Confessiones

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Dicunt enim: "quarnuis uera sint haec, non ea tamen duo Moyses intuebatur, cum reuelante spiritu diceret: in principio fecit deus caelum et terram. non caeli nomine spiritalem uel intellectualem illam creaturam semper faciem dei contemplantem significauit nec terrae nomine informem materiam." [*]( 1] Ps. 27, 1. 12] cf. Rom. 8, 23. 22] Gen. 1,1. ) [*]( 1 repulerint BCFplV scileas (om. tu) W 3 foris om. G suflantes 5F citantes F 4 cubilem FS eum GXF 5 amatorie H inennarrabiles HXS 6 pr. hierusalem-corde om. Q1 extento] ex toto M ea W susum OxVW 8 inlustratorum 0 patre S 9 fortis W dir licias S solium S 10 iuefabilia (f add. m. 1) S summum] sum V 11 et om. 0 non om. W auertatur C pace G V 12 mihi ista edd. 13 collegas W sum a] suu a V, summa 0, sum ad W 14 conformis atq. confirmis W1 16 non dicunt esse G 17 per] pp S1 edictam M 18 creaturam M tamen om. B 21 quamuis] quam S haec om. W1 22 moses S spiritu reuelante bm 23 deus fecit V 24 dei om. F 25 informe W1 materiem H )

326
quid igitur? "quod nos dicimus" inquiunt "hoc ille uir sensit, hoc uerbis istis elocutus est". quid illud est? "nomine" aiunt "caeli et terrae totum istum uisibilem mundum prius uniuersaliter et breuiter significare noluit, ut postea digereret dierum enumeratione quasi articulatim uniuersa, quae sancto spiritui placuit sic enuntiare. tales quippe homines erant rudis ille atque carnalis populus, cui loquebatur, ut eis opera dei non nisi sola uisibilia commendanda iudicaret." terram uero inuisibilem et incompositam tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur per illos dies facta atque disposita esse cuncta ista uisibilia, quae nota sunt omnibus, non incongruenter informem istam materiem intellegendam esse consentiunt.

Quid? si dicat alius eandem informitatem confusionemque materiae caeli et terrae nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste uisibilis cum omnibus naturis, quae in eo manifestissime apparent, qui caeli et terrae nomine saepe appellari solet, conditus atque perfectus est? quid? si dicat et alius caelum et terram quidem inuisibilem uisibilemque naturam non indecenter appellatam ac per hoc uniuersam creaturam, quam fecit in sapientia, id est in principio, deus, huiuscemodi duobus uocabulis esse conprehensam; uerum tamen quia non de ipsa substantia dei, sed ex nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt id ipsum, quod deus, et inest quaedam mutabilitas omnibus, siue maneant, sicut aeterna domus dei, siue mutentur, sicut anima [*]( quid 2 eloquutus P, locutus HOVW quidquid H, quid (quid add. d m. 3) W illū (d add. 1n. rec.) V est illud Hmo 3 & totum H istum ex iustum corr. H 4 dicereret G 5 enumerationem CSV a ti quae] q* H 6 enumerare P tales] sic S 8 uisibilia om. V 9 abissum S, habyssum MW 10 atque om. F esse cuncta] ecce tunc G 11 sint H omnibus] oninia o. (del. m. 1) S 12 materiam CFHMO d \'i VWmo 13 quis C 14 insinuata S ex ea] exeat H 15 uisibiles W & d quae] qu H in] ex 01; corr. m. 2 in mg. 16 et om. M 17 qui (d add. m. 2) G et om. S 18 inuisibilemque (om. uisibilem) W, inuisibilem uisibilem (om. que) B incendenter V 19 appellatum 01 a ac] hac W creaturum H 20 di V duabus S 21 conpraehinsam S 8 22 ex] et W1 alt. sunt-deus om. Gl 23 inest] i. ei H 24 pr. sicutmutentur om. GS.. )

327
hominis et corpus, communem omnium rerum inuisibilium uisibiliumque materiem adhuc informem, sed certe formabilem, unde fieret caelum et terra, id est inuisibilis atque uisibilis iam utraque formata creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur terra inuisibilis et inconposita et tenebrae super abyssum, ea distinctione, ut terra inuisibilis et inconposita intellegatur materies corporalis ante qualitatem formae, tenebrae autem super abyssum spiritalis materies ante cohibitionem quasi fluentis inmoderationis et ante inluminationem sapientiae?

Est adhuc quod dicat, si quis alius uelit, non scilicet iam perfectas atque formatas inuisibiles uisibilesque naturas caeli et terrae nomine significari, cum legitur: in principio fecit deus caelum et terram, sed ipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his nominibus appellatam, quod in ea iam essent ista confusa, nondum qualitatibus formisque distincta, quae nunc iam digesta suis ordinibus uocantur caelum et terra, illa spiritalis, haec corporalis creatura.

Quibus omnibus auditis et consideratis nolo uerbis contendere; ad nihil enim utile est nisi ad subuersionem audientium. ad aedificationem autem bona est lex, si quis ea legitime utatur, quia finis eius est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta; et nouit magister noster, in quibus duobus praeceptis totam legem prophetasque suspenderit. quae mihi ardenter confitenti, [*]( 20] II Tim. 2, 14. 22] I Tim. 1, 8 et 5. 25] cf. Matth. 22, 40. ) [*]( 1 commune CGMS 3 flerit S terram FSW id est] inde est V, i<t H 4 formam creatura H numinibus W enuutiata BFPQb 6 ea distinctione - 8 abyssum om. H 9 materia M choibitionem F, e*oibitione V fiuentisslmo derationis W 10 inluminatione S 11 aliud MP licet (om. sci) M 12 perfectus F 13 significare G 14 iniam coationem CGS 16 ea iam] eam C essint S 17 distinctam BPIQS nunc iam digesta] nuntiandi gesta GH digestam S 18 terram F 20 uerbis bis script. exhib. W 21 nihilum S utilis S 23 eam CS utatur M 24 pr. et oni. V alt. et om. V 25 noui GOS 26 suspenderit M audenter H )

328
deus meus, lumen oculorum meorum in occulto, quid mihi obest, cum diuersa in his uerbis intellegi possint, quae tamen uera sint? quid, inquam, mihi obest, si aliud ego sensero quam sensit alius eum sensisse, qui scripsit? omnes quidem, qui legimus, nitimur hoc indagare atque conprehendere, quod uoluit ille quem legimus, et cum eum ueridicum credimus, nihil, quod falsum esse uel nouimus uel putamus, audemus eum existimare dixisse. dum ergo quisque conatur id sentire in scripturis sanctis, quod in eis sensit ille qui scripsit, quid mali est, si hoc sentiat, quod tu, lux omnium ueridicarum mentium, ostendis uerum esse, etiamsi non hoc sensit ille, quem legit, cum et ille uerum nec tamen hoc senserit?

Verum est enim, domine, fecisse te caelum et terram. uerum est esse principium sapientiam tuam, in qua fecisti omnia. item uerum est, quod mundus iste uisibilis habet magnas partes suas caelum et terram breui conplexione factarum omnium conditarumque naturarum. et uerum est, quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae quandam informitatem, qua formam capit uel qua mutatur et uertitur. uerum est nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae incommutabili, ut, quamuis sit mutabile, non mutetur. uerum est informitatem, quae prope nihil est, uices temporum habere non posse. uerum est, quod, unde fit aliquid, potest quodam genere locutionis [*]( 1] Ps. 37,11. 14] Ps. 103, 24. ) [*](2 possunt M 3 mihi om. M ego om. G sen***sero (tio eras.) 0 . dioo quem P1, qua* C add. m. 2) H 4 sentit S sensisse. (dico add. m. 3) M scribit G 5 nititur M inde agare 0 atque] aut Q, aut ex ut corr. P conpraehindere S quid M 6 quem] cum O1 e eum om. M uiridicum W, uedericum S 7 esset C, 5 F audimus W I . ur 8 aestimare S cum CH conatus F ad P 9 script.is (ur add. m. 3) 0 ille] ipse C qui-ll sensit ille om. M quid (d del. m. 3) W 11 hoc non BGPQbm sentit V 12 nec] non FPQ (on in ras. P) tamen] t. si S 13 enim est CM, est (om. enim) H fecisset (om. te) W1, fecisse (om. te) M 14 uerum STF1: et uerum cet. et edd. principium esse b m 15 habit S 18 notiae V quadam F quae S 19 forma V qua om. P1 20 ut] et G 21 mutatur G 22 proprie l non om. F )

329
habere iam nomen eius rei, quae inde fit: unde potuit uocari caelum et terra quaelibet informitas, unde factum est caelum et terra. uerum est omnium formatorum nihil esse informi uicinius quam terram et abyssum. uerum est, quod non solum creatum atque formatum sed etiam quidquid creabile atque formabile est tu fecisti, ex quo sunt omnia. uerum est omne, quod ex informi formatur, prius esse informe, deinde formatum.

Ex his omnibus neris, de quibus non dubitant, quorum interiori oculo talia uidere donasti et qui Moysen, famulum tuum, in spiritu ueritatis locutum esse immobiliter credunt, ex his ergo omnibus aliud sibi tollit qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus intellegibilem atque sensibilem uel spiritalem corporalemque creaturam; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus uniuersam istam molem corporei mundi huius cum omnibus quas continet manifestis notisque naturis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit informem materiam creaturae spiritalis et corporalis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus informem materiam creaturae corporalis, ubi confusum adhuc erat caelum et terra, quae nunc iam distincta atque formata in istius mundi mole sentimus; aliud qui dicit: in principio [*]( 6] I Cor. 8, 6. ) [*]( * 1 eius] eis S, ei*us H uocare W, inuocąri M 2 terram FHl VIlV 3 terram FHl 4 terra S 5 quodquid C1 atque formabile om. W; bi bis scriptum exh. V, atque formale (bi a tn. 2) H 7 ex] et W pr. informe 01 pi 10 inferiori V et om. W mosen S 12 quid W princio V 13 coaeternum S 14 ante uel ras. 13 litt. M 15 quid W . i 16 terra S id est-deus om. GIM coaeternum S 17 corpore. C 18 quos C1 continit S minifestis M, manifestisque (notis om.) W quid W 20 sibi om. GW fecit] f. deus BCFPQ edd. iuformem] i in G materiem H spiratalisjET 21 aliud - 23 corporalis om. F quid W 22 sibi om. W 23 materiem H 24 distinctam 0 25 molae P )

330
fecit deus caelum et terram, id est in ipso exordio faciendi atque operandi fecit deus informem materiam confuse habentem caelum et terram, unde formata nunc eminent et apparent cum omnibus, quae in eis sunt.

Item quod adtinet ad intellectum uerborum sequentium, ex illis omnibus ueris aliud sibi tollit, qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est corporale illud, quod fecit deus, adhuc materies erat corporearum rerum informis, sine ordine, sine luce; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum corporeum et terra corporea cum omnibus quae in eis sunt corporeis sensibus nota; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum intellegibile - quod alibi dicitur caelum caeli — et terra, scilicet omnis natura corporea, sub quo nomine intellegatur etiam hoc caelum corporeum, id est unde fieret omnis inuisibilis uisibilisque creatura; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, non illam informitatem nomine caeli et terrae scriptura appellauit, sed iam erat, inquit, [*]( 14] Gen. 1, 2. 18] Ps. 113, 16. ) [*]( t i 1 faciendo FG 2 operando F informe W maturam F 3 formatam SW eminenter (om. et) W 6 his W 7 inuisibilis] inanis et uacua add. al. na. G 8 incorporale BFPQ b 10 terram M incon- O posita] uacua V 11 erant om. V1 tątum F 12 terram FS 13 terram corpoream et caelum corporeum S terram corpoream H corporeum -18 caelum om. V 14 corporeis (eis ex ib; corr.) S 15 erat U om. W1 16 super abyssum erant G 17 est om. F adhoc F ina formis et om. H 18 erut F fierit S intellegibilem S caelum] et c. S 19 terram S omnem naturam corpoream S 21 fierit S ere natura (ere a m. 2) M qui om. F 23 illam] illa W, illa illam C infirmitatem M nomine ovi. V 24 erat om. V )

331
ipsa informitas, quam terram inuisibilem et inconpositam tenebrosamque abyssum nominauit, de qua caelum et terram deum fecisse praedixerat, spiritalem scilicet corporalemqne creaturam; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est informitas quaedam iam materies erat, unde caelum et terram deum fecisse scriptura praedixit, totam scilicet corpoream mundi molem in duas maximas partes superiorem atque inferiorem distributam cum omnibus quae in eis sunt usitatis notisque creaturis.

Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere quisquam ita temptauerit: "si non uultis hanc informitatem materiae caeli et terrae nomine appellatam uideri, erat ergo aliquid, quod non fecerat deus, unde caelum et terram faceret; neque enim scriptura narrauit, quod istam materiem deus fecerit, nisi intellegamus eam caeli et terrae aut solius terrae uocabulo significatam, cum diceretur: in principio fecit deus caelum et terram, ut id, quod sequitur: terra autem erat inuisibilis et inconposita, quamuis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intellegamus nisi eam, quam fecit deus in eo, quod perscriptum est: fecit caelum et terram," respondebunt assertores duarum istarum sententiarum, quas extremas posuimus, aut illius aut illius, cum haec audierint, et dicent: "informem quidem istam materiam non negamus a deo factam, deo, a quo sunt omnia bona ualde, quia, sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est creabile atque formabile, sed tamen bonum: non autem [*]( 1 et tenebrosamque W 3dnM 8 4 creaturam] naturam cr. S 5 id est] ind\' M 6 iam om. G 7 corporea G 8 superiores S 11 resiste W 12 uultis hanc] u. hunc S, uult istam H 13 materiem HW 14 quod om. W 15 enim om. S narrat S materiam M 16 nisi] nisi ut i HFGHPQb eum S solus (\' add. m. 2) P 18 ut] et BFPQb 19 materiam iuformem 0 materiem H 20 eum Cl 21 perscriptum HMSV: praescriptum CGOmo, scriptum BFPQWb alt. fecit] f. deus BHedd. 23 extremus M alt. aut illius om. GW 25 a deo] ab eo C alt. deo om. BFPQb, a deo V, * ** H 27 ita] itaque VW )

332
conmemorasse scripturam, quod hanc informitatem fecerit deus, sicut alia multa non commemorauit, ut Cherubim et Seraphim, et quae apostolus distincte ait, sedes, dominationes, principatus, potestates, quae tamen omnia deum fecisse manifestum est. aut si in eo, quod dictum est: fecit caelum et terram, conprehensa sunt omnia, quid de aquis dicimus, super quas ferebatur spiritus dei? si enim terra nominata simul intelleguntur, quomodo iam terrae nomine materies informis accipitur, quando tam speciosas aquas uidemus? aut si ita accipitur, cur ex eadem informitate scriptum est factum firmamentum et uocatum caelum neque scriptum est factas esse aquas? non enim adhuc informes sunt et inuisae, quas ita decora specie fluere cernimus. aut si tunc acceperunt istam speciem, cum dixit deus: congregetur aqua, quae est sub firmamento, ut congregatio sit ipsa formatio, quid respondebitur de aquis, quae super firmamentum sunt, quia neque informes tam honorabilem sedem accipere meruissent nec scriptum est, qua uoce formatae sint? unde si aliquid Genesis tacuit deum fecisse, quod tamen deum fecisse nec sana fides nec certus ambigit intellectus, nec ideo ulla sobria doctrina dicere audebit istas aquas coaeternas deo, quia in libro Geneseos commemoratas quidem audimus, ubi autem factae sint, non inuenimus, cur non informem quoque [*]( 2] cf. Es. 6, 2 et 37, 16. 3] Col. 1, 16. 7] cf. Gen. 1, 2. 13] Gen. 1, 9. ) [*]( 1 fecerat S 2 ut] sicut BFPQb cherubyn S, cherubin FGHIQV, h cerubim C, cerubin (h tn. 2) P pr. et om. G seraphin BHIPQS, serafim C, serafiu V 3 principatus potest. dominationes V 4 inanifest**um (at ras.) H 5 in om. BCFGMOPQVW conpraehinsa S O 6 quid] quis F quas] aquas M 7 simul] si quis F 8 infirmis V 9 ita om. Q1 cur] cur non V 10 informitatem HlSW 11 facta W 12 sunt] s. & uisa equas n enl adhuc informes sunt W decora] de corpora W specie (e pr. ex i corr.) C 13 congregentur S, congregatur W 14 sub] super M, supra C1 firmamentum S 16 neque om. G 17 accepere F sunt M 18 quod-fecisse om. M 19 ambiit M 20 ulla] illa V subria S audeuit S 21 audiuimus HObm 22 facta B, factas S sunt GV1 quur GS )
333
illam materiem, quam scriptura haec terram inuisibilem et inconpositam tenebrosamque abyssum appellat, docente ueritate intellegamus ex deo factam esse de nihilo ideoque illi non esse coaeternam, quamuis ubi facta sit omiserit enuntiare ista narratio?"

His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmitatis meae, quam tibi confiteor scienti deo meo, duo uideo dissensionum genera oboriri posse, cum aliquid a nuntiis ueracibus per signa enuntiatur, unum, si de ueritate rerum, alterum, si de ipsius qui enuntiat uoluntate dissensio est. aliter enim quaerimus de creaturae conditione, quid uerum sit, aliter autem quid in his uerbis Moyses, egregius domesticus fidei tuae, intellegere lectorem auditoremque uoluerit. in illo primo genere discedant a me omnes, qui ea, quae falsa sunt, se scire arbitrantur. in hoc item altero discedant a me omnes, qui ea quae falsa sunt Moysen dixisse arbitrantur. coniungar autem illis, domine, in te et delecter cum eis in te, qui ueritate tua pascuntur in latitudine caritatis, et accedamus simul ad uerba libri tui et quaeramus in eis uoluntatem tuam per uoluntatem famuli tui, cuius calamo dispensasti ea.

Sed quis nostrum sic inuenit eam inter tam multa uera, quae in illis uerbis aliter atque aliter intellectis occurrunt quaerentibus, ut tam fidenter dicat hoc sensisse Moysen m [*]( 1 materiam HMOW, materigs F uisibilem F 2 docent (8 m. 2) G 3 ex] et W, a GHMtn factam om. V, factum BFP ideoque illi] ideoque S 4 coaeternum C om*iserit (m ras.) H enuntiare] nuntiare S 6 ego BGOPQW* prospectis S, perfectis V iniquitatis W 7 uideo duo GM 8 dissensionum (n pr. ex s corr.) P, quid dissensionem Fl aboriri S, oborriri W, oborire M alii G a om. V; ad S 9 signum V alterum (om. si) GM 10 quae V nuntiat V, adnuntiat BFPQb uoluntate] ueritate H 11 conditione - 16 arbitran(tur) add. B\' in ras. 12 moises S 13 uoluit F 14 disce*dant (n ras.) V qui ea-omnes om. G 16 moisen F, moysen (n ex s) V, mosen S dixisse om. M 17 tua om. B 18 pascantur B latitudinem C ad uerba] aduersa F 19 quaeremus W tuam ***** (uolun ras.) W 20 eam M 21 inueniet BCFPQbo ea CFV, in ea H inter tam] in terram F 22 uera] uerba BFMPQb 23 ut tam] uitam V, utam F sensi (• add. m. 2) G, sensissem W)

334
atque hoc in illa narratione noluisse intellegi, quam fidenter dicit hoc uerum esse, siue ille hoc senserit siue aliud? ecce enim, deus meus, ego seruus tuus, qui uoui tibi sacrificium confessionis in his litteris et oro, ut ex misericordia tua reddam tibi uota mea, ecce ego quam fidenter dico in tuo uerbo incommutabili omnia te fecisse, inuisibilia et uisibilia, numquid tam fidenter dico non aliud quam hoc adtendisse Moysen, cum scriberet: in principio fecit deus caelum et terram, quia non, sicut in tua. ueritate hoc certum uideo, ita in eius mente uideo id eum cogitasse, cum haec scriberet? potuit enim cogitare in ipso faciendi exordio, cum diceret: in principio; potuit et caelum et terram hoc loco nullam iam formatam perfectamque naturam siue spiritalem siue corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem uelle intellegi. uideo quippe uere potuisse dici, quidquid horum diceretur, sed quid horum in his uerbis ille cogitauerit, non ita uideo, quamuis siue aliquid horum siue quid aliud, quod a me conmemoratum non est, tantus uir ille mente conspexerit, cum haec uerba promeret, uerum eum uidisse apteque id enuntiauisse non dubitem.

Nemo iam mihi molestus sit dicendo mihi: "non hoc sensit Moyses, quod tu dicis, sed hoc sensit, quod ego dico." si enim mihi diceret: "unde scis hoc sensisse Moysen, quod de his uerbis eius eloqueris?" aequo animo ferre deberem et responderem fortasse, quae superius respondi uel aliquanto uberius, si esset durior. cum uero dicit: "non hoc ille sensit, quod tu [*]( 4] Ps. 21, 26. ) [*]( 3 uoui ex uiuo corr. P, noui M, uouit F ibi F 4 ex] et W tua] i mea W 5 ego] enim M 6 incommutabile G uisibilia] inuisibilia GQ 8 deus fecit CFOPW 9 ita-uideo om. S 10 id] in H 12 iam OnJ. V pfectam perfectamq; W 13 carnalem V 15 diceretur] indiceretur M, in his diceretur G alt. eorum W in his om. G, his M 16 horum-quid om. H 17 quid] aliquid BFPQ VWbm es W 18 conspe*xerit (& ras.) V 19 eum] cum V apteque id] apte quid G, apte quod id H enuntiasse FQVedd., adnuntiauisse CH dubitantc M 20 mihi iam bm 22 dicerent H, die de diceret G sis (c na. 2) C de] in F 23 loqueris CH et om. V du 25 irior (du m. 2) G )

335
dicis, sed quod ego dico" neque tamen negat, quod uterque nostrum dicit, utrumque uerum esse, o uita pauperum, deus meus, in cuius sinu non est contradictio, plue mihi mitigationes in cor,; ut patienter tales feram; qui non mihi hoc dicunt, quia diuini sunt et in corde famuli tui uiderunt quod dicunt, sed quia superbi sunt nec nouerunt Moysi sententiam, sed amant suam, non quia uera est, sed quia sua est. alioquin et aliam ueram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando uerum dicunt, non quia ipsorum, sed quia uerum est: et ideo iam nec ipsorum est, quia uerum est. si autem ideo ament illud, quia uerum est, iam et ipsorum est et meum est, quoniam in commune omnium est ueritatis amatorum. illud autem, quod contendunt non hoc sensisse Moysen, quod ego dico, sed quod ipsi dicunt, nolo, non amo, quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae, sed audaciae est, nec uisus, sed tyfus eam peperit. ideoque, domine, tremenda sunt iudicia tua, quoniam ueritas tua nec mea est nec illius aut illius, sed omnium nostrum, quos ad eius communionem publice uocas, terribiliter admonens nos, ut nolimus eam habere priuatam, ne priuemur ea. nam quisquis id, quod tu omnibus ad fruendum proponis, sibi proprie uindicat et suum uult esse quod omnium est, a communi propellitur ad sua, hoc est a ueritate ad mendacium. qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur.

Adtende, iudex optime, deus, ipsa ueritas, adtende, quid dicam contradictori huic, adtende; coram te enim dico et coram fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad. finem [*]( 20] cf. I Tim. 6, 5. 23] Io. 8, 44. 26] I Tim. 1, 8 et 5. ) [*]( 1 uterquoque G 2 uita] uite uita V 3 mitagationes F 4 patienter om. G, p. ueras P 6 mose U 7 sed-est om. V 8 et] nam V sicut] s. et BFPQb 9 ipsorum S: i. est BCFGHMOPQVWEug. edd. 10 pr. idcirco H pr. est om. P1 alt. est om. W *ideo (u ras.) P 11 amant BFGMiPQb 12 ueritas MlPxQlW amator** 0 13 sentisse V 16 typhus C, tiphus W 19 terribilis ter W admones CV quia eam nolimus BCFGHMOPQVW 20 nec MW quis \'\'(quia m. 2) P 21 proponit S uendicat (e ex i corr. m. rec.) V hominum M 22 suam GM 23 in mendacium U 25. contradoctori P1 26 legem C ad] in H )

336
caritatis; adtende et uide, quid ei dicam, si placet tibi. hanc enim uocem huic refero fraternam et pacificam: si ambo uidemus uerum esse quod dicis et ambo uidemus uerum esse quod dico, ubi, quaeso, id uidemus? nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est inconmutabili ueritate. cum ergo de ipsa domini dei nostri luce non contendamus, cur de proximi cogitatione contendimus, quam sic uidere non possumus, ut uidetur inconmutabilis ueritas, quando, si ipse Moyses apparuisset nobis atque dixisset: "hoc cogitaui", nec sic eam uideremus, sed crederemus? non itaque supra quam scriptum est unus pro altero infletur aduersus alterum. diligamus dominum deum nostrum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente nostra et proximum nostrum sicut nosmet ipsos. propter quae duo praecepta caritatis sensisse Moysen, quidquid in illis libris sensit, nisi crediderimus, mendacem faciemus dominum, cum de animo conserui aliter quam ille docuit opinamur. iam uide, quam stultum sit in tanta copia uerissimarum sententiarum, quae de illis uerbis erui possunt, temere adfirmare, quam earum Moyses potissimum senserit, et perniciosis contentionibus ipsam offendere caritatem, propter quam dixit omnia, cuius dicta conamur exponere.

Et tamen ego, deus meus, celsitudo humilitatis meae et requies laboris mei, qui audis confessiones meas et dimittis peccata mea, quoniam tu mihi praecipis, ut diligam proximum [*]( 11] I Cor. 4, 6. 12] Deut. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( u 1 caritas (tI add. m. 2) P 2 refero om. W 3 quod-esse om. W quae G 5 ipsa (in om.) Y 6 in**commutabili 0 7 contendamus] attendamus M cur de] corde F 8 incommutabiles JET1, incommutabili V ueritate V 9 hoc] et hoc W 10 cogitaui] cogita ut V credemus H 11 super H 13 ex] et ex BCFGHMOPQVWedd. a bis toto F alt. ex] et ex BCFGMPQ edd. et] ex M proximos 0 nostros V 15 pr. sensisset (eorr. m. rec.) V 16 facimus H deum BFP ■ QWb 17 conserui] serui Q 1, consensu M pr. quam om. G1 ille om. G alt. quam] quod W stultus V 18 cupia W 19 uerbi serui FUW 20 pernetiosis B offenderit G, ostfendere Y 21 data M 23 humitatis M 24 mei] mea G dimittitis F 25 proxim***um H )

337
meum sicut me ipsum, non possum minus credere de Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac desiderarem abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo ille eoque loci me constituisses, ut per seruitutem cordis ac linguae meae litterae illae dispensarentur, quae tanto post essent omnibus gentibus profuturae et per uniuersum orbem tanto auctoritatis culmine omnium falsarum superbarumque doctrinarum uerba superaturae. uellem quippe, si tunc ego essem Moyses — ex eadem namque massa omnes uenimus; et quid esthomo, nisi quia memor es eius? — uellem ergo, si tunc ego essem quod ille et mihi abs te Geneseos liber scribendus adiungeretur, talem mihi eloquendi facultatem dari et eum texendi sermonis modum, ut neque illi, qui nondum queunt intellegere quemadmodum creat deus, tamquam excedentia uires suas dicta recusarent et illi, qui hoc iam possunt, in quamlibet ueram sententiam cogitando uenissent, eam non praetermissam in paucis uerbis tui famuli reperirent, et si alius aliam uidisset in luce ueritatis, nec ipsa in eisdem uerbis intellegenda deesset.

Sicut enim fons in paruo loco uberior est pluribusque riuis in ampliora spatia fluxum ministrat quam quilibet eorum riuorum, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur, ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura paruo sermonis modulo scatet fluenta liquidae ueritatis, unde sibi quisque uerum, quod de his rebus potest, hic illud, ille illud, [*]( 9] Ps. 8, 5. ) [*]( 1 non possum om. S moysen M, moysen G 2 quia BPQ 3 dare P1 illo om. G 4 loco BFGaHPQ edd. me om. P1 constituisse tF 7 superbiarumque FP 8 ego om. G 9 eandem F namque add. 02 in mg. quid est] quide F homo nisi] homini si W 10 eius es V si tunc ego om. W ego] e*go (r ras.) H 11 iuiungeretur H2mo, adiungetur M 12 eloquendi om. G extendi FQIV, te C extendi H 13 quę (e ex i) H quaeunt CGOPS 14 exedentia (0 add. m. rec.) V suos P1 15 illo C, ille F iam om. Q1 16 inuenisseut GMV 17 uerbis om. Q1 tui] tuis S 18 ipsam C intellegendam C, intelligentia Qz s. l. deesse C, deessent BPQ 19 paruulo H, paruolo (om. loco) W 21 deducetur W 22 sermocinatoris W, sermocinaturus F 24 quisqua M1 ) [*]( XXXIII. Aur. Augustini couff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 22 )

338
per longiores loquellarum anfractus trahat. alii enim cum haec uerba legunt uel audiunt, cogitant deum quasi hominem aut quasi aliquam mole inmensa praeditam potestatem nouo quodam et repentino placito extra se ipsam tamquam locis distantibus fecisse caelum et terram, duo magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur, et cum audiunt: dixit deus: fiat illud, et factum est illud, cogitant uerba coepta et finita, sonantia temporibus atque transeuntia, post quorum transitum statim existeret quod iussum est ut existeret, et si quid forte aliud hoc modo ex familiaritate carnis opinantur. in quibus adhuc paruulis animalibus, dum isto humillimo genere uerborum tamquam materno sinu eorum gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum habeant et teneant deum fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili uarietate circumspicit. quorum si quispiam quasi uilitatem dictorum aspernatus extra nutritorias cunas superba inbeccillitate se extenderit, heu! cadet miser et, domine deus, miserere, ne inplumem pullum conculcent qui transeunt uiam, et mitte angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut uiuat, donec uolet.

Alii uero, quibus haec uerba non iam nidus, sed opaca frutecta sunt, uident in eis latentes fructus et uolitant laetantes et garriunt scrutantes et carpunt eos. uident enim, cum haec uerba legunt uel audiunt, tua, deus, aeterne stabili [*]( b 1 loquelarum BCIFHMQV anfra*ctus (n ras.) 0 traat (h add. 111.. 3) H 3 aliqua HO, aliquem F molem BGFGMPQVW edd. immensam BFGHIMPQVW praedita 0 potestate BCFHPQ VW edd. 5 terra S 6 continentur G 7 bis illud] lux M coepta] r concepta (om. et seq.) Eug., cepta (r m. 2) Q 8 po**st V 9 pr. existeret S: existere BCFGHMOPQVWEug. edd. quod-existeret om. W . 10 ex] et W opinatur PQ 11 paruolis P ista humillima G 13 qua* (t ras.) P 14 quas -16 aspernatus om. G 15 circuminspicit BPQW1 Eug. quarum BPb quasi] quas W ui**litatem (li ras.) H doctorum plW 16 spernatus V extra] si autem e. GS s. l. imi becillitate BCFGHMOPQVW 17 extenderet F miser] misere BCF MPQb et om. Co 18 inplumem ex inpulmem corr. P conculcet H1, conculceunt Q 21 opacata GU, oppacata M fruteta bo uidens B 22 garriant F, garriunt ut W carpiunt W 23 aeterne] aeterna et BCFGMPQVWedd. )

339
permansione cuncta praeterita et futura tempora superari nec tamen quicquam esse temporalis creaturae, quod tu non feceris, cuius uoluntas, quia id est quod tu, nullo modo mutata uel quae antea non fuisset, exorta uoluntate fecisti omnia, non de te similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem, quae formaretur per similitudinem tuam recurrens in te unum pro captu ordinato, quantum cuique rerum suo genere datum est, et fierent omnia bona ualde, siue maneant circa te, siue gradatim remotiore distantia per tempora et locos pulchras uariationes faciant aut patiantur. uident haec et gaudent in luce ueritatis tuae, quantulum hic ualent.

Et alius eorum intendit in id, quod dictum est: in principio fecit deus, et respicit sapientiam principium, quia et loquitur ipsa nobis. alius itidem intendit in eadem uerba et principium intellegit exordium rerum conditarum et sic accipit: in principio fecit, ac si diceretur: primo fecit. atque in eis, qui intellegunt in principio, quod in sapientia fecit caelum et terram, alius eorum ipsum caelum et terram, creabilem materiam caeli et terrae, sic esse credit cognominatam, alius iam formatas distinctasque naturas, alius unam formatam eandemque spiritalem caeli nomine, aliam informem corporalis materiae terrae nomine. qui autem intellegunt [*]( 14] Io. 8, 25. ) [*]( 1 cunta F 4 pr. non om. H etorta W uolumtate C 5 formamtuam onl. H omnia Fl de] e B 6 informem-similitudinem Onl. S qua V 7 capto C ordinato* G 8 suo S: in suo BCFGHMOPQ VW Eug. edd. et] et et B fient W ualde bona M 9 remotiori BCFHPQ edd. distantia (s ex c corr.) V 10 locas 0 pulcras GQV uariationes l: narrationes mss. b faciunt H1 11 hinc BPQW 12 ualet V 13 id] hoc C 14 respicit BCFGMPQW: resipiscit SV, resi- piscit 0, memin**it (er ras.) H sapientia H quia-principium add. i S1 8. 1. qui V 15 loquotur (i et ur m. 2) V in ipsa V ididem H 16 intellegi W accepit P1 17 si om. F 18 post. in om: W fecisti BCFGHMOPQVW Eug. edd. 20 materiem H credidit cogno- . minatam formatam V 22 formatam W alius CMV alius informem ) [*]( -nomine add. F2 in mg. ) [*]( 22* )

340
in nominibus caeli et terrae adhuc informem materiam, de qua formaretur caelum et terra, nec ipsi uno more id intellegunt, sed alius, unde consummaretur intellegibilis sensibilisque creatura, alius tantum, unde sensibilis moles ista corporea sinu grandi continens perspicuas promptasque naturas. nec illi uno modo, qui iam dispositas digestasque creaturas caelum et terram uocari hoc loco credunt, sed alius inuisibilem atque uisibilem, alius solam uisibilem, in qua luminosum caelum suspicimus et terram caliginosam quaeque in eis sunt.

At ille, qui non aliter accipit: in principio fecit, quam si diceretur: primo fecit, non habet quomodo ueraciter intellegat caelum et terram, nisi materiam caeli et terrae intellegat, uidelicet uniuersae, id est intellegibilis corporalisque creaturae. si enim iam formatam uelit uniuersam, recte ab eo quaeri poterit, si hoc primo fecit deus, quid fecerit deinceps, et post uniuersitatem non inueniet ac per hoc audiet inuitus: "quomodo illud primo, si postea nihil?" cum uero dicit primo informem, deinde formatam, non est absurdus, si modo est idoneus discernere, quid praecedat aeternitate, quid tempore, quid electione, quid origine: aeternitate, sicut deus omnia; tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. in his quattuor primum et ultimum, quae conmemoraui, difficillime intelleguntur, duo media facillime. namque rara uisio est et nimis ardua conspicere, domine, aeternitatem tuam inconmutabiliter mutabilia facientem ac per hoc priorem. quis deinde sic acutum cernat [*]( 1 in omib; V materiem CMVbo 2 terram FG IS more S: modo cet., Eug. edd. id om. Q 1S1 Eug. 3 intellegibilis-creatura om. H a intellegibilisque (sensibilis om.) W creata F 4 mole F sine 0 5 praespicuas G uno] ullo (uel uno add. s. I.) F, ullo P 7 locum B 8 caelum om. G suscipimus V 9 et quaeque M 10 in principio add. HS in ras. 11 diceret C, dicet H 12 nisi materiam bis script. exhib. S nisi-intellegat om. Q1 14 creaturae] naturae C, naturae creaturae H enim] autem M 15 potuit W deincep F 16 ac] at H 17 si- . primo om. G 18 in primo W formatum C1 absurdus G si eo modo H 20 delectatione V ordine V 22 origene M 23 inteilegunt F 24 facillimae P, facililime G est om. V 26 acuto Q )

341
animo, ut sine labore magno dinoscere ualeat, quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est formatus sonus et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem quod non est non potest? sic est prior materies quam id, quod ex ea fit, non ideo prior, quia ipsa efficit, cum potius fiat, nec prior interuallo temporis. neque enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu et eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fingimus, sicut ligna, quibus arca, uel argentum, quo uasculum fabricatur; tales quippe materiae tempore etiam praecedunt formas rerum, quae fiunt ex eis. at in cantu non ita est. cum enim cantatur, auditur sonus eius, non prius informiter sonat et deinde formatur in cantum. quod enim primo utcumque sonuerit, praeterit, nec ex eo quicquam reperies, quod resumptum arte conponas: et ideo cantus in sono suo uertitur, qui sonus eius materies eius est. idem quippe formatur, ut cantus sit. et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi quam forma cantandi: non per faciendi potentiam prior; neque enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae subiacet ex corpore, de quo cantum faciat; nec tempore prior: simul enim cum cantu editur; nec prior electione: non enim potior sonus quam cantus, quandoquidem cantus est non tantum sonus uerum etiam speciosus sonus. sed prior est origine, quia non cantus formatur, ut sonus sit, sed sonus formatur, ut cantus sit. hoc exemplo qui potest intellegat materiam rerum primo factam et appellatam caelum et [*](3 esse ex ecce corr. V 6 prior S, prior5 (uirg. add. m. rec.) W sonoss tempore om. W 7 in posteriore C in formem FG canti coaptamus V, cantici eoaptamus G 8 lingua V archa HMt 9 uasculo V talis W materies H temporQ M 10 fi*unt H at ex aut corr. H 11 cantum S eius om. H 12 non] i nam F s. l. et om. W cantu C, canticum H quid S 14 et om. V 15 qui-cantus sit om. H est eius V item F 17 per faciendi] perficiendi CMb potentia CMb 18 cantanti] cantandi add. F s. l., cantati M 19 ex] et M 20 simulprior om. S priore lectione 01 VW 21 potior] prior H 22 sonus sonas speciosus bm 23 est om. H sonus] notus (corr. m. post.) G 24 exemplB G 1 25 apelatam P )
342
terram, quia inde facta sunt caelum et terra, nec tempore primo factam, quia formae rerum exserunt tempora, illa autem erat informis iamque in temporibus simul animaduertitur, nec tamen de illa narrari aliquid potest, nisi uelut tempore prior sit, cum pendatur extremior, quia profecto meliora sunt formata quam informia, et praecedatnr aeternitate creatoris, ut esset de nihilo, unde aliquid fieret.

In hac diuersitate sententiarum uerarum concordiam pariat ipsa ueritas, et deus noster misereatur nostri, ut legitime lege utamur, praecepti fine, pura caritate. ac per hoc, si quis quaerit ex me, quid horum Moyses, tuus ille famulus, senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum. si tibi non confiteor, nescio et scio tamen illas ueras esse sententias exceptis carnalibus, de quibus quantum existimaui locutus sum. quos tamen bonae spei paruulos haec uerba libri tui non territant alta humiliter et pauca copiose; sed omnes, quos in eis uerbis uera cernere ac dicere fateor, diligamus nos inuicem pariterque diligamus te, deum nostrum, fontem ueritatis, si non uana, sed ipsam sitimus, eundemque famulum tuum, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc eum te reuelante, cum haec scriberet, adtendisse credamus, quod in eis maxime et luce ueritatis et fruge utilitatis excellit. [*]( 9] cf. 1 Tim. 1, 8 et 5. 17] cf. Dent. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( 1 quia-tempore om. H terram FW, terra* (e ras.) P 2 exierunt u BG\'S autem illa S 3 temporabus G 4 narrari de illa V nisi] i ea n. ut Meum pendatur] compendatur PQ, copendatur F 6 praeceduntur BFPQ, praecedunt b creatori G ut] sicut G 8 diuersitate] e aeternitate H 9 miseratur (e m. post.) G legitima BC* 10 u*tamur H praeceptis BW finem H pura om. M ac per—12 senserit om. H i 11 quaeret F ex quod (om. me) F ille tuus BCPQbm ille moises t. senserit famulus F 12 hii GPlSUW 13 non om. P1 14 tantum W a aestimaui C 15 bene P paruolos P 16 pauca om. Q, pauca et P cupiose W 18 pariterque] pariter pariterque GM deum] dmfi deum M 19 uanam U sentimus FMQ, sentemus (e alt. in i corr.) P 20 huius a om. G plenam W honoraremus V 21 credimus G 22 exellit V )

343

Ita cum alius dixerit: "hoc sensit, quod ego", et alius: "immo illud, quod ego", religiosius me arbitror dicere: cur non utrumque potius, si utrumque uerum est, et si quid tertium - et si quid quartum et si quid omnino aliud uerum quispiam in his uerbis uidet, cur non illa omnia uidisse credatur, per quem deus unus sacras litteras uera et diuersa uisuris multorum sensibus temperauit? ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem scribere, ut quod ueri quisque de his rebus capere posset, mea uerba resonarent, quam ut unam ueram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem ceteras, quarum falsitas me non posset offendere. nolo itaque, deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum uirum de te meruisse non credam. sensit ille omnino in his uerbis atque cogitauit, cum ea scriberet, quidquid hic ueri potuimus inuenire et quidquid nos non potuimus aut nondum potuimus et tamen in eis inueniri potest.

Postremo, domine, qui deus es et non caro et sanguis, si quid homo minus uidit, numquid et spiritum tuum bonum, qui deducet me in terra recta, latere potuit, quidquid eras in eis uerbis tu ipse reuelaturus legentibus posteris, etiamsi ille, per quem dicta sunt, unam fortassis ex multis ueris sententiam cogitauit? quod si ita est, sit igitur illa quam [*]( 20] Ps. 142, 10. ) [*](1 aliud V senseric fP, sensi V et om. B 2 aliud Q1 quod om. F reliosius V 3 potius si utrumque om. H qupd F 4 pr. i quod F 5 uideat M, dicet H uidisse omnia M 7 intrepidus quod F 8 corde meo bm scriberem] credere Q 1 9 uere 0 rebus uerb H \' 10 posse H resonare H 11 apertius bis script. exh. M, aper*tius (i ras.) V ceteras] ceteras sententias M 13 uirum om. G 14 crederam (a ex e corr.) W 16 non om. F aut-potuimus om. S potuimus] potuimus inuenire F, possumus GMO\'J edd. et] sed G his C 19 si quid] et si quid CM, sicut PQ1, si ut Q2 minus om. Ql uidet CFMb m 20 bonum om. Q 1 deduc H, deducit W terram rectam BCFGHMOPQW Eug. edd., uiam rectam V (cf. £ v -rij suOsia LXX) a lutere H poterit F 21 eras (s ex t corr.) P 23 ueris] uerbis V sit] fit B, si U quam om. F )

344
cogitauit ceteris excelsior, nobis autem, domine, aut ipsam demonstras aut quam placet alteram ueram, ut, siue nobis hoc quod etiam illi homini tuo siue aliud ex eorundem uerborum occasione patefacias, tu tamen pascas, non error inludat. ecce, domine deus meus, quam multa de paucis uerbis, quam multa, oro te, scripsimus! quae nostrae uires, quae tempora omnibus libris tuis ad istum modum sufficient? sine me itaque breuius in eis confiteri tibi et eligere unum aliquid quod tu inspiraueris uerum, certum et bonum, etiamsi multa occurrerint, ubi multa occurrere poterunt, ea fide confessionis meae, ut, si hoc dixero, quod sensit minister tuus, recte atque optime — id enim conari me oportet — quod si assecutus non fuero, id tamen dicam, quod mihi per eius uerba tua ueritas dicere noluerit, quae illi quoque dixit quod uoluit.