus et fugit a nobis sollicitudo uitae praeteritae. nec satiabar in illis diebus dulcitudine mirabili, considerare altitudinem consilii tui super salute generis humani. quantum fleui in hymnis et canticis tuis suaue sonantis ecclesiae tuae uocibus conmotus acriter! uoces illae influebant auribus meis et eliquabatur ueritas in cor meum et exaestuabat inde affectus pietatis, et currebant lacrimae, et bene mihi erat cum eis.

Non longe coeperat Mediolanensis ecclesia genus hoc consolationis et exhortationis celebrare magno studio fratrum concinentium uocibus et cordibus. nimirum annus erat aut non multo amplius, cum Iustina, Valentiniani regis pueri mater, hominem tuum Ambrosium persequeretur haeresis suae causa, qua fuerat seducta ab Arrianis. excubabat pia plebs in ecclesia mori parata cum episcopo suo, seruo tuo. ibi mater mea, ancilla tua, sollicitudinis et uigiliarum primas tenens, orationibus uiuebat. nos adhuc frigidi a calore spiritus tui excitabamur tamen ciuitate adtonita atque turbata. tunc hymni et psalmi ut canerentur secundum morem orientalium partium, ne populus maeroris taedio contabesceret, institutum est: ex illo in hodiernum retentum multis iam ac paene omnibus gregibus tuis et per cetera orbis imitantibus.

Tunc memorato antistiti tuo per uisum aperuisti, quo loco laterent martyrum corpora Protasi et Geruasi, quae per tot [*]( 1 fugiit V 2 in om.. BCFGHMOPQVWedd. dulcitudine W, dulcedine BCFGHMOPQV edd. miraculi V 3 salutem BCFGHM OPQVW edd. ymnis BFIGMIS 4 commotibus CW 5 meis om. M liquabatur M ueritas] ueritas tua BPb 6 exaestuabat] aestuabat V, extuabat W, ex ea aestuabat BPb affectu V, afflictus F et om. F 8 longe] longe erat quod F in ecclesia M hoc genus M 9 exortationis FHO 10 cordis (om. et) V 12 qua] que H, quia F 13 arianis bm 14 ibi] ibi enim M mea mater BCFHOPQVW, mater (om. mea) M1 15 prima V, primatum M2 s. l. 16 adhuc om. F a om. V 17 attonita ciuitate M ymni BFGMIS 18 morientalium W 19 tabesceret V institutum] et institum W ex] et ex BCFGHMPQV Wedd. odiernum W, odierno F 20 ccteras HW urbis W 21 imii tationibus BPQ 22 antestiti H aparuisti BlW 28 protasii BCF GHMOPQVWedd. gerbasi S, gerbasii P, geruasii BCFGHMOQ VWedd. )

209
annos incorrupta in thesauro secreti tui reconderas, unde opportune promeres ad cohercendam rabiem femineam, sed regiam. cum enim prolata et effossa digno cum honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum quos inmundi uexabant spiritus confessis eisdem daemonibus sanabantur, uerum etiam quidam plures annos caecus ciuis ciuitatique notissimus, cum populi tumultuante laetitia causam quaesisset atque audisset, exiluit eoque se ut duceret suum ducem rogauit. quo perductus inpetrauit admitti, ut sudario tangeret feretrum pretiosae in conspectu tuo mortis sanctorum tuorum. quod ubi fecit atque admouit oculis, confestim aperti sunt. inde fama discurrens, inde laudes tuae feruentes, lucentes, inde illius inimicae animus etsi ad credendi sanitatem non applicatus, a persequendi tamen furore conpressus est. gratias tibi, deus meus! unde et quo duxisti recordationem meam, ut haec etiam confiterer tibi, quae magna oblitus praeterieram? et tamen tunc, cum ita fragraret odor unguentorum tuorum, non currebamus post te; ideo plus flebam inter cantica hymnorum tuorum, olim suspirans tibi et tandem respirans, quantum patet aura in domo faenea. [*]( 9] Ps. 115,15. 17] Cant. 1, 8. ) [*]( 1 thesauri S, thesauros F recondideras Q edd. oportune BCFG HMPQSVW 2 coercendam BGP, choercendam H1, coherendam M 3 enim om. V prolata] propalata BHMOPQ edd. effosa F, effusa Ml digna G transferentur MW 4 ambrosiam F 6 ciuitateque F, ciuitati*que G 7 tumultuantis BCGMpIQbm, tumultuantes P1 laetitiae BCFGbm 8 exiliuit BCFGHMIPQVWedd., exiliu Ml 9 imperauit F sudariu FMa feretri M\' 10 tuo om. V mortes G 11 admonuit BIMPQ oculi FMIPI, oculos P1 fama ex flamma corr. W 12 tuae om. F feruentis F lucentes add. 81 s. l., lucentis F inimici F 13 ad om. B credendi* (s ras.) W applicitus Mb, amplicatus P, amplificatus Q, ampliatus m 14 est om. F 15 eduxisti BP e Qb, reduxisti M ut] ad W 17 cum ita tunc V ita] ista M flagraret BFMOaPQSWb, fraglaret GHOI, flagret F unguendorum W yecurrebamus F 18 pos te BW ideo] et ideo BPQbm ymnorum BFGMSV 19 tibi] ti F paret V 20 domu V fanea W, fenee 01 ) [*]( XXXIII. Anr. Augustini conff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 14 )
210

Qui habitarc facis uiianimes in domo, consociasti nobis et Kuodiuni iuuenem ex nostro municipio. qui cum agens in rebus militaret, prior nobis ad te conuersus est et baptizatus et relicta militia saeculari accinctus in tua. simul eramus, simul habitaturi placito sancto. quaerebamus, quisnam locus nos utilius haberet seruientes tibi: pariter remeahamus in Africam. et cum apud Ostia Tiberina essemus, mater defuncta est. multa praetereo, quia multum festino. accipe confessiones meas et gratiarum actiones, deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. sed non praeteribo quidquid mihi anima parturit. de illa famula tua, quae me parturiuit et carne, ut in hanc temporalem, et corde, ut in aeternam lucem nascerer. non eius, sed tua dicam dona in eam. neque enim se ipsa fecerat aut educauerat se ipsam: tu creasti eam, nec pater nec mater sciebat, qualis ex eis fieret. et erudiuit eam in timore tuo uirga Christi tui, regimen unici tui in domo fideli, bono membro ecclesiae tuae. nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris praedicabat quantam famulae cuiusdam decrepitae, quae patrem eius infantem portauerat, sicut dorso grandiuscularum puellarum paruuli portari solent. cuius rei gratia et propter senectam ac mores optimos in domo christiana satis a dominis [*]( 1] Ps. 67, 7. ) [*]( 1 qui] quia H unianimes FP domu V 2 nobis ex mihi corr. P edodium (d pro ex b corr.) W ex] e V 3 at C1, a F 4 accinetus est b iu om. HV tuo BPQ 5 habitabamus BPQb placito] in placito GHMQIV 6 seruientes] et seruientes BP remeauimus VW affricam FHV 7 apud] in F2 8. l. hostia HOSVW, hostia M tiberiana HOV, tiberinam M defucta F 10 scileutio W 11 tua oni. B ut om. W hac FM 12 ut add. M* s. l. aeterna luce V renascerer Hb 13 dona dicam M ea BGMPQVWedd. se ipsam Q edd., ipsa se GM 14 edocauerat FW se ipsam om. Q, se ipsa BP tu] tu autem 0 nec mater om. V 15 sciebant C fieret] fieret illa Mb et om. V uirgo M 16 unici] unici filii BCFGHMPQWeàà., uni- O geniti filii V 17 teae F tanta F, tam V digigentiam G 18 quantum P, quanta F 19 patre V dorsū F 20 paruoli W portari solent paruuli F gratiam S 21 m**ores (ai ras.) P a dominis] ad omnis P, a dhominis W, ab omnib; M )

211
honorabatur. unde etiam curam dominicaruni tiliarum conmissam diligenter gerebat et erat in eis cohercendis, cum opus esset, sancta seueritate uehemens atque in docendis sobria prudentia. nam eas praeter illas horas, quibus ad mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardescerent siti, nec aquam bibere sinebat praecauens consuetudinem malam et ad-dens uerbum sanum: "modo aquam bibitis, quia in potestate uinum non habetis; cum autem ad maritos ueneritis factae dominae apothecarum et cellariorum, aqua sordebit, sed mos potandi praeualebit." hac ratione praecipiendi et auctoritate imperandi frenabat auiditatem tenerioris aetatis et ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, ut iam non liberet quod non deceret.

Et subrepserat tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, subrepserat ei uinulentia. nam cum de more puella sobria iuberetur a parentibus de cupa uinum depromere, submisso poculo qua desuper patet, priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum, quia non poterat amplius sensu recusante. non enim ulla temulenta cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus aetatis excessibus, qui ludicris motibus ebulliunt et in puerilibus annis maiorum pondere premi solent. itaque ad illud modicum cotidianum [*]( 1 cura* P, cura W familiarum SV filiarum dominicarum o conmissam] conmissam sibi BGMPQbm, sibi conmissam F 2 coercendis HIMV 3 docendi V prudentia-illas add. S1 s. l. 5 moderatissimo F halebantur F exarescerent V siti] si V 7 potesta- O tem FW 9 apotecarum FGMIV 10 putandi W permanebit CFo hac] ac C 11 auiditatem-formabat om. F ipsa C 12 non] nec BCGHMOPQWedd. biberent M 13 doceret F1 14 et 15 subreperat V sicut] qd V 15 uinolentia BCFGH*MPQ edd. cum add. 0* s. l. more] morte W1 puella] tamquam puella BCFGHM de OPQVWedd. 16 iuberet F cuppa (PGHMQedd., cubpa F pro- CU mere (de add. m. 1) S 17 pulo W laguncula F 18 labiis H, labri F sordebat FM1 19 sensu W ulla om. W 20 faciebam W1 fluentibus C 21 ludicris] ludi eius (e am. 2) V annis] animis FGH MOVWedd. malorum PQ 22 cotidianum om. BCFGHMOPQ VW edd. ) [*]( 14* )

212
cotidiana modica addèndo- quoniam qui modica spernit, paulatim decidit— in eam consuetudinem lapsa erat, ut prope iam plenos mero caliculos inhianter hauriret. ubi tunc sagax anus et uehemens illa prohibitio? numquid ualebat aliquid aduersus latentem morbum, nisi tua medicina, domine, uigilaret super nos? absente patre et matre et nutritoribus tu praesens, qui creasti, qui uocas, qui etiam per t praepositos homines boni aliquid agis ad animarum salutem. quid tunc egisti, deus meus? unde curasti? unde sanasti? nonne protulisti durum et acutum ex altera anima conuicium tamquam medicinale ferrum ex occultis prouisionibus tuis et uno ictu putredinem illam praecidisti? ancilla enim, cum qua solebat accedere ad cupam, litigans cum domina minore, ut fit, sola cum sola, obiecit hoc crimen amarissima insultatione uocans meribibulam. quo illa stimulo percussa respexit foeditatem suam confestimque damnauit atque exuit. sicut amici adulantes peruertunt, sic inimici litigantes plerumque corrigunt. nec tu quod per eos agis, sed quod ipsi noluerunt, retribuis eis. illa enim irata exagitare appetiuit minorem dominam, non sanare, et ideo clanculo, aut quia ita eas inuenerat locus et tempus litis, aut ne forte et ipsa periclitaretur, quod tam sero prodidisset. at tu, domine, rector caelitum et terrenorum, ad usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxum [*]( 1] Eccli. 19,1. ) [*]( 1 pr. modica] modico W 2 decedit W, decidet V ea consuetudine V labsa CS prope] poene Ql V iam om. V 3 inianter FSW, hianter V auriret Cl HVW 4 huehemens P proibitio W, prohibitionum FM numqui V, quid FM ualebit F 5 latententem F 6 absente] abs te F matre et patre M 7 per om. M praesitos F, praeposteros Ant. Arn. um 8 quid] nam quid G 9 sanastis W 10 mediciualem V ferro V ex] ti et F 11 ancillam V 12 cuppam G edd., cubam F, culpam M ligans (u m. 2) W 13 minore] inhore W fit fit 0 obicit F amarissima] cum amarissima HV 14 meribibulam (i alt. ex 0 corr.) S, meribibolam V1 quod CIW, qua PQ illa om. V1 15 oxuiti W 16 adolantes F, adnlantis G 17 uoluerint G 18 retribues W pethiit F minorem** (do e ras.) M, irata V 19 eas ita MV, ita se W 21 caelitum] caelitum M, caeli tunc H, caelestium Fb 22 terraenorum S tuus V )
213
saeculorum ordinate turbulentum, etiam de alterius animae insania sanasti alteram, ne quisquam, cum hoc aduertit, potentiae suae tribuat, si uerbo eius alius corrigatur, quem uult corrigi.

Educata itaque pudice ac sobrie potiusque a te subdita parentibus quam a parentibus tibi, ubi plenis annis nubilis facta est, tradita uiro seruiuit ueluti domino et sategit eum lucrari tibi loquens te illi moribus suis, quibus eam pulchram faciebas et reuerenter amabilem atque mirabilem uiro. ita autem tolerauit cubilis iniurias, ut nullam de hac re cum marito haberet umquam simultatem. expectabat enim misericordiam tuam super eum, ut in te credens castificaretur. erat uero ille praeterea sicut beniuolentia praecipuus, ita ira feruidus. sed nouerat haec non resistere irato uiro, non tantum facto, sed ne uerbo quidem. iam uero refractum et quietum cum opportunum uiderat, rationem facti sui reddebat, si forte ille inconsideratius conmotus fuerat. denique cum matronae multae, quarum uiri mansuetiores erant, plagarum uestigia etiam dehonestata facie gererent, inter amica conloquia illae arguebant maritorum uitam, haec earum linguam, ueluti per iocum grauiter admonens, ex quo illas tabulas, quae matrimoniales uocantur, recitari audissent, tamquam instrumenta, quibus ancillae factae essent, deputare debuisse; proinde memores conditionis superbire aduersus dominos non oportere. cumque mirarentur illae scientes, quam ferocem coniugem sustineret, numquam fuisse auditum aut aliquo indicio claruisse, quod Patricius ceciderit uxorem aut quod [*](1 ordinate turbolentum BM, ordinareturbulenta H, ordinans te turbulentum G, ordinans turbulentum bm insaniam FS 2 aduerterit C, auerterit F 3 tribuet H uero V 4 educataq. V 5 ubi-est add. S1 s. Z. nobilis FO1 6 Ciro om. V 8 reuerentem HV, reuerterer M1, re uera MS 10 numquam F 11 castigaretur 0 13 ne] nec GV 14 refactum F, refracto m quieto m oportunum mss. 15 uideret FGMQmo inconsiderantius BQW 17 dehonestatam G, de honesta B u i faciem FG 19 ueleti F graueter M admonens] ad oms V 20 taa u bulis P, tabalas F matrimonialis W recitare F 21 factae essent] fuissent V deputari FV 22 debuissent BFMl PQb condicionis BOFS 23 oportere] debere F 24 congugem F 25 iuditio M clarius se W pr. quod] quo V Patricius] patri eius V ciciderit B alt. quod] aliquod V )

214
a se inuicem uel unum diem domestica lite dissenserint, et causam familiariter quaererent, docebat illa institutum suum, quod supra memoraui. quae obseruabant, expertae gratulabantur: quae non obseruabant, subiectae negabantur.

Socrum etiam suam primo susurris malarum ancillarum aduersus se irritatam sic uicit obsequiis perseuerans tolerantia et mansuetudine, ut illa ultro filio suo medias linguas famularum proderet, quibus inter se et nurum pax domestica turbabatur, expeteretque uindictam. itaque posteaquam ille et matri obtemperans et curans familiae disciplinam et concordiae suorum consulens proditas ad prodentis arbitrium uerberibus cohercuit, promisit illa talia de se praemia sperare debere, quaecumque de sua nuru sibi, quo placeret, mali aliquid loqueretur, nullaque iam audente memorabili inter se beniuolentiae suauitate uixerunt.