Naturalis Historia

Amplissima arborum ad hoc aevi existimatur Romae visa, quam propter miraculum Tiberius Caesar in eodem ponte naumachiario exposuerat advectam cum reliqua materie, duravitque ad Neronis principis amphitheatrum . fruit autem trabs[*](trabs D2dVerc. traps D1G. trabes Ev.) ea e[*](ea e D1GD. ae D2. e dEv.) larice, longa pedes cxx, bipedali crassitudine aequalis, quo intellegebatur vix[*](uix Ev. uia r.) credibilis reliqua altitudo fastigium ad cacumen aestimantibus . fuit memoria nostra et in porticibus saeptorum a M. Agrippa relicta aeque miraculi causa, quae diribitorio[*](diribitorio B. dilib- DG. del- E. delibat- dv.) superfuerat, XX pedibus brevior, sesquipedali crassitudine. abies admirationis praecipuae visa est in nave, quae ex Aegypto Gai principis iussu obeliscum in Vaticano circo statutum quattuorque truncos lapidis eiusdem ad sustinendum eum adduxit. qua nave nihil admirabilius visum in mari certum est. CXX[*](cxxD. cxxM G. cxx Ev. cxxx DGdf.) modium lentis pro saburra ei fuere. longitudo spatium obtinuit magna ex parte Ostiensis[*](ostensis d. -sus E.) portus latere laevo. ibi namque demersa est Claudio[*](a Claudio dv.a.D. sed cfr. VII 74. 158. VIII 37. IX 10.) principe cum tribus molibus turrium altitudine in ea exaedificatis obiter[*](ob iter Brot. ob id ex D. (cfr. XXXVI 70). ob id ter (advecto) P.) Puteolano pulvere advectisque. arboris eius crassitudo[*](crassitu- dine D2.) quattuor hominum ulnas conplectentium implebat , vulgoque auditur LXXX nummum et pluris[*](pluris v. -res E. -re r.) malos venundari ad eos usus, rates vero conecti[*](connecti dv. con- iecti r.)XL sestertium[*](sestertium J. -tii DGE. HS d(?)H. -tiis v.) plerasque.[*](Th. H. V 7, 1. V 8, 1.) at in Aegypto ac Syria reges inopia abietis cedro[*](uncos ego posui.) ad classes feruntur usi. maxima[*](maxi- mae DG. -me E.) [ea] in Cypro traditur ad undeciremem[*](undeciremem v. un- decumcegem D2. unde cerem r.) Demetri succisa CXXX pedum, crassitudinis vero ad trium hominum conplexum. Germaniae praedones singulis arboribus cavatis navigant, quarum

[*](Th. H. V 9, 6. 7 init.) Exploratorum hoc usus in castris pastorumque repperit, quoniam ad excudendum[*](excudendum D2G. exclud- r. excuti- v.) ignem non semper lapidis occasio est. teritur ergo lignum ligno ignemque concipit

[*](Th. H. V 4, 2. Vitruv. II 9, 13.) Cariem vetustatemque non sentiunt cupressus, cedrus, hebenus, lotus, buxum[*](buxus dTEv.a.G. sed cfr. § 227. 231.), taxus, iuniperus, oleaster, olea, e reliquis tardissime larix, robur, suber, castanea, iuglans. rimam fissuramque non[*](non D2d2v. om. r.) capit sponte cedrus, cupressus , olea, buxum[*](buxus dTH.).

Maxime aeternam[*](eternae G. aeterna dT.) putant hebenum et cupressum cedrumque, claro de omnibus materiis iudicio in templo Ephesiae Dianae, utpote cum tota Asia extruente cxx[*](cxx D2D coll. XXXVI 95. cccc rv.) annis peractum sit. convenit tectum eius esse e cedrinis trabibus. de simulacro ipso deae ambigitur. ceteri ex hebeno esse tradunt, Mucianus III cos. ex iis, qui proxime viso eo[*](eo dEv.om.DGD.) scripsere, vitigineum et numquam mutatum septies restituto templo,[*](Th. H. V 4, 2.) hanc materiam elegisse Endoeon[*](Endoeon S. eandem con ll. Pande- mion H. Endyon Brot.), etiam nomen artificis nuncupans, quod equidem miror, cum antiquiorem[*](mineruam DGEv.a. Verc.) Minerva quoque[*](quo- que non Bas. non quoque ll.v.), non modo Libero patre, vetustatem ei tribuat[*](ei tribuat D2dBas. et trib- D1G. attrib- Ev.). adicit multis foraminibus nardo[*](nardo D2Gv. -di r.) rigari, ut medicatus umor alat teneatque iuncturas—quas et ipsas esse modico admodum miror—, valvas esse e cupresso et iam CCCC prope annis durare[*](durare dv. -ri r.) materiem omnem novae similem. id quoque notandum, valvas in glutinis compage quadriennio fuisse. cupressus in eas electa, quoniam praeter cetera in[*](in om.E.) uno genere materiae nitor maxime valeat aeternus. non et[*](non et ego. non ae DGE. nonne dv.) simulacrum Veiovis in arce e cupresso durat a condita urbe[*](urbe v. om. ll.) DLXI[*](DLXI dTE2. DLI DGG. DCLXI E1v. DLX D cum Merkelio (ad Ovid. fast. CXXVIII).) anno dicatum? memorabile

[*](Th. H. V 4, 4–7.) Infestantium[*](infestantium D2v. -estatiuum E. -ertatiuum r.) quattuor genera: teredines capite ad portionem grandissimo[*](gran- dissimo D2D. grad- D1. graui- rv.) rodunt dentibus. hae tantum in mari sentiuntur, nec aliam putant teredinem proprie dici. terrestres tinias vocant, culicibus vero similes thripas. quartum[*](quartum D2v. qua- rum r.) est[*](est om.E.) et[*](et a E.) e vermiculorum genere, et eorum alii putrescente suco ipsa materie, alii pariuntur sicut in arboribus ex eo, qui cerastes vocatur. cum tantum erosit , ut circumagat se, generat alium. haec nasci prohibet in aliis amaritudo, ut cupresso, in aliis duritia, ut buxo. tradunt et abietem circa germinationes decorticatam[*](decorticatam D2dv. de co- stis (coctis E) aram r.) qua [*](189) diximus luna aquis non corrumpi. Alexandri Magni comites prodiderunt in Tylo Rubri maris insula arbores [*](fuere D2.)[*](dist. U 294 e Theophr.) esse, ex quibus naves fierent; quas ducentis annis durantes[*](durantes del. P.) inventas, etsi mergerentur, incorruptas. in eadem esse fruticem baculis tantum idoneae crassitudinis, varium tigrium maculis, ponderosum et, cum in spissiora decidat, vitri[*](uitri D2v. cuitri D1GE. eyt d1. eyit d2.) modo fragilem.

[*](Th. H. V 5, 6. 6, 1.) Apud nos materiae finduntur aliquae sponte, ob id architecti eas fimo inlitas[*](inlaetas DG.) siccari iubent, ut adflatus ne[*](ne ego. non (ortum e no) ll. v.) noceant. pondus sustinere validae abies, larix, etiam in traversum positae[*](posita et D2.). robur, olea incurvantur ceduntque [*](ne dT.) ponderi. illae renituntur nec temere rumpuntur[*](rumpantur dTES.), priusque carie quam viribus deficiunt. et palmae arbor valida[*](arbor ualida dH. -orum ual- rv. -or inual- G.)[*](uncos posui cum Brot. et Schneidero ad Theophr. h. pl. V 6, 1. at populus v.a.H.); in diversum enim curvatur[*](curuatur dv. -tus r.), [et populus] cetera[*](cetera H. contra ll. v.)

[*](Th. H. V 6, 2 (IV 1, 2).) Firmissima in rectum abies, eadem valvarum paginis et ad quaecumque libeat intestina opera aptissima sive Graeco sive Campano sive Siculo fabricae artis genere [*](dist. ego.), spectabilis ramentorum crinibus, pampinato semper orbe se volvens ad incitatos runcinae[*](runcinae D2dTBrot. -nam r. -narum v.) raptus, eadem e cunctis[*](e cunctis D. e curris DGd. et curris E. et curribus v.) maxime sociabilis glutino[*](glutino dv. -nos r. | findatur dv -antur r.) in tantum, ut findatur ante, qua[*](qua dB. quam rv.) solida est.

[*](Th. H. V 7, 2.) Magna autem et glutinatio propter ea, quae sectilibus laminis aut[*](aut ego. aut in D2Dal. ac in rv.) alio genere operiuntur. stamineam in hoc usu probant venam, et vocant ferulaceam[*](ferulaceam Brot. -cea D2. fertile eam r. feruleam H.) argumento [*](dist. Brot.) similitudinis, quoniam lacunosa[*](lacunosa et EBrot. -osae dPalm. -ose rv. lacrimose B. laciniose H.) et crispa in omni genere[*](genere et DG.) glutinum abdicant[*](abdicant v. -cat ll.). quaedam et inter se et cum aliis insociabilia glutino, sicut robur[*](robur D2dv. robius r.), nec fere cohaerent nisi similia[*](ni similia G. dis- similia U 295.) natura, ut si quis lapidem lignumque coniungat

Oboedientissima quocumque in opere fraxinus, eademque hastis corylo melior, cornu levior, sorbo lentior, Gallica vero etiam ad currus flexili[*](flexili ego. -ibili ll.v.) levitate[*](leuitate D. uita ll. uitem v. cui coni. S.). aemularetur ulmus, ni pondus esset in culpa. facilis et fagus, quamquam fragilis et tenera[*](et tenera D2B. -ro E. e tenore rv.). eadem sectilibus[*](fectilibus D2v. fict- r.) lamnis[*](laminis DGD.) in tenui flexilis capsisque ac scrineis sola utilis. secatur in lamnas praetenues et ilex, colore quoque non ingrata, sed maxime fida iis, quae terantur, ut rotarum axibus, ad quos lentore fraxinus sicut duritia ilex et utroque legitur ulmus[*](taxus P coll. Theophr. h. pl. V 7, 6.).[*](Th. H. V 9, 8. Cato 31, 1.) sunt vero et parvi usus fabriliium ministeriorum insignes, ideoque[*](insignes ideoque ll. v. an insigneque? cfr. § 113.) proditum, terebris vaginas ex oleastro, buxo, ilice, ulmo, fraxino utilissimas fieri, ex iisdem malleos , maioresque e pinu et ilice. et his autem maior ad firmitatem causa tempestivae caesurae quam inmaturae[*](inmaturae v. in nat- DG. mat- dT. in natura E.), quippe cum[*](cum dv. eum r.) ex olea, durissimo ligno, cardines in foribus diutius immoti plantae modo germinaverint. Cato vectes aquifolios, laureos, ulmeos fieri iubet, Hyginus manubria rusticis carpinea, iligna, cerrea.

Quae in lamnas secentur[*](secentur U 295. -cantur ll. v.) quorumque operimento vestiatur alia materies, praecipua sunt citrum, terebinthus,

Vita arborum quarundam inmensa credi potest , si quis profunda mundi et saltus inaccessos cogitet[*](cogitet D2dG. -ite D1G. -itat Ev.). verum ex iis, quas memoria hominum custodit, durant[*](durat D2.) in Liternino Africani prioris manu satae olea[*](satae olea ego. sata olea D2. satae oliuae rv.), item myrtus eodem loco conspicuae magnitudinis—subest specus, in quo manes eius custodire draco traditur—, Romae vero lotos in Lucinae area, anno, qui fuit sine magistratibus, CCCLXXIX[*](CCCLXXIX Pigh. ann. 1, 254. (cfr. Liv. VI 35, 10). CCCLXIX II. V. a. H.) urbis aede condita. incertum, ipsa quanto[*](quanto ipsa dT.) vetustior ; esse quidem vetustiorem non est dubium, cum ab eo luco Lucina nominetur. haec nunc D[*](D D2D. cfr. index libri. om. r. CCCCL V.) circiter annum habet. antiquior[*](antiquiorem E. -ior est S. -ior illa est G.), sed incerta eius aetas, quae capillata

Verum altera[*](altera v. -ter ll.) lotos in Volcanali, quod Romulus constituit ex victoria de[*](de om.GdE.) decumis, aequaeva urbi intellegitur , ut auctor est Masurius. radices eius in forum usque Caesaris per stationes municipiorum penetrant. fuit cum ea cupressus aequalis, circa suprema Neronis principis prolapsa atque neglecta.

Vetustior autem urbe in Vaticano ilex, in qua titulus aereis[*](aereus Hiib-ner.) litteris Etruscis religione arborem iam turn dignam fuisse significant. Tiburtes quoque originem multo ante urbem Romam habent. apud eos extant ilices tres etiam Tiburno coinditore eorum vetustiores, apud quas inauguratus traditur. fuisse autem eum tradunt filium Amphiarai, qui apud Thebas obierit una aetate ante Iliacum bellum.

[*](Th. H. IV 13, 2.) Sunt auctores et Delphicam platanum Agamemnonis manu satam et alteram in Caphya[*](in Caphya ego. -phiae ll. v. -phyis B e Theophr. Caphyae in D.) Arcadiae loco[*](loco U 297. luco ll.v.). sunt hodie ex adverse Iliensium urbis iuxta Hellespontum in Protesilai[*](protesilai D2v. -liai D1G. -lia dE.) sepulchre[*](sepulchro D2v. in sep- d. ipse p-D1. ipsae p- G. ipsa pulchre E.) arbores, quae omnibus ex eo[*](ex eo aeuis D2S. aeuis H. ex foaebis D1G. exfebis d. ephebis E. -biis eius v.) aevis, cum in tantum adcrevere, ut Ilium aspiciant[*](aspi- ciunt (ads- E)DGE.), inarescunt rursusque adolescunt. iuxta urbem autem quercus in Ili tumulo tunc satae dicuntur, cum coepit Ilium vocari.

Argis olea etiamnum durare dicitur, ad quam in tauram[*](tauram U 298. -rum ll. J. vaccam v.) mutatam Argus alligaverit. in Ponto citra[*](citra D. cytra DG. circa rv.) Heracleam arae sunt Iovis στρατίου[*](στρατίουS. Stratiu DG. -atiui E. -tii dB. Statiui v.) cognomine, ibi quercus duae ab Hercule satae. in eodem tractu portus Amyci

Ex diverso brevissima vita est punicis, fico, malis , et ex his praecocibus brevior quam serotinis, dulcibus quam acidis[*](acidis P. acutis ll. v. acerbis U 299. at v. XIII 113 coll. Diosc. I 151. XVII 259. XXIII 109.), et dulciori[*](dulciori codd. G. -ior ll v.) in punicis, item in[*](item in ll. v. a. D. item U 299. at cfr. Theophr. h. p1. IV 13, 2καὶ ἀμπέλων ἔνια γένη.) vitibus, praecipueque fertilioribus. Graecinus auctor est sexagenis annis durasse vites. videntur et aquaticae celerius interire. senescunt quidem velociter, sed e radicibus repullulant laurus et mali et punicae. firmissimae ergo ad vivendum[*](uiuendum dv. uide- r.) oleae, ut quas durare annis cc inter auctores conveniat.

Est in suburbano Tusculani agri colle, qui Corne appellatur, lucus antiqua religione Dianae sacratus a Latio , velut arte tonsili coma fagei nemoris[*](fagei nemoris D2B. fagenei moris D1GE. faginei mori (moris v)dv.). in hoc arborem eximiam[*](arbore eximia EX.) aetate nostra amavit Passienus Crispus bis cos., orator, Agrippinae matrimonio et Nerone privigno clarior postea, osculari conplectique eam solitus, non modo cubare sub ea vinumque illi adfundere. vicina luco est ilex, et ipsa nobilis XXXIV pedum ambitu caudicis, decem[*](decem ceu Müller emend. III p. 13.)

[*](Th. C. V 15, 4.) Hedera necari arbores certum est. similem quidam et in visco, tametsi tardiorem, iniuriam earum arbitrantur . namque et hoc praeter fructus adgnascitur[*](adgnascitur Müller l. l. p. 14. adgnosc- ll. v.), non in novissimis mirabile.[*](Th. C. II 17, 1. 3. 4. 18, 3. Diosc. IV 160 (cfr. Plin. XXVII 92).) quaedam enim in terra gigni non possunt et in arboribus nascuntur. namque cum suam sedem non habeant, in aliena vivunt, sicut viscum et in Syria herba quae vocatur cadytas[*](cadytas B e Theophr. castas ll. cassytias v.), non tantum arboribus, sed ipsis etiam spinis circumvolvens sese, item circa Tempe[*](Tempe B. templi ll. -pla v.) Thessalica[*](thessalica dv. etess- D1GE. edess- D2.) quae polypodion vocatur et quae dolichos ac serpyllum. oleastro quoque deputato quod gignatur , vocant phaunos[*](phaunos ll. v. phaulias Salm. exerc. 911bD. cfr. Theophr. h pl II 2, 12. c. pl. VI 8, 3. 5.); quod vero in spina[*](spina B. hispiria DGdv. hi- spania E.) fullonia, hippopha eston[*](hippophaeston G. -sto B e Diosc. hypo- phacto (-ofa- d) in ll.v.), cauliculis[*](cauliculis D2S. calli- dEv. galli- r. calyc- C. capitulis H.) inanibus, foliis parvis, radice alba, cuius sucus ad detractiones in comitiali morbo utilissimus habetur.

[*](Th. C. 11 17, 1 (cfr. Th. H. III 16, 1 et Plin. XVI 120).) Visci tria genera. namque in abiete, larice stelin dicit Euboea nasci[*](nasci del. B.), hyphear[*](hyphear v e Theophr. hypear DGE. -pea d.) Arcadia, viscum autem in quercu, robore, ilice, piro[*](piro D2coni. H. primo DGE. pruno dv. a. D.) silvestri, terebintho, nec non et[*](nec non et ego. nec ll. v. cfr. Theophr.καὶ ἐν ἑτέροις πλείοσιν.) aliis arboribus adgnasci plerique[*](an plerisque?). copiosissimum in quercu quod hyphear[*](quod hyphear ego. adhisphear D2. adhasphear D1Gd. ada- ES. quod dryos hyphear v. Arcades hyphear U 300.) vocant. in omni arbore, excepta

Viscum fit[*](fit D2V. cum fit E. confit rG.) ex acinis, qui colliguntur messium tempore inmaturi. nam si accessere imbres, amplitudine quidem augentur[*](augetur DGE.), visco vero marcescunt. siccantur deinde et aridi tunduntur ac conditi in aqua putrescunt duodenis fere diebus, unumque hoc rerum putrescendo gratiam invenit. inde in profluente, rursus malleo[*](malleo v. a malleo ll. Brot. aqua malleo Müller emend. III 15.) tusi, amissis corticibus interiore came lentescunt. hoc est viscum pinnis avium tactu ligandis[*](ligandis D2dTH. liglandis D1G. iugl- E. ligandis iuglandis v.) oleo subactum, cum libeat insidias moliri.

Non est omittenda in hac[*](hac D2S. ga r. ea v.) re et Galliarum admiratio . nihil habent Druidae—ita suos appellant magos[*](magis E.) -visco et arbore, in qua gignatur, si modo sit robur, sacratius. iam[*](iam iam d.an cum iam?) per se roborum eligunt lucos nec ulla

Natura arborum terra marique sponte sua provenientium dicta est; restat earum, quae arte et humanis ingeniis fiunt verius quam nascuntur. sed prius mirari[*](mirari v. cfr. index libri. arari ll.) succurrit, quae[*](quae fv. qua ll. H.) retulimus[*](abstulimus v. a. H.) paenuria pro indiviso possessa[*](possessa ego. -essa a D2v. -essas a rH.)[*](16, 1 15.) feris, depugnante cum his homine circa caducos fructus, circa pendentes vero et cum alitibus, in tanta

Fuere ab his et cognomina antiquis: Frondicio[*](fronditio dEv. a. D.) militi illi, qui praeclara facinora Volturnum transnatans fronde[*](fronde DGED. fronde capiti d(?)v.) inposita adversus Hannibalem edidit, Stolonum Liciniae genti. ita appellatur in ipsis arboribus fruticatio inutilis, unde[*](inde dT.) et pampinatio inventa primo Stoloni dedit nomen. fuit et arborum cura legibus priscis, cautumque est XII tabulis ut, qui iniuria cecidisset alienas, lueret in singulas aeris xxv. quid existimamus? venturasne[*](futurasne Ev. a. H.) eas credidisse [*](credidisse v. -set ll.) ad supra dictam aestimationem illos, qui vel[*](uel om.Ev. a. S.) frugiferas tanti taxaverant[*](taxauerant v. tuex- E1. uex- r.)? nec minus miraculum in porno est multarum circa suburbana fructu annuo addicto binis milibus nummum, maiore[*](maiore dv. -res r.) singularum reditu quam erat apud antiquos praediorum. ob hoc insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nec poma pauperibus nascerentur . nunc ergo dicemus[*](dicemus dv. dicimus r.), quonam[*](quonam TS.quoE. quo dv. Qm??? D. qu G.) maxime modo tantum ex his vectigal contingat, veram colendi rationem absolutamque prodituri, et ideo non volgata tractabimus[*](tractauimus EX.) nec quae constare animo advertimus, sed incerta atque dubia, in quibus maxime fallitur vita. nam diligentiam supervacuis[*](in superuacuis d.v. a. D.) adfectare non nostrum est. ante omnia autem [in[*](uncos ego posui.) universum et] quae ad cuncta arborum genera pertinent in commune de caelo terraque dicemus[*](dicimus D1GE.).

[*](Th. H. IV 1, 4. (V 1, 11). Colum. IV 16, 3. Varro r. r. I 26. Th. H. IV 14, 1. Th. C. II 1, 2. 3.)

Aquilone maxime gaudent, densiores ab adflatu eius laetioresque et materie[*](materie D. -riae D2dEv. maturia ore G2. -uriore r.) firmiores[*](firmioris v. a. S.). qua in re plerique falluntur, cum in vineis pedamenta non sint a vento eo[*](ea E.) opponenda[*](ponenda d.) et id tantum a septentrione servandum. quin immo tempestiva frigora plurimum arborum firmitati conferunt, et sic optime germinant, alioqui[*](alioqui dv. alio qua DG. alia qua ES.), si blandiantur austri, defetiscentes[*](defatiscentes Ev. a. D.), ac magis etiam in flore[*](flore G. florem ll. v.).[*](Th. C. II 2, 1. 2. 3. 2. 3. Verg. G. I 100. 101.) nam si, cum defloruere, protinus sequantur imbres, in totum poma depereunt , adeo ut amygdalae et piri, etiam si omnino nubilum fuit[*](fuerit d.) austrinusve flatus, amittant fetus. circa vergilias quidem pluvere[*](pluuere S. puluere DGE. pluere dv.) inimicissimum viti et oleae, quoniam tum coitus est earum. hoc est illud quadriduum oleis decretorium , hic articulus austrinus nubili spurci, quod diximus. fruges quoque peius maturescunt austrinis diebus, [*](16,109) sed celerius. illa sunt noxia frigora, quae septentrionibus aut praeposteris fiunt horis. hiemem[*](hiemem dv. -mes D2E. -nes r.) quidem aquiloniam esse omnibus satis utilissimum. imbres vero tum expetendi evidens causa est, quoniam arbores fetu exinanitas et foliorum quoque amissione[*](amis- sione v. emiss- ll. J.) languidas naturale est avide esurire, cibus autem earum imber. quare tepidam esse hiemem, ut absumpto partu arborum sequatur protinus conceptus, id est germinatio, ac deinde alia florescendi exinanitio, inutilissimum experimentis creditur. quin immo si plures ita continuentur anni, etiam ipsae moriuntur[*](moriuntur v. -iantur ll. H.) arbores, quando nemini dubia poena est in fame laborantium. ergo qui dixit hiemes serenas optandas , non pro arboribus vota fecit;[*](Verg. G. ib. Th. C. II 1, 3. 4. 5. 6. 7. Cato 40, 4.) nec per solstitia imbres vitibus conducunt; hiberno quidem pulvere laetiores fieri

[*](Verg. G. II 298. Colum. III 12, 5. 6.) Conexa et situs vinearum arbustorumque ratio est, quas in horas[*](horas v. (cfr. § 83. 84). oras dVerc. hora r.) debeant spectare. Vergilius ad occasus seri damnavit, aliqui sic maluere quam in exortus[*](exortus vet. Dal. -tu ll. v.). a pluribus meridiem probari adverto, nec arbitror perpetuum quicquam in hoc praecipi posse. ad soli naturam, ad loci[*](ad soli dv. ac soli r.) ingenium, ad caeli cuiusque mores dirigenda sollertia est. in Africa meridiem vineas spectare et viti[*](etsi uiti v. uiti H.) inutile et colono[*](et colono D. col- (eol- G) ll. v.) insalubre[*](salubre v. a. H.) est, quoniam ipsa meridianae subiacet plagae, quapropter ibi, qui in occasum aut septentriones conseret, optime[*](optimi D2G. -mu D1.) miscebit solum caelo. cum Vergilius occasus improbet, nec de septentrione relinqui[*](relinqui dv. -iqui DG. -iqua ES.) dubitatio videtur. atqui in cisalpina[*](an sub- alpina? cfr. XVI 55.) Italia[*](Gallia pro Italia coni. Strack.) magna ex parte vineis ita positis compertum est nullas[*](nulla E.) esse fertiliores. multum rationis optinent et venti. in Narbonensi provincia atque Liguria et parte Etruriae contra circium serere imperitia existimatur , eundemque oblicum accipere providentia. is namque aestates ibi[*](aestatem sibi E.) temperat, sed tanta plerumque violentia, ut auferat tecta.[*]((cfr. Colum. III 12, 6) [Pallad. II 13, 6]. Colum. III 1, 7.)

quidam caelum terrae parere cogunt, ut, quae in siccis serantur, orientem ac septentriones spectent, quae in umidis, meridiem. nec non ex ipsis

aquilonis situm ventorumque reliquorum diximus secundo volumine [*](2,119 18,321 sqq.) dicemusque proximo plura caelestia. interim manifestum videtur salubritatis argumentum, quoniam in meridiem etiam spectantium semper ante decidunt[*](decidunt v. -dant ll. G.) folia. similis et in maritimis causa. quibusdam locis adflatus maris noxii, in plurimis iidem alunt[*](alunt J. aiunt ll. utiles v. a. S.). quibusdam satis e longinquo aspicere maria iucundum, propius admoveri salis[*](satis dEHack.) halitum inutile. similis et fluminum stagnorumque ratio. nebulis adurunt aut aestuantia refrigerant. opacitate atque etiam rigore gaudent quae diximus. quare experimentis optime [*](16,74) creditur.

[*](Colum. III 11, 6. Verg. G. II 217. Colum. III 11, 10. 7.) A caelo proximum est terrae dixisse rationem, haud faciliore tractatu, quippe non eadem arboribus convenit et frugibus plerumque, nec pulla, qualem habet Campania, ubique optima vitibus, aut quae tenues exhalat nebulas, nec rubrica[*](lubrica GdTEv. a. B.) multis laudata. cretam in Albensium Pompeianorum[*](pompeianorumque Ev. a. Bas.) agro et argillam cunctis ad vineas generibus anteponunt, quamquam praepingues[*](praepingues DGv. -guis rS. -gue est D.), quod excipitur in eo genere. invicem sabulum album in Ticiniensi[*](Tici- nensi v. a. J.) multisque in locis nigrum itemque rubrum, etiam pingui terrae permixtum, infecundum est.[*](Verg. G. II 207. 184. 185 (219).) argumenta quoque

[*]((cfr. Varro r. r. I 9, 7. Colum. III 11, 6. 9. [Pallad. I 5, 2. 34, 3.] Verg. G. II 255).)Terram amaram [probaverim[*](uncos ego posui. probauerim ll. D. an probaturis? -averint coni. S. siue macram si quis probare uelit v. a. J.)] demonstrant[*](demonstrantes J.) eius[*](eius ego. eas ll. H. eam v. sata J.) atrae degeneresque[*](degenerisque J.) herbae, frigidam autem retorride nata, item uliginosam tristia, rubricam oculi[*](oculi v. -lis ll. S.) argillamque, operi difficillimas[*](difficillima v. a. G. -mam D.) quaeque[*](quae- quae D.) rastros aut vomeres ingentibus glaebis onerent[*](onerent dG. -ret rv.), quamquam non quod operi, hoc et fructui adversum ; item e contrario cineraceam[*](cinericeam ES. sed cfr. XXVII 44.) et sabulum album. nam sterilis denso[*](denso D. -sa ll.v.) callo facile deprehenditur vel uno ictu cuspidis.[*](Cato 5, 6.) Cato breviter atque ex suo more vitia determinat : Terram cariosam[*](cariofam D2v. -otam d. -ota E. carior iam D1.) cave[*](cave ne ares P e Catone.), neve plaustro[*](plo- strum et pecus Cato.) neve pecore[*](pecores Dd.) inpellas. quid putamus hac appellatione ab eo tantopere[*](tanto opere ab eo dES.) reformidari, ut paene vestigiis quoque interdicat? redigamus ad ligni cariem, et inveniemus illa, quae in tantum abominatur[*](abominatur v. abominantur (abho- D) ll.), vitia aridae, fistulosae, scabrae, canescentis[*](canescentis v. canentientis (-tes DE) ll. canentis J.), exesae[*](exesae v. ex se ll.), pumicosae.[*](Colum. II 1, 2.) plus dixit una significatione quam possit ulla copia sermonis enarrari. est enim interpretatione vitiorum quaedam non aetate (quae nulla in ea intellegi potest), sed natura sua anus[*](an anilis?) terra, et ideo infecunda ad omnia atque inbecilla.[*](Cato 1, 3. 151, 2.) idem agrum optimum iudicat ab radice[*](ab radice D2dTD. -cem D1. ad radicem Ev. sub radice P e Catone.) montium planitie in meridiem excurrente,

[*](extr.: Th. C. III 20, 3. 4.) Alia est ratio, quam Britanniae[*](bri- tanniae dTJ. -nia Ev. brittannia D.) et Galliae[*](gallia Ev. a. J.) invenere , alendi eam ipsa[*](ipsa dv. ipsae DES (indicata lacuna). ipsa. est U 307.), genusque, quod[*](quod genus v.a.S. genus quod U.an quod delendum?) vocant margam. spissior ubertas in ea intellegitur et quidam[*](quidem E.) terrae adipes ac velut glandia in corporibus, ibi densante se pinguitudinis nucleo.

non omisere et hoc Graeci—quid enim intemptatum illis?—leucargillon[*](leucargillon G. -ilion dE. leugargilion D.) vocant candidam argillam, qua in Megarico agro utuntur, sed tantum in umida frigidaque terra. illam[*](illas Ddv. a. H.) Gallias Britanniasque locupletantem [*](locupletantes v. a. H.) cum cura dici convenit.

Duo genera fuerant, plura nuper exerceri coepta proficientibus ingeniis. est enim alba, rufa[*](rufa v. rofa ll.), columbina, argillacea , tofacea, harenacea. natura duplex, aspera aut pinguis; experimenta utriusque in manu. usus aeque[*](manu usus aeque D. manus usaeque Dd. manus usu quae E. manus ususque v.) geminus, ut fruges tantum alant aut eaedem et pabulum. fruges alit

Quae pingues esse sentiuntur, ex his praecipua alba. plura eius genera: mordacissimum quod supra diximus . alterum genus albae creta[*](cretae dEv. a. J.) argentaria[*](argumentaria DdT.) est. petitur[*](43) ex alto, in centenos pedes actis plerumque puteis, ore angusto[*](angusto ego. (an angustiore?) -tur D1. -tatur r Brot. -tatis v. -tis vet. Dal.), intus, ut in metallis, spatiante vena. hac maxime Britannia utitur. durat[*](durat C. -ant ll. v.) annis LXXX, neque est exemplum ullius, qui bis[*](qui bis v. quibus ll.) in vita hanc[*](hanc v. hunc ll.) eidem iniecerit. tertium genus candidae glisomargam vocant. est autem creta fullonia mixta pingui terra, pabuli quam frugum fertilior, ita ut messe sublata ante sementem alteram laetissimum secetur. dum fruges[*](fruges ego. in fruge est ll. v. in frugem exit Müller emend. III 17.), nullum aliud gramen emittit. durat XXX annis. densior iusto Signini modo strangulat solum. columbinam Galliae[*](gallia Ev. a. H.) suo nomine eglecopalam[*](glecopalam d.) appellant[*](appellat v. a. H.). glaebis excitatur lapidum modo, sole et gelatione ita solvitur, ut tenuissimas bratteas faciat. haec ex aequo fertilis. harenacea utuntur, si alia non sit; in uliginosis vero[*](uero DdG. uerti E.), et si alia sit. Ubios[*](ubi hos Ev. a. G.) gentium solos novimus, qui fertilissimum agrum colentes quacumque terra infra pedes tres effossa et pedali crassitudine iniecta[*](intecta DE.) laetificent. sed ea non diutius

[*](Th. H. II 7, 5 (Colum. XI 2, 60).) Transpadanis cineris usus adeo placet, ut anteponant fimo iumentorumque, quod[*](quod quia (pro que quod) d(?) v. a. D.) levissimum est[*](est dv. esse r.), ob id exurant[*](exurunt v. a. S. exarant J.). utroque tamen pariter non utuntur in eodem arvo, nec in arbustis cinere nec quasdam ad fruges, ut dicemus[*](dicimus D1E. diximus v. a. S.). sunt qui pulvere quoque uvas ali iudicent pubescentesque pulverent et vitium arborumque radicibus adspergant. quod certum est, Narbonensi[*](narboniensi E. -sis d.) provinciae et vindemias circius[*](circius D coll. § 21 et II 121. cercius D. certius rv.) sic coquit[*](sic coquit D. sicco quid D. sicco quod E. sic (certius) coqui dTv (add. eo).), plusque[*](plus quia D. quia plus v. a. S.) pulvis ibi quam sol confert.

[*](Hom. ω 225, Varro r. r. I 38, 2.) Fimi plures differentiae, ipsa res antiqua. iam apud Homerum regius senex agrum ita laetificans suis manibus reperitur. Augeas rex in Graecia excogitasse traditur , divulgasse vero Hercules in Italia, quae[*](quae om.E.) regi suo Stercuto Fauni filio ob hoc inventum inmortalitatem tribuit . M. Var r o principatum dat turdorum fimo ex aviariis, quod etiam pabulo boum suumque magnificat neque alio cibo celerius pinguescere adseverat. de nostris moribus bene sperare est, si tanta apud maiores fuere aviaria, ut

[*](Varro I 13, 4. Colum. I 6, 21. Geop. II 21, 11.) Hae fuere apud priscos differentiae, simulque praecepta non invenio[*](non inuenio ll. v. ut inuenio B. non inuenta ingeniorum S. plura non inuenio J. eici vult U 313.) recenti[*](recenti ego. rettuli ll. S. re tali v.) utendi, quando et hic vetustas utilior; visumque iam est apud quosdam provincialium inveteratum[*](inueteratum ego. in tantum ll. v.), abundante geniali copia pecudum, farinae vice cribris superinici[*](iniici dT.), faetore aspectuque temporis viribus in quandam etiam gratiam mutato.—(Nuper repertum oleas gaudere maxime cinere e calcariis fornacibus[*](verba Nuper—fornacibus videntur pertinere ad § 49 (post ut dicemus).).)[*](Varro I 38, 3. Colum. II 14, 4. 5. 6 [II 15, 5. 6]. Pallad. I 33, 2.)—Varro praeceptis adicit equino, quod sit levissimum, segetes alendi, prata vero graviore et quod ex hordeo fiat multasque gignat herbas. quidam etiam bubulo[*](bubula d. bubalo E.) iumentorum

[*](Cato 37, 2. Cato 30.) Cato: Stercus unde facias[*](facias P e Catone. faciat ll. fiat v. a. S.), stramenta, lupinum , paleas, fabalia ac frondis[*](frondes dv. a. S.) iligneam[*](iligneam J. -nea DE. -nas v. iliginea d.) quernea m[*](querneam J. -nea DE. -na d. -nasque v.). ex segete evellito ebulum, cicutam et circum salicta herbam altam[*](altam P e Catone. actam DE. auctam v. mactam dTBrot.) ulvamque. eam substernito ovibus, bubusque[*](bubusque S e Catone. que ll. om. v.) frondem[*](frondemque v. a. S.) putidam. -Vinea[*](uitis Cato.) si macra erit[*](macra erit H e Catone. macrauerit ll. macruerit v. macra fuerit S.), sarmenta sua comburito et indidem inarato[*](sua con- cidito minute et ibidem inarato aut infodito Cato.). idemque: Ubi saturus eris[*](ubi sementim facturus eris, ibi oues delectato Cato.) frumentum, oves ibi delectato.

[*](Cato 37, 2. 1. Verg. G. I 77.) Nec non et[*](et dv. est r.) satis quibusdam ipsis pasci terram dicit:[*](dist. ego.) segetem stercorant fruges: lupinum, faba, vicia; sicut e contrario: cicer, quia vellitur et quia salsum[*](quod uellitur et quod salsum Cato.) est, hordeum, fenum Graecum, ervum, haec omnia segetem exurunt[*](exsugunt Cato.) et omnia quae velluntur. nucleos[*](nucleos dv. -eus D. -eum E.) in segetem ne indideris.—Vergilius et lino segetem exuri et avena et papavere arbitratur.

[*](Colum. I 6, 22. II 14, 7. 6. Varro r. r. I 38, 3. Cato 29. Colum. II 14, 9.) Fimeta sub diu concavo loco et qui umorem colligat , stramento[*](stramenta E.) intecta, ne in sole arescant, palo e robore

[*](Th. H. II 1, 1. Trogus: cfr. Th. H. II 2, 2.) Et[*](et TEJ. om. rv.) abunde praedicta ratione caeli ac terrae nunc de iis arboribus dicemus[*](dicemus D2dv. -cimus rH.), quae cura hominum atque arte proveniunt. nec pauciora prope sunt genera; tam benigne naturae gratiam retulimus. aut enim semine proveniunt aut plantis radicis aut propagine aut avolsione aut surculo[*](aut consecto DES. (cfr. Theophr. ) in cons- dTH. et cons- v.) aut insito aut consecto arboris trunco. nam folia palmarum apud Babylonios seri atque ita arborem provenire[*](proueniret D.) Trogum[*](Trogum om.D.) credidisse[*](deuenisse credidisse E1.) demiror. quaedam autem pluribus generibus seruntur, quaedam omnibus.

[*](Colum. IV 33, 2. 4. Verg. Geo. II 15. Th. H. II 2, 4. 5. Th. C. I 8,1. IV 1, 1. I 9, 1. 16, 12.) Ac pleraque ex his natura ipsa docuit et in primis semen serere, cum decidens exceptumque terra vivesceret. sed quaedam non aliter proveniunt, ut castaneae , iuglandes[*](iuglandes Ev. ut glandes r.), caeduis dumtaxat[*](dumtaxat v. -xaret ll.) exceptis; et[*](et DdG. e ES. ex v.) semine autem, quamquam dissimili[*](dissimilia D.), ea quoque, quae aliis modis seruntur, ut vites et mala atque pira. namque his pro semine nucleus, non, ut supra dictis[*](dictus E.), fructus ipse. et mespila semine nasci possunt. omnia haec tarda[*](tardo d.) proventu ac degenerantia et insito restituenda, interdumque[*](inter- dumque DTD. -dum rv.) etiam castaneae.

[*](Th. H. II 2, 6.) Quibusdam natura contra[*](contra om.d.an contra natura?) omnino non degenerandi , quoquo[*](quoquo dv. quo r.) modo serantur[*](serantur dv. seruantur r. seruntur S.), ut cupressis, palmae, lauris. [*](15,27 sqq.) namque et laurus pluribus modis seritur. genera eius diximus. ex his Augusta et bacalis et tinus[*](tinus G. (cfr. XV 128). tpinus E1. pinus rv.) simili modo seruntur. bacae mense lanuario aquilonis adflatu siccatae leguntur expandunturque rarae, ne calefiant acervo. postea quidam fimo[*](fimo Verc. fumo ll. v.) ad satum[*](satum G. -tu ll.) praeparatas[*](paratas Ev. a. G.) urina[*](urina v. ad urinam (-na D) ll.) madefaciunt,[*](Pallad. III 23, 2.) alii in qualo pedibus in profluente deculcant, donec auferatur cutis, quae[*](quae DD. que d.om.Ev.) alioqui uligine[*](uligo v. a. S.) infestat[*](infestatur D.) nec patitur partum.[*](pati- tur partum ego. (an potius parturire? cfr. § 135. XVI 101). patitur ll. patitur nasci v. panditur D.) in sulco repastinato[*](repastinato v. -nati ll.) palmi altitudine vicenae fere acervatim *seruntur*[*](seruntur ll. v. habent post propagine; transposui et dist. ego.), mense Martio. eaedem et propagine*, triumphalis[*](triumphali E.) talea tantum.[*](Geop. XI 7, 4. Colum. XI 3, 5. Pallad. 1 34, 5.) myrti genera omnia in Campania bacis seruntur, Romae propagine. Tarentinam[*](Tarentinam P coll. XV 122. -na ll. v.) Democritus et alio modo seri docet, grandissimis bacarum tusis[*](lacunam ego indicavi his fere ex-plendam: ex aqua farinam misceri: cfr. Pall. 1 34, 5.) leviter, ne grana frangantur,..... eaque[*](ea quae D.) intrita restem[*](restem Bas. reste ll. v.)[*](lacunam ind. J. mirae expl. Dal.) circumlini atque ita seri. parietem[*](pariete E.) fore... densitatis [*](densitates D. -ate D.), ex quo virgulae differantur. sic et spinas saepis[*](saepis v. -pe D. sepe r. (cfr. § 68).) causa serunt, tomice moris spinarum circumlita. pilas autem laurus et myrti inopia a trimatu tempestivum est transferre.

[*](Pallad. II 15, 7. 8. 15. Colum. V 10, 12. 13.) Inter ea, quae semine seruntur, Mago[*](Mago v. magno ll.) in nucibus operosus est. amygdalam[*](amygdalam dS. amygdala (amig- D) rG.) in argilla molli meridiem spectante

[*](Verg. Geo. II 17. 55. 17.) Natura et plantaria demonstravit[*](demonstrauit dv. -aui r.) multarum radicibus pullulante subole densa et pariente matre, quas[*](quis E.) necet: eius quippe umbra turba indigesta[*](ingesta ES.) premitur, ut in lauris, punicis, platanis, cerasis, prunis. Paucarum[*](paucarum U 314 (cfr. v. 18 quarum). paucorum ll. v.) in hoc genere rami parcunt suboli, ut ulmorum palmarumque. nullis vero tales pulluli[*](pilluli E.) proveniunt nisi quarum radices amore solis atque imbris in summa tellure spatiantur. omnia ea non statim moris est in sua[*](sua (i. e. tellure) DEv. suo dT.an suo solo?) locari[*](locari Tv. iocati r.), sed prius nutrici[*](nutrici dv. -cis E. -risci D.) dari atque in seminariis adolescere iterumque migrare, qui transitus mirum in modum mitigat etiam silvestres, sive arborum quoque, ut hominum, natura novitatis ac peregrinationis avida est, sive discedentes virus relincunt mansuescuntque[*](mansuescuntque v. -cunt ceu ll.) tractatu ceu ferae, dum radici[*](radicis P.) avellitur planta[*](dum —lanta videntur post relincunt transponenda esse.).

[*](Th. H. II 5, 3. Pallad. IV 10, 19.) Et aliud genus simile monstravit, avolsique[*](an avolsi namque (vel quippe)? cfr. § 65. 96.) arboribus

[*](Colum. arb. 1, 4. 5. Cato 46, 1. Colum. V 9, 1. 10, 1.) Namque ad id praecipuum eligi solum refert, quoniam nutricem indulgentiorem esse quam matrem saepe convenit. sit ergo siccum sucosumque, bipalio subactum, advenis hospitale et quam simillimum terrae ei,[*](ei ego. cfr. Cato. om. ll.v.) in quam transferendae sint, ante omnia elapidatum munitumque ab incursu[*](ab incursu DD. -sum dT. ad incursum Ev.) etiam gallinacei generis, quam minime rimosum, ne penetrans sol exurat fibras.[*](Colum. V 10, 7. Cato 46, 2. Colum. V 6, 7.) intervallo sesquipedum seri—nam si inter se contingant, praeter alia[*](alia D2dTv. aha D1. ea ali E.) vitia etiam verminosa[*](uermiosa dv. a. C.) fiunt—, sariri[*](ante sariri habent ideo Ev. dist. ego.) convenit saepius herbasque evelli, praeterea semina ipsa fruticantia supputare ac falcem pati consuescere.[*](Cato 48, 2. 3. Th. C. I 5, 4 (IV 4, 3). Varro I 40, 1.) Cato et furcis crates inponi iubet altitudine hominis ad solem recipiendum atque integi culmo ad frigora arcenda. sic pirorum malorumque semina nutriri, sic pineas nuces, sic cupressos semine satas et ipsas.[*](extr.: Th. H. II 2, 1.) minimis id granis constat, vix ut perspici quaedam

[*](Geop. XI 5, 5. Cato 48, 1. 2. 151, 3.).Ergo e cupresso femina—mas enim, ut diximus,[*]((16,140)) non gignit—pilulae collectae quibus docui[*](an docuimus?) mensibus[*](60) siccantur sole, ruptaeque emittunt semen formicis mire expetitum, ampliato etiam miraculo tantuli animalis cibo absumi natalem tantarum arborum. seritur Aprili mense, area aequata cylindris aut volviculis[*](uolui- culis ego. uuluoalis Df. uulgo alis dT. uulgiualis E1. ualgi- E2. uolgiolis v. pauiculis U 315. (cfr. Cato 91.129. Colum. XI 3, 34).), densum, terraque cribris superincernitur[*](superincernitur DdTS. supercern- Ev.) pollicis crassitudine.[*](Cato ibid. 28, 1. Th. H. II 7, 1 (cfr. Plin. XVI 76).) contra maius[*](maius D2D. mans D1. mas/// d. immane Ev.) pondus attollere se non valet torqueturque sub terra. ob hoc et pavitur[*](pauitur DfH. patitur r. parcitur v.) vestigiis. Leniter[*](leniter v. (cfr. Cato 151, 3). leuiter ll. S.) rigatur[*](rigatur dv. lig- r.) a solis occasu in trinis diebus, ut aequaliter bibat, donec erumpant. differuntur [*](deferuntur P.) post annum dodrantali filo, custodita temperie, ut viridi caelo serantur ac sine aura. mirumque dictu, periculum eo tantum die est, si roravit quantulumcumque[*](quantulacumque Df.) imbris[*](imbris ego. imbres Ddf. imbrem Ev.), aut si adflavit. de reliquo tutae sunt perpetua securitate aquasque postea odere[*](odere E2Verc. uidere Dd. odore E1v.).[*](Pallad. V 4, 1. II 15, 20. X 14, 3. II 25, 32. V 5, 2. Colum. V 6, 8.) et zizipha grano seruntur

Plantas ex seminario transferre in[*](in dv. m D.om.E.) aliud, priusquam suo loco ponantur, operose praecipi arbitror, licet translatione folia latiora fieri spondeant.

[*](Colum. V 6, 6.) Ulmorum, priusquam foliis vestiantur, samara colligenda est circa Martias kalendas, cum flavescere incipit. dein, biduo in umbra siccata, serenda densa in refracto[*](refracto v. refacto DE. arefacta dT. area facta Schneider, sed cfr. Colum. V 6, 6 cum XI 2, 60.), terra super minuta incribrata crassitudine, qua[*](qua CFW Müller p. 18. quae ll. v.) in cupressis. pluviae si non adiuvent, rigandum. differendae[*](deferendae TEv. disse- G.) ex arearum venis post annum in ulmaria intervallo pedali in quamque partem.[*](Colum. V 6, 9. 10. 12. arb. 16, 3. Th. H. II 5, 6.) Atinias[*](Atinias ego coll. XVI 72. 108 et Colum V 6,9. maritas ll. v.) ulmos autumno serere utilius, quia carentes[*](carentes TU 316. -ente ll. -ent v.) semine[*](post semine habent nam (non dTf) ut e ll. S.; eieci ut ex iterato semine orta. nam et eae D. nam eae e v.) plantis seruntur. in arbustum quinquennes sub urbe transferunt[*](transferuntur fv. a. Bas.) aut, ut quibusdam placet, quae vicenum pedum esse coeperunt. sulco, qui novenarius dicitur, altitudine pedum III[*](III ego. trium ll.v. nonne ternorum?), pari latitudine[*](latitu- dine v. altit- ll. om.d1.) et eo amplius circa positas pedes terni[*](terni D2v. sterni r.) undique e solido adaggerantur. arulas id vocant in Campania. intervalla ex loci[*](ex loci v. sex luci ll.) natura sumuntur . rariores[*](rariores dTfH. ariores D1E. ari- diores D2v.) serendas in campestribus convenit. populos[*](populos D1dv. -lus r.) et fraxinos[*](fraxinos dv. -nus r.), quia festinantius germinant, disponi quoque maturius convenit, hoc est ab idibus Februariis, plantis et ipsas nascentes. in disponendis arboribus arbustisque

[*](Pallad. III 9, 5. Th. H. II 5, 1. C. III 5, 2. (Colum. arb. 20, 2). Colum. III 5, 2. 9, 7–9. Th. C. III 4, 1.) Ante omnia igitur in similem transferri terram aut meliorem oportet, nec ex tepidis aut praecocibus in frigidos aut[*](aut dv. et rTS.) serotinos situs, ut neque ex his[*](ex his dS. exiit r. ex iis v.) in illos; praefodere scrobes ante[*](ante ll. v. an ante aliquanto? (Theophr.ὡς πλείστου χρόνουetἐκ πολλῶν).); si fieri possit, tanto, donec[*](tanto donec Dv. tanto prius do- nec EG. tanto prior nec d.) pingui caespite obducantur.[*](Colum. V 5, 1. 2. 10, 2. arb. 19, 1. 16, 2. 4, 3. V 9, 7. 10, 3. (III 13, 8). V 10, 4. arb. 4, 3. 19, 2. Xenoph. Oecon. 19, 5. 7. Colum. III 13, 7. 8. (Th. H. II 6, 2).) Mago[*](magno E.) ante annum iubet, ut solem pluviasque conbibant, aut, si id condicio largita[*](largita om.dT.cfr. Colum. V 9, 7.) non sit, ignes in mediis[*](mediis DdTD. -ios ES. -io v.) fieri ante menses duos, nec nisi post imbres in his seri, altitudinem eorum in argilloso aut duro solo trium cubitorum[*](post cubitorum Petavius suspicatus est lacunam esse, his fere explendam: latitudinem duorum.) esse in quamque partem, in pronis[*](pronis H coll. Colum. pruinis DTE. prumis d. prunis v.) palmo amplius, iubetque[*](iubetque ego. et ubi- que ll. v.) caminata fossura ore conpressiore esse[*](conpressiore esse in ego. -iores (S. -iore dv). sint ll. v.), in nigra vero terra duo cubita et palmum quadratis angulis[*](dist. J.) eadem mensura. Graeci auctores consentiunt non altiores quino semipede esse debere nec latiores II[*](II ego. duobus ll. v.) pedibus, nusquam vero semisquipede[*](semisqui- pede dS. -dem r.) minus altos. quoniam [*](dist. ego.) in umido solo ad vicina aquae[*](aquae dv. quae D. quēque E.) perveniatur[*](perueniatur ego. -iat ll. v. (cfr. § 193. IV 94. VI 52).an potius exciderunt ante quoniam haec fere: fodiendum autem in sicco tantum? cfr. Xenoph. Oecon.), Cato,

[*](Cato 45, 3. (Pallad. III 25, 2). Colum. V 9, 10. Cato 28, 2. Verg. Geo. II 269 (Th. H. II 5, 3). Co- lum. V 6, 20. 9, 8. 10, 7. arb. 17, 4.) Arborem nec minorem bima nec maiorem trima transferre [*](transferri dv. a. S.) quidam praecipiunt, alii cum manum[*](annum dv. a. D.) conpleat, Cato crassiorem v digitis. non omisisset idem, si attineret[*](attineret G. absti- ll. v.), meridianam caeli partem signare in cortice, ut translatae[*](translatae S. -lat DE. -latis dT. -lata v.)

[*](Th. H. II 5,6.) Huius loci pars est ad intervalla pertinens: quidam punicas et myrtos et lauros densiores seri iusserunt , in pedibus tamen[*](tamen ll. v. an tantum?) novenis, malos amplius paulo, vel magis etiam piros magisque amygdalas et ficos[*](ficos TE1S. ficus rv.). Quam- quam[*](quamquam ego (mutata distinctione). qmDd. quoE. quod v. del. S. quod iam D.) optime diiudicabit[*](diiudicabit v. -cauit ll. an id diiudicabit?) ramorum amplitudinis ratio locorumque ; et umbrae cuiusque arboris, quoniam has quoque observari oportet. breves sunt quamvis magnarum arborum, cum[*](cum ego. om. ll. D U 318. quae v.) ramos[*](ramis D.) in orbem circinant[*](circinant ego. -nent v. -nat D2d. cercineat E. -nat D1. circinatis D. -nantium U 318.), ut in malis pirisque ; eaedem[*](eadem Ev. a. Verc.) enormes cerasis, lauris.

[*]((Varro I 16, 6. Pall. XII 7, 9).) Iam quaedam umbrarum proprietas: iuglandum[*](iuglandium dv. a. D. (item § 91).) gravis et noxia, etiam capiti humano omnibusque iuxta satis. necat gramina et pinus, sed ventis utraque resistit, quoniam et protecta[*](proiecta D cum Dal. sed cfr. XVI 35.) vinearum ratione egent[*](egent dv. aegent r. augent (iunctum cum stilicidia) D.). stilicidia pinus, quercus, ilicis ponderosissima, nullum cupressi[*](nulla com- praessi D2.), umbra minima et in se convoluta. ficorum levis[*](lenis f.), quamvis sparsa, ideoque inter vineas seri non vetentur. ulmorum lenis[*](levis v. a. H.), etiam nutriens, quacumque opacat. Attico haec quoque videtur e gravissimis, nec dubito, si emittantur in ramos; constrictae quidem illius[*](illius E1S. ullius DE2G. mollius d.) noxiam esse

[*](Th. H. II 5, 6. C. III 7, 2. Cato 6, 1. (Colum. V 9, 7).) Stilicidii brevis defiuitio est: omnium, quae proiectu frondis ita defenduntur, ut per ipsas non defluant imbres, stilla saeva est. ergo plurimum intererit hac in quaestione, terra, in qua seremus, in quantum[*](an in quantum intervallum?) arbores quasque alat. iam per se colles minora quaerunt intervalla . ventosis locis crebriores seri conducit, oleam[*](oleam ego. olea ll.v.) tamen maximo intervallo, de qua Catonis Italica sententia est in XXV pedibus[*](pedes Cato 6, 1.), plurimum[*](plurimum DED. minimum, plurimum d(?)v.) XXX seri. sed hoc variatur locorum natura. non alia[*](alia dv. alio r.) maior in Baetica arbor, in Africa vero—fides penes auctores erit—miliarias vocari multas narrant a pondere olei, quod ferant annuo proventu. ideo LXXV pedes Mago intervallo dedit undique aut in macro solo ac duro atque ventoso, cum minimum, XLV.[*](extr. cfr. Column. I 8, 14) Baetica quidem uberrimas messes inter oleas metit. illam inscientiam[*](inscitiam v. a. H.) pudendam esse conveniet[*](conueniet v. cum (com D2) uehi et ll.) adultas interlucare[*](interlucare G. -uc- tare ll.v.) iusto plus et in senectam praecipitare aut, ut[*](ut om.dv. a. S.) plerumque ipsis, qui posuere, coarguentibus imperitiam suam, totas

[*](§ 59. Th. C. I 8, 1. Colum. arb. 20, 2. Verg. Geo. II 57. Varro I 41, 4. Th. C. I 8, 4.)

Quaedam autem natura[*](naturae D2. natorae D1.) tarde crescunt, et in primis semine tantum nascentia et longo aevo durantia . at quae cito occidunt, velocia sunt, ut ficus, punica, prunus, malus, pirus[*](pirus dv. Pinus r.), myrtus, salix, et tamen antecedunt divitiis[*](diui- tis DD.). in trimatu enim ferre incipiunt[*](incipiunt v. -pit ll.), ostendentes et ante[*](ostendens stante DE.). ex his lentissima est pirus, ocissima omnium cypirus et pseudocypirus[*](pseudocypirus C. -capirius ll. v.) frutex. protinus enim floret semenque perfert[*](profert d.v. a. S.). omnia vero celerius adolescunt stolonibus ablatis unamque in stirpem redactis alimentis.

[*](Th. H. III 18, 4. Cato 133, 2. 4. (52, 2).) Eadem natura et propagines docuit. rubi namque curvati gracilitate et simul proceritate nimia defigunt rursus in terram capita iterumque nascuntur ex sese repleturi [*](replentur d.) omnia, ni resistat cultura, prorsus ut possint videri homines terrae causa geniti. ita pessima atque execranda res propaginem tamen docuit ac viviradicem[*](uiuiradicem TG. uirira- D. uiridem ra- r.). eadem autem natura et hederis[*](natura et hederis S. naturae (-re D1E. -ra D2) tederis ll. -ra est hederis v.). Cato propagari praeter vitem tradit ficum, oleam, punicam, malorum genera omnia, laurus [*](lauros dT. laurum v. a. S e Ca-tone.), pruna[*](pruna J. -nam ll. -num S e Catone. -nos v. del. P.), myrtum[*](syrtus Dd. myrtus v. -tos C.), nuces abellanas et Praenestinas, platanum .

[*](Cato 51. 133, 3. Column. arb. 7, 2. Cato 51.) Propaginum duo genera: ramo ab arbore depresso in scrobem IIII pedum quoquo[*](quoquo dVerc. quoque rv. an quoquoversus vel undique?) et post biennium[*](post biennium D2V. posten- nium r.) amputato

[*]((Th. C. II 17, 4. V 4, 5).) Semine quoque inserere natura docuit raptim avium fame devorato solidoque et alvi tepore madido cum fecundo fimi medicamine abiecto in mollibus[*](fortasse e mollibus. an potius in mollitias arborum vel ventis?) arborum lecticis et ventis[*](uentis dv. -ti E. ueti D.) saepe translato in aliquas corticum rimas, unde vidimus cerasum in salice, platanum in lauru, laurum in ceraso et bacas simul discolores. tradunt et monedulam condentem semina in thensauros cavernarum eiusdem rei praebere causas.

[*](Verg. Geo. II 74 sq.) Hinc nata inoculatio sutoriae simili fistula ape-100 riendi in arbore oculum cortice exciso semenque includendi eadem fistula sublatum ex alia. in ficis et[*](et U 321. hoc et ll. autem et v.) malis haec fuit inoculatio antiqua. Vergiliana quaerit sinum in nodo germine[*](germine dEv. gemine D. gemmae C. cfr. Colum. V 11, 3.) expulsi corticis gemmamque ex alia arbore includit.

[*](Th. C. I 6, 1. Colum. V 11, 3. 4. 6. 7.) Et hactenus natura ipsa docuit, insitionem autem casus, magister alius et paene numerosior, ad hunc modum: agricola sedulus casam saepis munimento cingens, quo minus putrescerent sudes, limen subdidit ex hedera. at illae vivaci morsu adprehensae suam ex aliena[*](aliena Hack. -eno ll. v.) fecere vitam, apparuitque truncum esse pro terra. aufertur ergo serra aequaliter superficies, levigatur falce truncus.[*](Colum. V 11, 1. Verg. Geo. II 78 sq.) ratio postea duplex, et prima inter corticem lignumque inserendi. timebant prisci truncum findere, mox inforare[*](inforare dEv. inperare D.) ausi[*](ausi dv. aut si r.) medio ipsique in eo medullae calamum imprimebant, unum inserentes , neque enim plures capiebat medulla. subtilior postea ratio[*](dist. Müller emend. III 19.) vel senos addi[*](addi ego. adici DES. adiicit d(?)v.), mortalitati eorum et numero[*](numero succurrere persuasa v. a. D.), per media trunco leniter fisso cuneoque tenui fissuram custodiente , donec cuspidatim decisus descendat in rimam calamus .

Multa in hoc servanda: primum omnium, quae patiatur coitum talem arbor et cuius arboris[*](arboris calamus v. a. S.). varie quoque et non isdem in partibus subest omnibus sucus. vitibus ficisque media sicciora[*](sicciora v. -iore ll.) et e[*](e om.d.) summa parte conceptus; ideo illinc surculi petuntur. oleis circa media[*](media fEH. -ias rv.) sucus, inde et surculi[*](surculi dv. -lis r.); cacumina sitiunt.[*](Colum. V 11, 1. 12. Th. C. I 6, 2. Verg. Geo. II 78. Colum. V 11, 3. 10. 4. 7. IV 29, 9.) facillime coalescunt quibus eadem corticis natura quaeque pariter florentia eiusdem horae cognationem[*](cognationem DBS. gigna- rv. germina- C.) sucorumque societatem habent. lenta res[*](res Ddv. res est EC.), quotiens umidis repugnant sicca, mollibus corticum duri[*](dura Brot. ex ed. princ.). reliqua observatio, ne fissura in nodo fiat—repudiat quippe advenam inhospitalis duritia—, ut in parte nitidissima, ne longior multo tribus digitis, ne obliqua,

vitium vero in scrobibus siccis stramento opertos ac deinde terra obrutos, ut cacumine exstent[*](exstent Duker ad Liv. 42, 2. existent DE. -tant dv. a. S.).

[*](Cato 41, 2. 3. 4.) Cato vitem tribus modis inserit: praesectam findi iubet per medullam, in eam surculos exacutos, ut dictum [*](106) est, addi, medullas iungi[*](iungi dv. iunci r.). altero, si[*](altero si dVerc. -ros r.) inter se vites contingant , utriusque in obliquum latere contrario adraso[*](adraso v. -sa ll.) iunctis medullis colligari. tertium genus est terebrare vitem in obliquum ad medullam calamosque addere longos pedes binos atque ita ligatum insitum intritaque inlitum operire terra calamis subrectis.[*](Colum. IV 29, 16. 4. 6. arb. 8, 1. (Geop. IV 12). IV 29, 10. arb. 8, 3. Th. C. I 6, 8.) nostra aetas correxit, ut