Confessiones

Numquid, domine, cum tua sit aeternitas, ignoras, quae tibi dico, aut ad tempus uides quod fit in tempore? cur ergo tibi tot rerum narrationes digero? non utique per me noneris ea, sed affectum meum excito in te et eorum, qui haec legunt, ut dicamus omnes: magnus dominus et laudabilis ualde. iam dixi et dicam: amore amoris tui facio istuc. nam et oramus, et tamen ueritas ait: nouit pater uester quid uobis opus sit, priusquam petatis ab eo. affectum ergo nostrum patefacimus in te confitendo tibi miserias nostras et misericordias tuas super nos, ut liberes nos omnino, quoniam coepisti, ut desinamus esse miseri in nobis et beatificemur in te, quoniam uocasti nos, ut simus pauperes spiritu et mites et lugentes et esurientes ac sitientes iustitiam et misericordes et mundicordes et pacifici. ecce narraui tibi multa, quae potui [*]( 2] Ps. 21, 27. 8] Ps. 95, 4. 10] Matth. 6, 8. 15] cf. Matth. 5, 8-9. ) [*]( 1 u copio GP i saturare G 2 laudant CFGMOmo eum. amen. BOP EXPLC CONFESSIONVM LIB X INCP LIB XI EIVSD. S, EXPLI- CIT LIBER X - INCIPIT LIBER XI BCQW, INCIPIT LIBER XI P, EXPLICIT LIBER X - INCIPIT XI OV, EXPLICIT LIBER CONFES- SIONVM AVRELII AVGVSTINI X IN ADIVTORIO ALTISSIMI DÑI DI NRI FELICITER. AM. G, EXPLICIT LIB . X • CONFESSIONVM AVGVSTINI EPl INCIPIT LIBER VNDECIMVS M, LIB XI add. 1n. post. in mg. F. 0 ) [*](4 num C cum om. F 5 ad om. M qu*d (i ras.) P 6 utique] utique ut BCFGHMOPQVWedd. noueras F 7 eas C exito V et] ut W1 legunt haec H 8 discamus W 9 istud CFGM0 *W3 edd. a 11 quam (prius om.) S ab eo] adeo C 12 urSs W1 14 ut—nos om. W beatificentur Ml 16 esurientes (om. et) V iustitia F tert. et] ac V 17 mundicorde BG*M*W* qm potui W )

Quando autem sufficio lingua calami enuntiare omnia hortamenta tua et omnes terrores tuos et consolationes et gubernationes, quibus me perduxisti praedicare uerbum et sacramentum tuum dispensare populo tuo? et si sufficio haec enuntiare ex ordine, caro mihi ualent stillae temporum. et olim inardesco meditari in lege tua et in ea tibi confiteri scientiam et inperitiam meam, primordia inluminationis tuae et reliquias tenebrarum mearum, quousque deuoretur a fortitudine infirmitas. et nolo in aliud horae diffluant, quas inuenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis et intentionis animi et seruitutis, quam debemus hominibus et quam non debemus et tamen reddimus.

Domine deus meus, intende orationi meae, et misericordia tua exaudiat desiderium meum, quoniam non mihi soli aestuat sed usui uult esse fraternae caritati: et uides in corde meo quia sic est. sacrificem tibi famulatum cogitationis et linguae meae, et da quod offeram tibi. inops enim et pauper sum, tu diues in omnes inuocantes te, qui securus curam nostri geris. circumcide ab omni temeritate omnique mendacio interiora et exteriora mea, labia mea. sint castae deliciae meae scripturae tuae, nec fallar in eis nec fallam ex eis. domine, [*]( 1] Ps. 117, 1. 20] Ps. 85, 1. 21] Rom. 10, 12. ) [*]( 2 saecula V 3 tua] eius PlQl 4 autem om. V 5 ortamenta HXV 7 si om. M enarrare C 8 caro] i raro 0\' in mg. stellae 1 timporvm. FGM1 temporum M 9 medicari 81 pr. in om. M legem tuam GM inscientiam CFM 10 et inperitiam] etia peritiam V 11 deh uorentur M infirmitatis F 12 orae (h add. m. 2) W difluant PQV, e defluant CGM inuento V 13 intentiones FM\' 16 intendi P 18 sed] ut Ml uult usui HV caritatis P\' 19 sacrificem] ut sacrificem BPQb famulatu V 20 inobs FW 21 inuocantes] qui inuocant F geris nostri H, nostram geris C 22 ab omnique BPQb 23 exteriora (om. mea) BCFGHMOPQVW edd. 24 ne* fallor M fallam] fallar F )

Domine, miserere mei et exaudi desiderium meum. puto enim, quod non sit de terra, non de auro et argento et lapidibus aut decoris uestibus aut honoribus et potestatibus aut uoluptatibus carnis neque de necessariis corpori et huic uitae [*]( 3] cf. Ps. 129,1. 4] Ps. 73,16. 15] Ps. 25,7. ) [*]( 1 dux M caecorum] caelorum C 2 uiuentium B 3 anime mee F 4 cum ibimus (om. quo) W quo clamabimus] et clamabimus BPQ U tues G 6 meditationi FGM, mendationibus W nostrae FGM abdito F 7 pulsante B 10 et ambulantes BPQb recubantes Mb 11 uox] uxor Ml 12 super afluentiam ClS, super affluentia GH, superfluentiam W, superfluentium BFPQb, superaffluentium M 13 dedisti] dedisti mihi FGM ne] nec BOIPQb desera V nec erbam F, ne ceruam V 14 spernes W, deseras MV scientem W in libris quicquid inuenero tuis V 15 et te] tue W, tu et te F uiuam OSVW 16 usque in principio BPQ in quo] usq, S 17 tecum] tuum CM non 18 tuae ex meae corr. P 20 sit B aut de lapidibus FGMb, et de nt lapidibus mo 21 pr. aut] ac FM decorib; F et] aut W a uoluptatibus (ut add. m. 2) W 22 corporis BGMIPQVb, carnis H )

Audiam et intellegam, quomodo in principio fecisti caelum et terram. scripsit hoc Moyses, scripsit et abiit, transiit hinc a te ad te neque nunc ante me est. nam si esset, tenerem eum et rogarem eum et per te obsecrarem, ut mihi ista panderet, et praeberem aures corporis mei sonis erumpentibus ex ore eius, et si hebraea uoce loqueretur, frustra [*]( 1] Matth. 6, 33. 3] Ps. 118, 85. 9] Ps. 79,18. 11] cf. Io. 1, 3. 13] cf. Gal. 4, 5. 14] Rom. 8, 34. 15] Col. 2, 3. 17] cf. Io. 5, 46. 18] Gen. 1, 1. ) [*]( 1 apponuntur nobis H, nobis opponuntur P1 2 tuam] eius V deus] dnB deus BPQ edd. 3 narrauerunt-meum add. M\' in mg. iniuste W delectationes] delectationes suas BPQ b, fabulationes V 4 sicut] ita ut CF domine om. M 5 uide pater om. Q1 6 tuae ex suae corr. Pl 7 mihi pulsanti F 9 uerum F 11 *ut (a ras.) W quaeremus FE 1M 12 quod] que F omnia fecisti G et in quibus (om. et me) M 13 adoptione M 16 et scientiae om. W ipsum BPQbm 17 ipse] et ipse W hoc ueritas ait bis scripta exhib. H ueritas] ipse H 19 scribsit S; sic saepe, et scripsit M habiit Ml W 20 transiuit BPQWedd. a] ad H a te om. Qb ad te om. P neque] neque enim BPQVb 21 et rogarem eum om. V 22 praeh uenirem M aure V 23 ure F ebrea M )

Ecce sunt caelum et terra, clamant, quod facta sint; mutantur enim atque uariantur. quidquid autem factum non est et tamen est, non est in eo quicquam, quod ante non erat: quod est mutari atque uariari. clamant etiam, quod se ipsa non fecerint: "ideo sumus, quia facta sumus; non ergo eramus, antequam essemus, ut fieri possemus a nobis. " et uox dicentium est ipsa euidentia. tu ergo, domine, fecisti ea, qui pulcher es: pulchra sunt enim; qui bonus es: bona sunt enim; qui es: sunt enim. nec ita pulchra sunt nec ita bona sunt nec ita sunt, sicut tu conditor eorum, quo conparato nec pulchra sunt nec bona sunt nec sunt. scimus haec, gratias tibi, et scientia nostra scientiae tuae conparata ignorantia est.

Quomodo autem fecisti caelum et terram et quae machina tam grandis operationis tuae? non enim sicut homo artifex formans corpus de corpore arbitratu animae ualentis [*]( 1 3 an] si V num-scirem om. F 6 lingua W silabarum H duceret F 8 uerbum F quum S: cum cet. non om. F possem V te] te te C, de F 9 uera] ueritas F ueritas om. F pace V et 10 tuo om. V mihi et haec ***** (dicere ras.) M, da mihi haec et W non 12 terram C quod] an quod V 13 factum (non add. m. 2) M 14 quidda qua F 15 fuerat FG se add. 81 s. I. 16 ergo] ero F 17 possimus FW a] in V 18 ipse uidentie W 19 qui* G 20 bona sunt] snnt bona sunt F 21 cognitor 0 cui comparata H\'jQ\'mo 22 scimus enim F 24 quomodo] in principio fecit deus caelum et terram. q. b autem om. V tam machina V, machinata (~ add. m. 3) W, machina tanta M2 25 grandis om. M 26 uolentis V. )

Sed quomodo dixisti? numquid illo modo, quo facta est uox de nube dicens: hic est filius meus dilectus? illa enim uox acta atque transacta est, coepta et finita. sonuerunt syllabae atque transierant, secunda post primam, tertia post secundam atque inde ex ordine, donec ultima post ceteras [*](20] Ps. 32, 9. 6. 22] Matth. 3, 17 et 17, 5. ) [*]( 1 ut cum (om. que) V ipsam W 2 eum BPQ, ea G 3 imterrae aut ponet C iam] tam G 4 lapidi aut Q rerum om. F 5 ee H 6 animum BCFGHMOPQVWedd. imperitantem] impleri tantum F 7 arte V capit CFM, capiant H1 et] ut C\'FGM 8 quid] q<t F interpretetur G *, interpt*etur (r ras.) H, interpretetur et M 9 trahiciat FW ad animu F ad-animo om. H renuntiat V 11 laudent M, laudant enim F omnia haec V 13 caelum et terram ds G nonterram ovi. V1 in terram V 15 pertinet H alt. et] ad V 16 fecisti -mundum om. F erit M 17 teneb*as (r ras.) V 19 est] est hoc M tu es] tua est V 20 ergo] ergo et M 21 quo om. F 24 tertia* (m m ras.) H secunda (m m. 3) W 25 cetras F )

Vocas itaque nos ad intellegendum uerbum, deum apud te deum, quod sempiterne dicitur et eo sempiterne dicuntur omnia. neque enim finitur, quod dicebatur, et dicitur aliud, ut possint dici omnia, sed simul ac sempiterne omnia: alioquin iam tempus et mutatio et non uera aeternitas nec uera inmortalitas. hoc noui, deus meus, et gratias ago. noui, confiteor tibi, domine deus, mecumque nouit et benedicit te [*](3 et om. F uerbo tuo M* nuntiabit V 4 exterior (ex ex in corr. m. 1) S aris F 5 ad GV 6 aeter F in om. H 7 pr. longe om. BCFHPQVWmo aliud est] est aliud est F 8 quia] qui H fugiunt] fiunt W dei] domini BPQ edd. 9 uerbi Y 10 terram FHI atque - 12 terram om. V 11 iam] autem S 12 mo*tibus (n ras.) H tem cprporalibus F 13 percurret V, recurreret W ante] un V terra V 14 uoci F 15 terram W 16 illuc M e G uox talis W 17 omnino non esset om. W 18 uerba ista F a te] ante F 19 itaque bis script. exh. M deum] tuu ilfs s. I. 20 te om. V pr. sempiterne] sempiternum G eo] haec BPQ 21 enim-omnia sed bis scripta exhibet F alt. dicetur F 22 alioqui CIWl 25 deus om. BCFGHM OPQVWedd. nouite et benedicite (om. te) W )

Cur, quaeso, domine deus meus? utcumque uideo, sed quomodo id eloquar nescio, nisi quia omne, quod esse incipit et esse desinit, tunc esse incipit et tunc desinit, quando debuisse incipere uel desinere in aeterna ratione cognoscitur, ubi nec incipit aliquid nec desinit. ipsum est uerbum tuum, quod et principiuta est, quia et loquitur nobis. sic in euangelio per carnem ait, et hoc insonuit foris auribus hominum, ut crederetur et intus quaereretur et inueniretur in aeterna ueritate, ubi omnes discipulos bonus et solus magister docet. ibi audio uocem tuam, domine, dicentis mihi, quoniam ille loquitur nobis, qui docet nos, qui autem non docet nos, etiam si loquitur, non nobis loquitur. quis porro nos docet nisi stabilis ueritas? quia et per creaturam mutabilem cum admonemur, ad ueritatem stabilem ducimur, ubi uere discimus, cum stamus et audimus eum et gaudio gaudemus propter uocem sponsi, reddentes nos, unde sumus. et ideo principium, [*]( 14] cf. Io. 8, 25. 23] Io. 3, 29. ) [*]( 1 enim om. BCFGHMOPQVWedd. 2 quidque] quiq. FV, quidquid edd. quod est (om. non et erat) H 4 uerbo tuo CM atque suca cedit om. S 6 sempiterno GM\' quae] q* H 7 alt. nec-facis om. Q1 simul] et simul m sempiterne Hm 9 quaeso] quaeso te PQb 10 quod om. BxPQl 11 et tunc desinit om. V; in mg. add. m.2: omne quod ãe incipit & ee desinit alt. tunc] tunc esse Hm 14 in principium W quia] qui GM\'b eloquitur (om. et) W euangelio] euangelio loquitur F 16 recederetur V et inueniretur om. V 17 bonos FW solos W 18 ubi G audia M, obaudio V dicent*is (e ? ras.) S, dicentem b 20 non om. V nos om. V 21 motabilem V admone*mur (t ras.) F 22 dicimur HIMIWI ibi (JHIMOV uera M 24 reddentis (i ex e corr.) 0, retdentes F )

In hoc principio fecisti, deus, caelum et terram in uerbo tuo, in filio tuo, in uirtute tua, in sapientia tua, in ueritate tua miro modo dicens et miro modo faciens. quis conprehendet? quis enarrabit? quid est illud, quod interlucet mihi et percutit cor meum sine laesione? et inhorresco et inardesco: inhorresco, in quantum dissimilis ei sum, inardesco, in quantum similis ei sum. sapientia, sapientia ipsa est, quae interlucet mihi, discindens nubilum meum, quod me rursus cooperit deficientem ab ea caligine atque aggere poenarum mearum, quoniam sic infirmatus est in egestate uigor meus,\' ut non sufferam bonum meum, donec tu, domine, qui propitius factus es omnibus iniquitatibus meis, etiam sanes omnes languores meos, quia et redimes de corruptione uitam meam et coronabis me in miseratione et misericordia et satiabis in bonis desiderium meum, quoniam renouabitur iuuentus mea sicut aquilae. spe enim salui facti sumus et promissa tua per patientiam expectamus. audiat te intus sermocinantem qui potest; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo: quam magnificata sunt opera tua, domine, omnia in [*]( 14] Ps. 30, 11. 15] Ps. 102, 3-5. 20] Rom. 8, 24 sq. 23] Ps. 103, 24. ) [*]( n 1 quo] quod F 2 pr. rediremus CXF alt. redimus C 3 ut autem cognos(camus) add. Pa in ras. 5 fecisti deus scripsi: fecit deus SV, dens fecisti cet. edd. 6 in filio tuo om. W uirtute] ueritate M 7 dicis W miri P conprehendit W 8 enarrauit SW quod] miro modo docens et miro modo faciens (om. quod) F interlicet F 9 percutet C1 10 pr. in om. PQ ei dissimilis V inardesco-sum om. MIQIVW alt. in om. PQ* 11 ei similis F alt. sapientia om. BOIPQb ipsa om. H 12 discendens 01W, descendens MIVI, rescindens F nubil*um (i ras.) P rursum FM quooperit W 13 agere FP ru mea (rn add. M. post.) G 14 egestate] paupertate CFGM suffece- ram Ml 15 es* (t ras.) M 16 sanas CIF 18 misericordia M in bonis om. W 20 enim] autem M 21 int*us H 22 tuo om. F )

Nonne ecce pleni sunt uetustatis suae qui nobis dicunt: quid faciebat deus, antequam faceret caelum et terram? si enim uacabat, inquiunt, et non operabatur aliquid, cur non sic semper et deinceps, quemadmodum retro semper cessauit ab opere? si enim ullus motus in deo nouus extitit et uoluntas noua, ut creaturam conderet, quam numquam ante condiderat, quomodo iam uera aeternitas, ubi oritur uoluntas, quae non erat? neque enim uoluntas dei creatura est, sed ante creaturam, quia non crearetur aliquid, nisi creatoris uoluntas praecederet. ad ipsam ergo dei substantiam pertinet uoluntas eius. quod si exortum est aliquid in dei substantia, quod prius non erat, non ueraciter dicitur aeterna illa substantia; si autem dei uoluntas sempiterna erat, ut esset creatura, cur non sempiterna et creatura?

Qui haec dicunt, nondum te intellegunt, o sapientia dei, lux mentium, nondum intellegunt, quomodo fiant, quae per te atque in te fiunt, et conantur aeterna sapere, sed adhuc in praeteritis et futuris rerum motibus cor eorum uolitat et adhuc uanum est. quis tenebit illud et figet illud, ut paululum stet et paululum rapiat splendorem semper stantis aeternitatis et conparet cum temporibus numquam stantibus et uideat esse inconparabilem et uideat longum tempus nisi ex multis praetereuntibus motibus, qui simul extendi non possunt, longum \'non fieri; non autem praeterire quicquam in aeterno, sed totum esse praesens; nullum uero tempus totum esse praesens: et [*]( 3 Ilonne-p. 291,2 essent om. F 4 si] sic M, sci W 5 pr. non om. M sic om. C 6 cessabit W 7 extitit nouus M, nouus exsidi stit C 8 conderat (di add. m. 2) M 9 uere V 11 creatur V uoluntas creatoris V 13 substantia G 15 uoluntas (dei om.) M, uoluntas dei edd. 16 et om. BCMPQb 18 intellegunt] te intellegunt V 20 in praeteritis] imperitis M 21 adfiget BPQ, fingit M, fi*git (n ras.) G, fugit W, fuget V alt. illud] illum V paulolum BMl 24 incomparabile V 25 qui] qui et W, quae CO 27 nullum-praesens om. W esse totum V praesens et] et praesens S ) [*]( XXXIII. Anr. Augustini conff. (Ang, 1,1). ) [*]( 19 )

Ecce respondeo dicenti: "quid faciebat deus, antequam faceret caelum et terram?" respondeo non illud, quod quidam respondisse perhibetur ioculariter eludens quaestionis uiolentiam: "alta", inquit, "scrutantibus gehennas parabat". aliud est uidere, aliud ridere. haec non respondeo. libentius enim responderim: „nescio, quod nescio" quam illud, unde irridetur qui alta interrogauit et laudatur qui falsa respondit. sed dico deus noster, omnis creaturae creatorem et, si caeli et terrae 15 nomine omnis creatura intellegitur, audenter dico: antequam faceret deus caelum et terram, non faciebat aliquid. si enim faciebat, quid nisi creaturam faciebat? et utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemadmodum scio, quod nulla fiebat creatura, antequam fieret ulla creatura.

At si cuiusquam uolatilis sensus uagatur per imagines retro temporum et te, deum omnipotentem et omnicreantem et omnitenentem, caeli et terrae artificem, ab opere tanto, antequam id faceres, per innumerabilia saecula cessasse miratur, euigilet atque adtendat, quia falsa miratur. nam unde poterant innumerabilia saecula praeterire, quae ipse non feceras, [*]( . N 1 propelli] prope illi CPQXW, prope illi. (êё add. m. 2) Q ex] et W 2 ex] et W sequi V 3 creari (om. et) W, creatori et M 4 dictet] dic et W, dicit et G 6 mea] meas W minus P loquelas BCGHMP" QVW\' 7 agit tam] ait tam W, agitatam BPQ 10 peribetur W ludens V, l*udens (a ras.) H, elabens W uiolentia W 11 gehenna V, h geennas H 12 ridere] est ridere CHM1, uidere S libentib, S 13 irrideretur C 14 alta] *ita B (a ras.) 16 nomina S, ** nomine i (et ras.) W 17 si-quid om. S 19 q<t B 21 at (t in ras.) H, ad S, aut BPQVb uocatur W 22 omnia creantem et omnia tenentem GH 23 tan*o (t euanuit) S 25 euigil*t (e euanuit) S, et uigilet P quia] qui V, qua G admiratur (om. falsa) V )

Nec tu tempore tempora praecedis: alioquin non omnia tempora praecederes. sed praecedis omnia praeterita celsitudine semper praesentis aeternitatis et superas omnia futura, quia illa futura sunt, et cum uenerint, praeterita erunt; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient. anni tui nec eunt nec ueniunt: isti autem nostri eunt et ueniunt, ut omnes ueniant. anni tui omnes simul stant, quoniam stant, nec euntes a uenientibus excluduntur, quia non transeunt: isti autem nostri omnes erunt, cum omnes non erunt. anni tui dies unus, et dies tuus non cotidie, sed hodie, quia hodiernus tuus non cedit crastino; neque enim succedit hesterno. hodiernus tuus aeternitas: ideo coaeternum genuisti, cui dixisti: ego hodie genui te. omnia tempora tu fecisti et ante omnia tempora tu es, nec aliquo tempore non erat tempus. [*]( 13] Ps. 101, 28. 21] Ps. 2, 7 et Hebr. 5, 5. ) [*]( n 2 a te H 3 praeterissent BPQ b 4 fuit] fuit (if add. m. 2) H a 5 cessebus M id ipsum - 8 faciebus om. H 6 enim om. V faceres G 8 erat tempus om. M tunc] tempus tunc G 9 tempus om. G; tem- Q pus ***** (tempus ras.) V 10 te F praecedes Ml 11 omnia] omnia tempora BCFMPQb cessitudine F 13 illa] et illa BPQb et cum-erunt om. W 14 deficiunt HOVmo 15 autem] enim BCFG HMOPQVWbo eunt] et eunt BFPQ edd. ut om. CF, et G omnis F 16 ueniunt C anni tui] quoniam C quoniam stent Ml; del. m. 2 euntis F 17 a om. VW excludentur M 18 bis omnis F pr. erunt] eunt G non om. M 19 quia-coaeternum add. B\' in ras. 20 enim om. H; ei V aesterno CM1, aeterno H 21 coaeterno F ) [*]( 19* )

Nullo ergo tempore non feceras aliquid, quia ipsum tempus tu feceras. et nulla tempora tibi coaeterna sunt, quia tu permanes; at illa si permanerent, non essent tempora. quid est enim tempus? quis hoc facile breuiterque explicauerit? quis hoc ad uerbum de illo proferendum uel cogitatione conprehenderit? quid autem familiarius et notius in loquendo conmemoramus quam tempus? et intellegimus utique, cum id loquimur, intellegimus etiam, cum alio loquente id audimus. quid est ergo tempus? si nemo ex me quaerat, scio; si quaerenti explicare uelim, nescio: fidenter tamen dico scire me, quod, si nihil praeteriret, non esset praeteritum tempus, et si nihil adueniret, non esset futurum tempus, et si nihil esset, non esset praesens tempus. duo ergo illa tempora, praeteritum et futurum, quomodo sunt, quando et praeteritum iam non est et futurum nondum est? praesens autem si semper esset praesens nec in praeteritum transiret, non iam esset tempus, sed aeternitas. si ergo praesens, ut tempus sit, ideo fit, quia in praeteritum transit, quomodo et hoc esse dicimus, cui causa, ut sit, illa est, quia non erit, ut scilicet non uere dicamus tempus esse, nisi quia tendit non esse.

Et tamen dicimus longum tempus et breue tempus neque hoc nisi de praeterito aut futuro dicimus. praeteritum tempus longum uerbi gratia uocamus ante centum annos, futurum itidem longum post centum annos, breue autem praeteritum sic, ut puta dicamus ante decem dies, et breue futurum post decem dies. sed quo pacto longum est aut breue, quod non est? praeteritum enim iam non est et futurum nondum [*]( 2 fecisti V tibi tempora V 3 permanerent] semp manerent M esse V 4 enim est GMbm facile om. W breuiter V, breuiter a quo W 5 ad om. HV 6 quis (corr. m. post.) G 8 ergo est M n 9 quaerent S explicari F 11 adeeniret F 12 et si-tempus om. H 13 et futurum-praeteritum bis scripta exh: S 14 futurum (om. et) V u 16 praeteritem G iam non edd. tempus om. M 18 dicemus F 20 pr. esse] esse sed aeternitas F qui attendit V non esse] non eet F, in non esse b 22 de om. C aut] ac M 23 futurum-annos om. H 24 ididem V, item W yecentum C 25 sicut edd. puto CFOs dicimus BCFGHMPQ edd. et breue-dies om. S 27 numdum Pl )

Videamus ergo, anima humana, utrum praesens tempus possit esse longum: datum enim tibi est sentire moras atque metiri. quid respondebis mihi? an centum anni praesentes longum tempus est? uide prius, utrum possint praesentes esse centum anni. si enim primus eorum annus agitur, ipse praesens est, nonaginta uero et nouem futuri sunt, et ideo nondum sunt: si autem secundus annus agitur, iam unus est praeteritus, alter praesens, ceteri futuri. atque ita mediorum quemlibet centenarii huius numeri annum praesentem posuerimus: ante illum praeteriti erunt, post illum futuri. quocirca centum anni praesentes esse non poterunt. uide saltem, utrum qui agitur unus ipse sit praesens. et eius enim si primus agitur mensis, futuri [*]( 2 alt. longum om. W domine] domine deus BMPQWb meus om. M 3 uiritas B tua om. V 5 an ante scripsi: ante S, an BC FGHMOPQVWedd. 9 inuenimus V 10 ex] et W praeteritum]. praeteritum tempus F 11 esset longum om. V 12 praeterierat] praeteritum erat PQ non] nondum BPQb 13 possit W quem W 14 quod-destitit om. F 15 o anima BGMPQedd. praesens] et praesens BPQWb 16 sentiri F metire F 17 quid] an F praesentis F 18 est om. F 19 agitur (a a m. 2) M, igitur F 21 agitatur W 22 ita] ita si PIQbnt medi**um (or ras.) C 23 posuerim F 24 praeteriti erunt] praeterierunt CGMV futura W 25 potuerunt FGM saltim BOIFpIV, salute Ml 26 si om. V agitur- p. 294, 1 primus om. M )

Ecce praesens tempus, quod solum inueniebamus longum appellandum, uix ad unius diei spatium contractum est. sed discutiamus etiam ipsum, quia nec unus dies totus est praesens. nocturnis enim et diurnis horis omnibus uiginti quattuor expletur, quarum prima ceteras futuras habet, nouissima praeteritas, aliqua uero interiectarum ante se praeteritas, post se futuras. et ipsa una hora fugitiuis particulis agitur: quidquid eius auolauit, praeteritum est, quidquid ei restat, futurum. si quid intellegitur temporis, quod in nullas iam uel minutissimas momentorum partes diuidi possit, id solum est, quod praesens dicatur; quod tamen ita raptim a futuro in praeteritum transuolat, ut nulla morula extendatur. nam si extenditur, diuiditur in praeteritum et futurum: praesens autem nullum habet spatium. ubi est ergo tempus, quod longum dicamus? an futurum? non quidem dicimus: longum est, quia nondum est quod longum sit, sed dicimus: longum erit. quando igitur erit? [*]( 1 secundum (om. iam-nondum) W praeterit B 3 et si-alt. praesens om. V1 est annus edd. 4 enim om. PQ menses] mensis F est om. V quelibet F, libet HMV 5 igitur W ipsi F est praesens B ceteri-praesens est om. W aut praeteliti] autem praeteriti. FHV edd. 6 quam (om. quam) V quia igitur P 7 pr. si om. V, qui FOW uouissimis FV 8 si] sed M medii eorum CF quelibet V praeteritis F 9 inueniamus V 10 spatium diei F 11 discutiendum F ipsum etiam G qui F 12 diuturnis M, diurnis enim F 18 explentur VW prima] prima praesente F futura F nouissimas W 14 alia qua W interiecta W 15 agitatur BPQb 16 ei] eius Mbm 17 uel] uel in BPQVedd. minutissima 01 18 partes] par B 19 tamen] autem H rapit ima in futuro W 20 ostendatnr V nam om. V extendatur V 21 habet] hec M1 22 tempus] spatium M an] aut F 23 non] quod H )