Confessiones
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.
Dicunt enim: "quarnuis uera sint haec, non ea tamen duo Moyses intuebatur, cum reuelante spiritu diceret: in principio fecit deus caelum et terram. non caeli nomine spiritalem uel intellectualem illam creaturam semper faciem dei contemplantem significauit nec terrae nomine informem materiam." [*]( 1] Ps. 27, 1. 12] cf. Rom. 8, 23. 22] Gen. 1,1. ) [*]( 1 repulerint BCFplV scileas (om. tu) W 3 foris om. G suflantes 5F citantes F 4 cubilem FS eum GXF 5 amatorie H inennarrabiles HXS 6 pr. hierusalem-corde om. Q1 extento] ex toto M ea W susum OxVW 8 inlustratorum 0 patre S 9 fortis W dir licias S solium S 10 iuefabilia (f add. m. 1) S summum] sum V 11 et om. 0 non om. W auertatur C pace G V 12 mihi ista edd. 13 collegas W sum a] suu a V, summa 0, sum ad W 14 conformis atq. confirmis W1 16 non dicunt esse G 17 per] pp S1 edictam M 18 creaturam M tamen om. B 21 quamuis] quam S haec om. W1 22 moses S spiritu reuelante bm 23 deus fecit V 24 dei om. F 25 informe W1 materiem H )
Quid? si dicat alius eandem informitatem confusionemque materiae caeli et terrae nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste uisibilis cum omnibus naturis, quae in eo manifestissime apparent, qui caeli et terrae nomine saepe appellari solet, conditus atque perfectus est? quid? si dicat et alius caelum et terram quidem inuisibilem uisibilemque naturam non indecenter appellatam ac per hoc uniuersam creaturam, quam fecit in sapientia, id est in principio, deus, huiuscemodi duobus uocabulis esse conprehensam; uerum tamen quia non de ipsa substantia dei, sed ex nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt id ipsum, quod deus, et inest quaedam mutabilitas omnibus, siue maneant, sicut aeterna domus dei, siue mutentur, sicut anima [*]( quid 2 eloquutus P, locutus HOVW quidquid H, quid (quid add. d m. 3) W illū (d add. 1n. rec.) V est illud Hmo 3 & totum H istum ex iustum corr. H 4 dicereret G 5 enumerationem CSV a ti quae] q* H 6 enumerare P tales] sic S 8 uisibilia om. V 9 abissum S, habyssum MW 10 atque om. F esse cuncta] ecce tunc G 11 sint H omnibus] oninia o. (del. m. 1) S 12 materiam CFHMO d \'i VWmo 13 quis C 14 insinuata S ex ea] exeat H 15 uisibiles W & d quae] qu H in] ex 01; corr. m. 2 in mg. 16 et om. M 17 qui (d add. m. 2) G et om. S 18 inuisibilemque (om. uisibilem) W, inuisibilem uisibilem (om. que) B incendenter V 19 appellatum 01 a ac] hac W creaturum H 20 di V duabus S 21 conpraehinsam S 8 22 ex] et W1 alt. sunt-deus om. Gl 23 inest] i. ei H 24 pr. sicutmutentur om. GS.. )
Est adhuc quod dicat, si quis alius uelit, non scilicet iam perfectas atque formatas inuisibiles uisibilesque naturas caeli et terrae nomine significari, cum legitur: in principio fecit deus caelum et terram, sed ipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his nominibus appellatam, quod in ea iam essent ista confusa, nondum qualitatibus formisque distincta, quae nunc iam digesta suis ordinibus uocantur caelum et terra, illa spiritalis, haec corporalis creatura.
Quibus omnibus auditis et consideratis nolo uerbis contendere; ad nihil enim utile est nisi ad subuersionem audientium. ad aedificationem autem bona est lex, si quis ea legitime utatur, quia finis eius est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta; et nouit magister noster, in quibus duobus praeceptis totam legem prophetasque suspenderit. quae mihi ardenter confitenti, [*]( 20] II Tim. 2, 14. 22] I Tim. 1, 8 et 5. 25] cf. Matth. 22, 40. ) [*]( 1 commune CGMS 3 flerit S terram FSW id est] inde est V, i<t H 4 formam creatura H numinibus W enuutiata BFPQb 6 ea distinctione - 8 abyssum om. H 9 materia M choibitionem F, e*oibitione V fiuentisslmo derationis W 10 inluminatione S 11 aliud MP licet (om. sci) M 12 perfectus F 13 significare G 14 iniam coationem CGS 16 ea iam] eam C essint S 17 distinctam BPIQS nunc iam digesta] nuntiandi gesta GH digestam S 18 terram F 20 uerbis bis script. exhib. W 21 nihilum S utilis S 23 eam CS utatur M 24 pr. et oni. V alt. et om. V 25 noui GOS 26 suspenderit M audenter H )
Verum est enim, domine, fecisse te caelum et terram. uerum est esse principium sapientiam tuam, in qua fecisti omnia. item uerum est, quod mundus iste uisibilis habet magnas partes suas caelum et terram breui conplexione factarum omnium conditarumque naturarum. et uerum est, quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae quandam informitatem, qua formam capit uel qua mutatur et uertitur. uerum est nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae incommutabili, ut, quamuis sit mutabile, non mutetur. uerum est informitatem, quae prope nihil est, uices temporum habere non posse. uerum est, quod, unde fit aliquid, potest quodam genere locutionis [*]( 1] Ps. 37,11. 14] Ps. 103, 24. ) [*](2 possunt M 3 mihi om. M ego om. G sen***sero (tio eras.) 0 . dioo quem P1, qua* C add. m. 2) H 4 sentit S sensisse. (dico add. m. 3) M scribit G 5 nititur M inde agare 0 atque] aut Q, aut ex ut corr. P conpraehindere S quid M 6 quem] cum O1 e eum om. M uiridicum W, uedericum S 7 esset C, 5 F audimus W I . ur 8 aestimare S cum CH conatus F ad P 9 script.is (ur add. m. 3) 0 ille] ipse C qui-ll sensit ille om. M quid (d del. m. 3) W 11 hoc non BGPQbm sentit V 12 nec] non FPQ (on in ras. P) tamen] t. si S 13 enim est CM, est (om. enim) H fecisset (om. te) W1, fecisse (om. te) M 14 uerum STF1: et uerum cet. et edd. principium esse b m 15 habit S 18 notiae V quadam F quae S 19 forma V qua om. P1 20 ut] et G 21 mutatur G 22 proprie l non om. F )
Ex his omnibus neris, de quibus non dubitant, quorum interiori oculo talia uidere donasti et qui Moysen, famulum tuum, in spiritu ueritatis locutum esse immobiliter credunt, ex his ergo omnibus aliud sibi tollit qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus intellegibilem atque sensibilem uel spiritalem corporalemque creaturam; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus uniuersam istam molem corporei mundi huius cum omnibus quas continet manifestis notisque naturis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit informem materiam creaturae spiritalis et corporalis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus informem materiam creaturae corporalis, ubi confusum adhuc erat caelum et terra, quae nunc iam distincta atque formata in istius mundi mole sentimus; aliud qui dicit: in principio [*]( 6] I Cor. 8, 6. ) [*]( * 1 eius] eis S, ei*us H uocare W, inuocąri M 2 terram FHl VIlV 3 terram FHl 4 terra S 5 quodquid C1 atque formabile om. W; bi bis scriptum exh. V, atque formale (bi a tn. 2) H 7 ex] et W pr. informe 01 pi 10 inferiori V et om. W mosen S 12 quid W princio V 13 coaeternum S 14 ante uel ras. 13 litt. M 15 quid W . i 16 terra S id est-deus om. GIM coaeternum S 17 corpore. C 18 quos C1 continit S minifestis M, manifestisque (notis om.) W quid W 20 sibi om. GW fecit] f. deus BCFPQ edd. iuformem] i in G materiem H spiratalisjET 21 aliud - 23 corporalis om. F quid W 22 sibi om. W 23 materiem H 24 distinctam 0 25 molae P )
Item quod adtinet ad intellectum uerborum sequentium, ex illis omnibus ueris aliud sibi tollit, qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est corporale illud, quod fecit deus, adhuc materies erat corporearum rerum informis, sine ordine, sine luce; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum corporeum et terra corporea cum omnibus quae in eis sunt corporeis sensibus nota; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum intellegibile - quod alibi dicitur caelum caeli — et terra, scilicet omnis natura corporea, sub quo nomine intellegatur etiam hoc caelum corporeum, id est unde fieret omnis inuisibilis uisibilisque creatura; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, non illam informitatem nomine caeli et terrae scriptura appellauit, sed iam erat, inquit, [*]( 14] Gen. 1, 2. 18] Ps. 113, 16. ) [*]( t i 1 faciendo FG 2 operando F informe W maturam F 3 formatam SW eminenter (om. et) W 6 his W 7 inuisibilis] inanis et uacua add. al. na. G 8 incorporale BFPQ b 10 terram M incon- O posita] uacua V 11 erant om. V1 tątum F 12 terram FS 13 terram corpoream et caelum corporeum S terram corpoream H corporeum -18 caelum om. V 14 corporeis (eis ex ib; corr.) S 15 erat U om. W1 16 super abyssum erant G 17 est om. F adhoc F ina formis et om. H 18 erut F fierit S intellegibilem S caelum] et c. S 19 terram S omnem naturam corpoream S 21 fierit S ere natura (ere a m. 2) M qui om. F 23 illam] illa W, illa illam C infirmitatem M nomine ovi. V 24 erat om. V )
Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere quisquam ita temptauerit: "si non uultis hanc informitatem materiae caeli et terrae nomine appellatam uideri, erat ergo aliquid, quod non fecerat deus, unde caelum et terram faceret; neque enim scriptura narrauit, quod istam materiem deus fecerit, nisi intellegamus eam caeli et terrae aut solius terrae uocabulo significatam, cum diceretur: in principio fecit deus caelum et terram, ut id, quod sequitur: terra autem erat inuisibilis et inconposita, quamuis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intellegamus nisi eam, quam fecit deus in eo, quod perscriptum est: fecit caelum et terram," respondebunt assertores duarum istarum sententiarum, quas extremas posuimus, aut illius aut illius, cum haec audierint, et dicent: "informem quidem istam materiam non negamus a deo factam, deo, a quo sunt omnia bona ualde, quia, sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est creabile atque formabile, sed tamen bonum: non autem [*]( 1 et tenebrosamque W 3dnM 8 4 creaturam] naturam cr. S 5 id est] ind\' M 6 iam om. G 7 corporea G 8 superiores S 11 resiste W 12 uultis hanc] u. hunc S, uult istam H 13 materiem HW 14 quod om. W 15 enim om. S narrat S materiam M 16 nisi] nisi ut i HFGHPQb eum S solus (\' add. m. 2) P 18 ut] et BFPQb 19 materiam iuformem 0 materiem H 20 eum Cl 21 perscriptum HMSV: praescriptum CGOmo, scriptum BFPQWb alt. fecit] f. deus BHedd. 23 extremus M alt. aut illius om. GW 25 a deo] ab eo C alt. deo om. BFPQb, a deo V, * ** H 27 ita] itaque VW )
His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmitatis meae, quam tibi confiteor scienti deo meo, duo uideo dissensionum genera oboriri posse, cum aliquid a nuntiis ueracibus per signa enuntiatur, unum, si de ueritate rerum, alterum, si de ipsius qui enuntiat uoluntate dissensio est. aliter enim quaerimus de creaturae conditione, quid uerum sit, aliter autem quid in his uerbis Moyses, egregius domesticus fidei tuae, intellegere lectorem auditoremque uoluerit. in illo primo genere discedant a me omnes, qui ea, quae falsa sunt, se scire arbitrantur. in hoc item altero discedant a me omnes, qui ea quae falsa sunt Moysen dixisse arbitrantur. coniungar autem illis, domine, in te et delecter cum eis in te, qui ueritate tua pascuntur in latitudine caritatis, et accedamus simul ad uerba libri tui et quaeramus in eis uoluntatem tuam per uoluntatem famuli tui, cuius calamo dispensasti ea.
Sed quis nostrum sic inuenit eam inter tam multa uera, quae in illis uerbis aliter atque aliter intellectis occurrunt quaerentibus, ut tam fidenter dicat hoc sensisse Moysen m [*]( 1 materiam HMOW, materigs F uisibilem F 2 docent (8 m. 2) G 3 ex] et W, a GHMtn factam om. V, factum BFP ideoque illi] ideoque S 4 coaeternum C om*iserit (m ras.) H enuntiare] nuntiare S 6 ego BGOPQW* prospectis S, perfectis V iniquitatis W 7 uideo duo GM 8 dissensionum (n pr. ex s corr.) P, quid dissensionem Fl aboriri S, oborriri W, oborire M alii G a om. V; ad S 9 signum V alterum (om. si) GM 10 quae V nuntiat V, adnuntiat BFPQb uoluntate] ueritate H 11 conditione - 16 arbitran(tur) add. B\' in ras. 12 moises S 13 uoluit F 14 disce*dant (n ras.) V qui ea-omnes om. G 16 moisen F, moysen (n ex s) V, mosen S dixisse om. M 17 tua om. B 18 pascantur B latitudinem C ad uerba] aduersa F 19 quaeremus W tuam ***** (uolun ras.) W 20 eam M 21 inueniet BCFPQbo ea CFV, in ea H inter tam] in terram F 22 uera] uerba BFMPQb 23 ut tam] uitam V, utam F sensi (• add. m. 2) G, sensissem W)
Nemo iam mihi molestus sit dicendo mihi: "non hoc sensit Moyses, quod tu dicis, sed hoc sensit, quod ego dico." si enim mihi diceret: "unde scis hoc sensisse Moysen, quod de his uerbis eius eloqueris?" aequo animo ferre deberem et responderem fortasse, quae superius respondi uel aliquanto uberius, si esset durior. cum uero dicit: "non hoc ille sensit, quod tu [*]( 4] Ps. 21, 26. ) [*]( 3 uoui ex uiuo corr. P, noui M, uouit F ibi F 4 ex] et W tua] i mea W 5 ego] enim M 6 incommutabile G uisibilia] inuisibilia GQ 8 deus fecit CFOPW 9 ita-uideo om. S 10 id] in H 12 iam OnJ. V pfectam perfectamq; W 13 carnalem V 15 diceretur] indiceretur M, in his diceretur G alt. eorum W in his om. G, his M 16 horum-quid om. H 17 quid] aliquid BFPQ VWbm es W 18 conspe*xerit (& ras.) V 19 eum] cum V apteque id] apte quid G, apte quod id H enuntiasse FQVedd., adnuntiauisse CH dubitantc M 20 mihi iam bm 22 dicerent H, die de diceret G sis (c na. 2) C de] in F 23 loqueris CH et om. V du 25 irior (du m. 2) G )
Adtende, iudex optime, deus, ipsa ueritas, adtende, quid dicam contradictori huic, adtende; coram te enim dico et coram fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad. finem [*]( 20] cf. I Tim. 6, 5. 23] Io. 8, 44. 26] I Tim. 1, 8 et 5. ) [*]( 1 uterquoque G 2 uita] uite uita V 3 mitagationes F 4 patienter om. G, p. ueras P 6 mose U 7 sed-est om. V 8 et] nam V sicut] s. et BFPQb 9 ipsorum S: i. est BCFGHMOPQVWEug. edd. 10 pr. idcirco H pr. est om. P1 alt. est om. W *ideo (u ras.) P 11 amant BFGMiPQb 12 ueritas MlPxQlW amator** 0 13 sentisse V 16 typhus C, tiphus W 19 terribilis ter W admones CV quia eam nolimus BCFGHMOPQVW 20 nec MW quis \'\'(quia m. 2) P 21 proponit S uendicat (e ex i corr. m. rec.) V hominum M 22 suam GM 23 in mendacium U 25. contradoctori P1 26 legem C ad] in H )
Et tamen ego, deus meus, celsitudo humilitatis meae et requies laboris mei, qui audis confessiones meas et dimittis peccata mea, quoniam tu mihi praecipis, ut diligam proximum [*]( 11] I Cor. 4, 6. 12] Deut. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( u 1 caritas (tI add. m. 2) P 2 refero om. W 3 quod-esse om. W quae G 5 ipsa (in om.) Y 6 in**commutabili 0 7 contendamus] attendamus M cur de] corde F 8 incommutabiles JET1, incommutabili V ueritate V 9 hoc] et hoc W 10 cogitaui] cogita ut V credemus H 11 super H 13 ex] et ex BCFGHMOPQVWedd. a bis toto F alt. ex] et ex BCFGMPQ edd. et] ex M proximos 0 nostros V 15 pr. sensisset (eorr. m. rec.) V 16 facimus H deum BFP ■ QWb 17 conserui] serui Q 1, consensu M pr. quam om. G1 ille om. G alt. quam] quod W stultus V 18 cupia W 19 uerbi serui FUW 20 pernetiosis B offenderit G, ostfendere Y 21 data M 23 humitatis M 24 mei] mea G dimittitis F 25 proxim***um H )
Sicut enim fons in paruo loco uberior est pluribusque riuis in ampliora spatia fluxum ministrat quam quilibet eorum riuorum, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur, ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura paruo sermonis modulo scatet fluenta liquidae ueritatis, unde sibi quisque uerum, quod de his rebus potest, hic illud, ille illud, [*]( 9] Ps. 8, 5. ) [*]( 1 non possum om. S moysen M, moysen G 2 quia BPQ 3 dare P1 illo om. G 4 loco BFGaHPQ edd. me om. P1 constituisse tF 7 superbiarumque FP 8 ego om. G 9 eandem F namque add. 02 in mg. quid est] quide F homo nisi] homini si W 10 eius es V si tunc ego om. W ego] e*go (r ras.) H 11 iuiungeretur H2mo, adiungetur M 12 eloquendi om. G extendi FQIV, te C extendi H 13 quę (e ex i) H quaeunt CGOPS 14 exedentia (0 add. m. rec.) V suos P1 15 illo C, ille F iam om. Q1 16 inuenisseut GMV 17 uerbis om. Q1 tui] tuis S 18 ipsam C intellegendam C, intelligentia Qz s. l. deesse C, deessent BPQ 19 paruulo H, paruolo (om. loco) W 21 deducetur W 22 sermocinatoris W, sermocinaturus F 24 quisqua M1 ) [*]( XXXIII. Aur. Augustini couff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 22 )
Alii uero, quibus haec uerba non iam nidus, sed opaca frutecta sunt, uident in eis latentes fructus et uolitant laetantes et garriunt scrutantes et carpunt eos. uident enim, cum haec uerba legunt uel audiunt, tua, deus, aeterne stabili [*]( b 1 loquelarum BCIFHMQV anfra*ctus (n ras.) 0 traat (h add. 111.. 3) H 3 aliqua HO, aliquem F molem BGFGMPQVW edd. immensam BFGHIMPQVW praedita 0 potestate BCFHPQ VW edd. 5 terra S 6 continentur G 7 bis illud] lux M coepta] r concepta (om. et seq.) Eug., cepta (r m. 2) Q 8 po**st V 9 pr. existeret S: existere BCFGHMOPQVWEug. edd. quod-existeret om. W . 10 ex] et W opinatur PQ 11 paruolis P ista humillima G 13 qua* (t ras.) P 14 quas -16 aspernatus om. G 15 circuminspicit BPQW1 Eug. quarum BPb quasi] quas W ui**litatem (li ras.) H doctorum plW 16 spernatus V extra] si autem e. GS s. l. imi becillitate BCFGHMOPQVW 17 extenderet F miser] misere BCF MPQb et om. Co 18 inplumem ex inpulmem corr. P conculcet H1, conculceunt Q 21 opacata GU, oppacata M fruteta bo uidens B 22 garriant F, garriunt ut W carpiunt W 23 aeterne] aeterna et BCFGMPQVWedd. )
Et alius eorum intendit in id, quod dictum est: in principio fecit deus, et respicit sapientiam principium, quia et loquitur ipsa nobis. alius itidem intendit in eadem uerba et principium intellegit exordium rerum conditarum et sic accipit: in principio fecit, ac si diceretur: primo fecit. atque in eis, qui intellegunt in principio, quod in sapientia fecit caelum et terram, alius eorum ipsum caelum et terram, creabilem materiam caeli et terrae, sic esse credit cognominatam, alius iam formatas distinctasque naturas, alius unam formatam eandemque spiritalem caeli nomine, aliam informem corporalis materiae terrae nomine. qui autem intellegunt [*]( 14] Io. 8, 25. ) [*]( 1 cunta F 4 pr. non om. H etorta W uolumtate C 5 formamtuam onl. H omnia Fl de] e B 6 informem-similitudinem Onl. S qua V 7 capto C ordinato* G 8 suo S: in suo BCFGHMOPQ VW Eug. edd. et] et et B fient W ualde bona M 9 remotiori BCFHPQ edd. distantia (s ex c corr.) V 10 locas 0 pulcras GQV uariationes l: narrationes mss. b faciunt H1 11 hinc BPQW 12 ualet V 13 id] hoc C 14 respicit BCFGMPQW: resipiscit SV, resi- piscit 0, memin**it (er ras.) H sapientia H quia-principium add. i S1 8. 1. qui V 15 loquotur (i et ur m. 2) V in ipsa V ididem H 16 intellegi W accepit P1 17 si om. F 18 post. in om: W fecisti BCFGHMOPQVW Eug. edd. 20 materiem H credidit cogno- . minatam formatam V 22 formatam W alius CMV alius informem ) [*]( -nomine add. F2 in mg. ) [*]( 22* )
At ille, qui non aliter accipit: in principio fecit, quam si diceretur: primo fecit, non habet quomodo ueraciter intellegat caelum et terram, nisi materiam caeli et terrae intellegat, uidelicet uniuersae, id est intellegibilis corporalisque creaturae. si enim iam formatam uelit uniuersam, recte ab eo quaeri poterit, si hoc primo fecit deus, quid fecerit deinceps, et post uniuersitatem non inueniet ac per hoc audiet inuitus: "quomodo illud primo, si postea nihil?" cum uero dicit primo informem, deinde formatam, non est absurdus, si modo est idoneus discernere, quid praecedat aeternitate, quid tempore, quid electione, quid origine: aeternitate, sicut deus omnia; tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. in his quattuor primum et ultimum, quae conmemoraui, difficillime intelleguntur, duo media facillime. namque rara uisio est et nimis ardua conspicere, domine, aeternitatem tuam inconmutabiliter mutabilia facientem ac per hoc priorem. quis deinde sic acutum cernat [*]( 1 in omib; V materiem CMVbo 2 terram FG IS more S: modo cet., Eug. edd. id om. Q 1S1 Eug. 3 intellegibilis-creatura om. H a intellegibilisque (sensibilis om.) W creata F 4 mole F sine 0 5 praespicuas G uno] ullo (uel uno add. s. I.) F, ullo P 7 locum B 8 caelum om. G suscipimus V 9 et quaeque M 10 in principio add. HS in ras. 11 diceret C, dicet H 12 nisi materiam bis script. exhib. S nisi-intellegat om. Q1 14 creaturae] naturae C, naturae creaturae H enim] autem M 15 potuit W deincep F 16 ac] at H 17 si- . primo om. G 18 in primo W formatum C1 absurdus G si eo modo H 20 delectatione V ordine V 22 origene M 23 inteilegunt F 24 facillimae P, facililime G est om. V 26 acuto Q )
In hac diuersitate sententiarum uerarum concordiam pariat ipsa ueritas, et deus noster misereatur nostri, ut legitime lege utamur, praecepti fine, pura caritate. ac per hoc, si quis quaerit ex me, quid horum Moyses, tuus ille famulus, senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum. si tibi non confiteor, nescio et scio tamen illas ueras esse sententias exceptis carnalibus, de quibus quantum existimaui locutus sum. quos tamen bonae spei paruulos haec uerba libri tui non territant alta humiliter et pauca copiose; sed omnes, quos in eis uerbis uera cernere ac dicere fateor, diligamus nos inuicem pariterque diligamus te, deum nostrum, fontem ueritatis, si non uana, sed ipsam sitimus, eundemque famulum tuum, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc eum te reuelante, cum haec scriberet, adtendisse credamus, quod in eis maxime et luce ueritatis et fruge utilitatis excellit. [*]( 9] cf. 1 Tim. 1, 8 et 5. 17] cf. Dent. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( 1 quia-tempore om. H terram FW, terra* (e ras.) P 2 exierunt u BG\'S autem illa S 3 temporabus G 4 narrari de illa V nisi] i ea n. ut Meum pendatur] compendatur PQ, copendatur F 6 praeceduntur BFPQ, praecedunt b creatori G ut] sicut G 8 diuersitate] e aeternitate H 9 miseratur (e m. post.) G legitima BC* 10 u*tamur H praeceptis BW finem H pura om. M ac per—12 senserit om. H i 11 quaeret F ex quod (om. me) F ille tuus BCPQbm ille moises t. senserit famulus F 12 hii GPlSUW 13 non om. P1 14 tantum W a aestimaui C 15 bene P paruolos P 16 pauca om. Q, pauca et P cupiose W 18 pariterque] pariter pariterque GM deum] dmfi deum M 19 uanam U sentimus FMQ, sentemus (e alt. in i corr.) P 20 huius a om. G plenam W honoraremus V 21 credimus G 22 exellit V )
Ita cum alius dixerit: "hoc sensit, quod ego", et alius: "immo illud, quod ego", religiosius me arbitror dicere: cur non utrumque potius, si utrumque uerum est, et si quid tertium - et si quid quartum et si quid omnino aliud uerum quispiam in his uerbis uidet, cur non illa omnia uidisse credatur, per quem deus unus sacras litteras uera et diuersa uisuris multorum sensibus temperauit? ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem scribere, ut quod ueri quisque de his rebus capere posset, mea uerba resonarent, quam ut unam ueram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem ceteras, quarum falsitas me non posset offendere. nolo itaque, deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum uirum de te meruisse non credam. sensit ille omnino in his uerbis atque cogitauit, cum ea scriberet, quidquid hic ueri potuimus inuenire et quidquid nos non potuimus aut nondum potuimus et tamen in eis inueniri potest.
Postremo, domine, qui deus es et non caro et sanguis, si quid homo minus uidit, numquid et spiritum tuum bonum, qui deducet me in terra recta, latere potuit, quidquid eras in eis uerbis tu ipse reuelaturus legentibus posteris, etiamsi ille, per quem dicta sunt, unam fortassis ex multis ueris sententiam cogitauit? quod si ita est, sit igitur illa quam [*]( 20] Ps. 142, 10. ) [*](1 aliud V senseric fP, sensi V et om. B 2 aliud Q1 quod om. F reliosius V 3 potius si utrumque om. H qupd F 4 pr. i quod F 5 uideat M, dicet H uidisse omnia M 7 intrepidus quod F 8 corde meo bm scriberem] credere Q 1 9 uere 0 rebus uerb H \' 10 posse H resonare H 11 apertius bis script. exh. M, aper*tius (i ras.) V ceteras] ceteras sententias M 13 uirum om. G 14 crederam (a ex e corr.) W 16 non om. F aut-potuimus om. S potuimus] potuimus inuenire F, possumus GMO\'J edd. et] sed G his C 19 si quid] et si quid CM, sicut PQ1, si ut Q2 minus om. Ql uidet CFMb m 20 bonum om. Q 1 deduc H, deducit W terram rectam BCFGHMOPQW Eug. edd., uiam rectam V (cf. £ v -rij suOsia LXX) a lutere H poterit F 21 eras (s ex t corr.) P 23 ueris] uerbis V sit] fit B, si U quam om. F )