Naturalis Historia

Harum generis[*](generis ego. cfr. § 80. -ri ll. v.) non decidunt oleae, lauro, palmae, myrto, cupressis[*](cupresso dEv. a. S.), pinis, hederae, rhododendro et, quamvis herba dicatur, sabinae. rhododendron, ut nomine apparet, a Graecis venit. alii nerium vocarunt, alii rhododaphnen , sempiternum fronde, rosae similitudine, caulibus fruticosum. iumentis caprisque et ovibus venenum est, idem homini contra serpentium venena remedio.

Silvestrium generis folia non decidunt abieti, larici, pinastro, iunipero, cedro, terebintho, buxo, ilici, aquifolio, suberi, taxo, tamarici. inter utraque genera sunt andrachle[*](andrachle Salm. exerc. 362aF. (cfr. Theophr). -acile ll. -achne v. adrachne B.) in Graecia et ubique unedo; reliqua enim folia decidunt iis praeterquam in cacuminibus. non decidunt autem et in fruticum genere cedro cuidam[*](cedro cuidam ego coll. Theophr.h. p. I 9, 4. cuidam dEv. cudam DG, del. D. quibusdam S.), rubo, calamo[*](calami E. calam G.). in Thurino agro,[*](ibid. 5. I 3, 5.) ubi Sybaris fuit, ex ipsa urbe prospiciebatur quercus una numquam folia demittens nec ante

[*](Th. H. I 9, 4.) Ceterae omnes extra praedictas—etenim enumerare longum est—folia deperdunt, observatumque non arescere nisi tenuia et lata et mollia, quae vero non decidant, callo crassa et angusta esse. falsa definitio est non decidere iis, quarum pinguior sucus sit. quis enim potest in ilice intellegere? decidere Timaeus mathematicus sole scorpionem transeunte sideris vi et quodam veneno aëris putat. cur ergo non eadem causa adversum omnes polleat, iure miremur.[*](ibid. 6. 7.) cadunt plurimis[*](plurimi E. -ma Arund.) autumno, quaedam amittunt tardius[*](amittunt tardius ego. tardius amittunt dv. tardius r Arund. S.) atque in hiemes prorogant moras, neque interest maturius germinasse, utpote cum quaedam primae germinent[*](germinent dv. -nant r.) et inter novissimas nudentur, ut amygdalae ,[*](dist. D.) fraxini, sabuci, morus autem[*](aut G. haud E.) novissima germinet[*](germinat dEv.), cum primis folia demittat[*](demittat D. -ttet DG. dimittit rv.). magna et in hoc vis soli[*](solis E.). prius decidunt in siccis macrisque, et vetustae[*](uetustae dv. -tate r.) prius arbori , multis etiam antequam maturescat fructus, ut[*](ut D2dS. in rv.) serotinae [*](serotina v. a. S.)[*](dist. D.) fico et hibernae[*](hibernae D2s. -na Ev. -no r.) piro et malo[*](malo Ev. -la r.), granatumque[*](granatumque DGD. -tum d. -tum quod ES. -to v.) est pomum tali[*](tali ego. om. ll. v) tantum aspici[*](aspicit E. -citur J.) in matre[*](matrem E.). neque iis autem, quae[*](dist. D.) semper retinent comas, eadem folia durant[*](durant sed d (?) v. a. S.) subnascentibus alis; tum arescunt vetera, quod evenit circa solstitia maxime.

[*](Th. H. I 10, 1.) Foliorum unitas in suo cuique genere permanet, praeterquam populo, hederae, crotoni, quam et cici diximus[*](15,25)

populi tria genera: alba ac nigra et quae Libyca appellatur[*](appellatur v. -antur ll.), minima folio ac nigerrima fungisque enascentibus laudatissima. alba folio bicolor, superne candicans, inferiore parte viridi. huic nigraeque et crotoni[*](crotoni Tv. -tam G. cotoni d. -tam D. -ta E.) in iuventa circinatae rotunditatis sunt, vetustiora in angulos exeunt. e contrario hederae angulosa rotundantur. populorum foliis grandissima lanugo evolat candida et radiata[*](candida et radiata D2J. -dae traditae dH. -dae tradita rv.), folio[*](filo TJ.) numerosiore candicant ut[*](candicant ut ego. candida et ut ll. v. -dae fiunt J.) villi[*](uilli v. uillae ll. J. iuli B. iulus C.). folia granatis et amygdalis rubentia.

Mirum in primis id quod ulmo tiliaeque et oleae et populo albae et salici evenit. circumaguntur enim folia earum post solstitium, nec alio argumento certius intellegitur sidus confectum.[*](ibid. 2.)

est et publica omnium foliorum in ipsis differentia. namque pars inferior a terra herbido viret colore, ab eadem leviora nervos callumque et articulos in superiore habent parte, incisuras vero subter, ut manus humana. oleae superne candidiora et minus levia, item hederae. sed omnium folia cotidie ad solem oscitant, inferiores partes tepefieri volentia[*](uolentia dv. uiol- r.). superior pars omnium lanuginem quantulamcumque habet, quae in aliis gentium lana est.

In oriente funes validos e foliis palmae fieri dictum est, eosque in umore utiliores esse. et apud nos[*](13,30) vero[*](uero D. uere DGEv. fere dG.) palmis a messe decerpuntur[*](decerpuntur dv. -pantur r.). ex his[*](ex his D2G. iis D1. eis r.) meliora quae sese[*](sese D2dG. esse r.) non diviserint[*](diuiserint dG. -rit G. deuiserit D. diuisis erit E.). siccantur sub tecto quaternis diebus, mox in sole expanduntur et noctibus relicta, done candore inarescant, postea in opera finduntur.

[*](ibid. 4. 5. 6. 7.) Latissima fico, viti, platano, angusta myrto, punicae[*](punicae v. -co ll. D.), oleae, capillata pino, cedro, aculeata aquifolio et

[*]((Th. H. III 4, 1. C. I 10, 1).) Ordo autem naturae annuus ita se habet: primus est conceptus flare incipiente vento favonio, ex a. d. fere VI idus Febr. hoc maritantur vivescentia e terra, quippe cum etiam equae in Hispania, ut diximus. hic est[*](8,166) genitalis spiritus mundi a fovendo dictus, ut quidam existimavere .[*](extr.: Th. C. II 11, 11.) flat ab occasu aequinoctiali[*](aequi- noctiali D2v. noct- r.) ver inchoans. catlitionem [*](caditionem d. catulit- C.) rustici vocant, gestiente natura semina accipere eaque animam[*](anima Ev. a. B.) ferente[*](inferente dEv. a. S.) omnibus satis. concipiunt variis diebus et pro sua quaeque natura alia protinus, ut animalia

[*](Th. H. III 3, 8.) Haec[*](haec ego. hoc ll. v.) et germinatio laborarborum[*](labor arborum coni. S. laborum ll. arborum v.), flos est pleni veris indicium et anni renascentis, flos gaudium arborum. tunc se novas aliasque quam sunt ostendunt, tunc variis colorum picturis in certamen usque luxuriant. sed hoc negatum plerisque; non enim[*](non enim D2dG. nomen in r.) omnes florent, et sunt tristes quaedam[*](quaedam dv. om. r.) quaeque non sentiant gaudia annorum. nam neque ilex, picea, larix, pinus ullo flore exhilarantur natalesve pomorum annuos versicolori nuntio promittunt, nec fici atque caprifici; protinus enim fructum pro flore[*](pro flore D2S. flores rv.) gignunt. in ficis mirabiles sunt et abortus qui numquam maturescunt. nec iuniperi florent. quidam earum[*](eorum E.) duo genera tradunt: alteram florere nec ferre, quae vero non floreat ferre protinus bacis nascentibus, quae biennio haereant . sed id falsum, omnibusque his dura facies semper. sic et hominum multis fortuna sine flore est.

[*](Th. H. III 4,1.2.) Omnes autem germinant, etiam quae non florent, magna et locorum differentia, quippe cum ex eodem genere quae sunt in palustribus priora germinent, mox campestria , novissima in silvis, per se autem tardius piri silvestres quam ceterae[*](ceterae U 268. -ra ll. v.). primo favonio cornus, proxime laurus pauloque ante aequinoctium tilia, acer, inter primas vero populus, ulmus, salix, alnus, nuces. festinat et platanus . cetera[*](ceterae v. a. D.) vere coepturo, aquifolium, terebinthus, paliurus , castanea, glandes, serotino[*](serotino dv. -nae r.) autem germine mains, tardissimo suber. quibusdam geminatur[*](germinatur Gd Lugd.) germinatio, nimia[*](nimia Dv. minima r.)

Ex iis, quae hieme aquila exoriente, ut diximus, concipiunt, floret prima omnium amygdala mense Ianuario,[*](99) Martio vero pomum maturat[*](maturant d. -ra E.). ab ea proximae[*](proxime dv. a. S.) florent Armeniaca , dein[*](Armeniaca dein v. -nia cadent (-dunt d) in ll.) tuberes et[*](et dEv. set rD.) praecoces, illae peregrinae, hae[*](hae dv. hac DG. ac ED.) coactae; ordine autem naturae silvestrium primae sabucus, cui medulla plurima, et cui nulla, cornus mascula, urbanarum [*](urbanarum D2v. -norum r.) malus parvoque post, ut simul possit videri, pirus et cerasus et prunus. sequitur laurus, illam cupressus, dein punica, fici. et vites et oleae florentibus iam his germinant, concipiunt vergiliarum exortu. hoc sidus illarum est. floret autem solstitio vitis et, quae paulo serius incipit, olea. deflorescunt omnia septenis diebus non celerius , quaedam tardius, sed nulla pluribus bis septenis, omnia et intra VIII id. Iul. etesiarum praecursu.

[*](Th. H. III 4, 3–6.) Nec statim fructus sequitur in aliquibus. cornus enim circa solstitia reddit primo candidum, postea sanguineum. ex eo genere femina post autumnum fert bacas acerbas et ingustabiles cunctis animantibus, ligno quoque fungosa[*](fungosa dv. -so S. fumgosa DG. fumigoso E.) et inutilis[*](inutili GES.), cum mas e[*](cun mas e D2dB. summa se r.) fortissimis durissimisque [*](durissimisque D2S. quae D1. que r. quoque v.) sit. tanta differentia ab eodem genere fit sexu[*](sexu D2D. sceu E. seu r. sed G. del. v.). et terebinthus messibus reddit semen et acer et fraxinus, nuces et mala et pira praeterquam hiberna aut praecocia autumno, glandiferae serius etiamnum, vergiliarum occasu, aesculus tantum autumno, incipiente autem hieme quaedam genera mali pirique et suber. abies floret[*](floret D2dTD. -res rv.) croci colore

Citreae et iuniperus et ilex anniferae habentur, novusque fructus in his cum annotino pendet. in maxima tamen admiratione pinus est: habet fructum maturescentem , habet proximo anno ad maturitatem venturum ac deinde tertio. nec ulla arborum avidius se promittit; quo mense[*](quo mense dv. quod mense D2. qm??? se D1. quo se (si E) r.) ex ea nux decerpitur, eodem maturescit alia; sic dispensatur, ut nullo[*](nulla GdE.) non mense maturescant[*](maturescant dv. -cunt r.). quae se in arbore ipsa divisere, azaniae vocantur laeduntque ceteras, nisi detrahantur.

Fructum arborum solae nullum ferunt—hoc est ne semen quidem—tamarix[*](tamarix dv. -ris D2E. -ri r.), scopis[*](copiis E.) tantum nascens[*](post nascens D2ins. Nec semen tantum.), populus, alnus, ulmus Atinia, alaternus, cui folia inter ilicem et olivam. infelices autem existimantur damnataeque religione, quae[*](quae dv. om. r.) nequeseruntur umquam neque fructum ferunt. Cremutius auctor est numquam virere arborem, ex qua Phyllis se suspenderit. quae cummim[*](cummim et cummis S. gum- ll. v.) gignunt, post germinationem aperiunt[*](aperiuntur v. sed cfr. § 109 inflectunt, § 124 tingunt.); cummis non nisi fructu detracto spissatur.

[*](init.: Th. H. II 8, 1.) Novellae arbores carent fructu, quamdiu crescunt . perdunt facillime ante maturitatem palma, ficus, amygdala, malus, pirus, item punica, quae etiam roribus nimiis et pruinis florem amittit. qua de causa inflectunt ramos eius, ne subrecti umorem infestum excipiant atque contineant. pirus et amygdala, etiam si non pluat, sed fiat austrinum caelum aut nubilum, amittunt florem et primos fructus, si, cum defloruere, tales dies fuerint.

[*](Th. H. III 3, 5. C. II 3, 7. C. II 10, 1. Colum. V 10, 5. de arb. 19, 3.) Fiunt vero quaedam loci vitio infructuosa, sicut in Paro silva Cende[*](cende DGdD. -dae E. -da v. caedua B. videtur arboris nomen latere in cende (vel cende quae) et pro silua ponendum esse insula.) quae nihil fert. persicae arbores in Rhodo florent tantum. fit haec differentia et sexu, ut in[*](et sexu ut in iis D2D. et ex sexu in iis dv. e sex uiciniis DlG. ex uicinis E.) iis quae[*](quae DGED. que dG. esse v.) mares non ferunt; aliqui hoc permutant[*](permutant et D2dD. -tante D1G. -tantes Ev.) et mares esse quae ferant tradunt. facit et densitas sterilitatem.

Gignentium autem quaedam et lateribus ramorum et cacuminibus ferunt, ut[*](ut D2dv. et r.) pirus, punica, ficus, myrtus. cetero[*](cetera E.) eadem natura[*](matura D1GE.) quae frugibus. namque et in eis spica in cacumine nascitur, legumina in lateribus. palma sola, ut dictum est, in spathis habet fructum, racemis[*](13,30) propendentem.

[*](Th. C. V 1, 8 (6 extr.).) Reliquis sub folio pomum, ut protegatur, excepta fico[*](ficu d.), cui folium maximum umbrosissimumque[*](umbrissimumque D2GdE.) et ideo supra id pomum. eidem uni[*](eidem uni D2D. ei demum rv. eidemque G.) serius folium nascitur quam pomum. insigne proditur in quodam genere Ciliciae, Cypri, Helladis, ficos sub folio, grossos vero post folium nasci. ficus et

[*]((Athenaeus III 77e) Th. C. II 9, 13. H. I 14, 1.) Sunt[*](dist. D.) et biferae[*](biferae dv. -re D2. ibi fere r.) in isdem; in Ceo[*](ceo dE.cfr. Athen. III 77e. Cea v. caeco D1. oaeco G. coho D2. Coo D.) insula caprifici triferae sunt; primo fetu[*](fetu dv. fetus r.) sequens evocatur, sequenti tertius. hoc fici caprificantur. et caprifici autem ah adversis foliis nascuntur. biferae et in malis ac piris quaedam, sicut et praecoces. mains silvestris bifera. sequens eius fructus[*](fructus D2dv. -um r.) post arcturum, in apricis maxime. [*](Th. C. I 11, 3. Varro r. r. I 7, 6.)vites quidem et triferae sunt, quas ob id insanas[*](infanas dv. infra sanas DGE2. infrabsanas E1.) vocant, quoniam in his alia maturescunt, alia turgescunt, alia florent. M. Varro auctor est vitem fuisse Zmyrnae[*](Zmyrnae S. smy- Ev. my- r.) apud Matroon[*](Matroon P. -oum H. matream TVerc. -ean D2Gd. matrem an r. mare C e Varr. de re rust. I 7, 6.) triferam[*](tri- feram ll. v. biferam C e Varr. l. l.) et malum in agro Consentino[*](consentino dv. -ina r.). hoc autem evenit perpetuo in Venesi[*](uenesi ll. D. Tacapensi B coll. XVIII 188. frauennesi v.) Africae agro, de quo plura alias. ea est soli fertilitas. trifera est et cupressus. namque[*](18,188) bacae eius colliguntur mense Ianuario et Maio et Septembri, ternasque earum gerit[*](generit D1G.) magnitudines[*](magnitudinis DG (?) D.).

Est vero et in ipsis arboribus etiam onustis peculiaris differentia. summa sui parte fertiliores arbutus, quercus, inferiore iuglandes, fici mariscae. omnes quo magis senescunt , hoc maturius ferunt, et in apricis locis nec pingui 20 terra. silvestria[*](siluestria P. -triora ll. v.) omnia tardiora. quaedam ex his omnino nec maturescunt. item quae subarantur aut quae ablaqueantur celeriora neglectis. haec[*](haec D2dv. bacae r.) et fertiliora.

[*](Th. C. II 11, 10. 6.)Est[*](Est v. A DG.om.dE.an Alia (vel mira)?) etiamnum aetatis differentia. amygdala enim et pirus in senecta fertilissimae, ut et glandiferae et

contra morus tardissime senescit, fructu minime laborans, tarde et ea[*](ea D2dTv. a D1G.om.E.), quorum crispa materies, ut palma, acer, populus.

et subarata ocius senescunt, silvestria autem tardissime. atque in totum omnis cura fertilitatem adicit, fertilitas senectam. ideo et praeflorent talia[*](talia B. ealia D1G. alia rv.) et praegerminant, in totum[*](in totum ego. totum DGd. tota ES. atque in totum v.) praecocia fiunt, quoniam omnis infirmitas caelo magis oboedit[*](ob- oedit D2S. ob oidit f. oboccidit r.).

[*](Th. H. III 7, 3. III 16, 1 (cfr. III 15, 5).) Multae plura gignunt, ut diximus in glandiferis, inter quas[*](quas G. quae Ddv. que r.) laurus uvas suas maximeque sterilis, quae [*](26 sqq.) non gignit aliud; ob id a quibusdam mas existimatur. ferunt et abellanae iulos compactili callo, ad nihil utiles,

plurima vero ilices[*](ilices ego. ilex P e Theophr. buxeis D2. buxiis D1G. buxus rv.), nam et semen suum et granum, quod crataegum[*](crataegum H (cfr. index libri). crate- gum f. grataegum DGE. -tecum dT.cfr. U 272.) vocant, et a septentrione viscum, a meridie hyphear—de quis plura mox paulo—interdumque pariter res quaternas habent.

[*](Th. H. I 3, 3. C. II 12, 6. H. I 8, 2.) Arbores quaedam simplices, quibus a radice caudex unus et rami frequentes, ut olivae, fico, viti.

Ramorum aliqui caeci, qui non germinant, quod natura fit, si non evaluere, aut poena, cum deputatos cicatrix hebetavit[*](hebetauerit d.). quae dividuis in ramo[*](ramo dv. roma r.) natura est, haec

[*](Th. H. I 5, 2.) Cortex aliis tenuis, ut lauro, tiliae, aliis crassus, ut robori, aliis levis, ut malo, fico, idem scaber robori, palmae, omnibus in senecta rugosior. quibusdam rumpitur sponte, ut viti, quibusdam etiam cadit, ut malo, unedoni, carnosus suberi, populo, membranaceus viti[*](uiti J. ut uiti ll. v.), harundini , libris similis ceraso, multiplex tunicis vitibus[*](uitibus coni. S. ut uitibus ll. v.), tiliae, abieti, quibusdam simplex, ut fico, harundini.

[*](Th. H. I 6, 3. Verg. Georg. II 291.) Magna et radicum differentia: copiosae fico, robori , platano, breves et angustae malo, singulares abieti, larici; singulis enim innituntur[*](innituntur dv. -tentur r.), quamquam minutis in latera dispersis, crassiores lauro et inaequales, item oleae, cui et ramosae. at robori carnosae. robora suas in profundum agunt; si Vergilio quidem credimus, aesculus quantum corpore eminet, tantum radice descendit.[*](Th. H. I 6, 4.) oleae malisque et cupressis per summa[*](an serpunt per summa? cfr. XXI 99. XVII 144.) caespitum, aliis recto meatu, ut lauro, oleae, aliis flexuoso, ut fico. minutis haec capillamentis hirsuta[*](fortasse hirsuta, ut et abies. cfr. CFW Müller p. 15.) et abies multaeque silvestrium, e quibus montani praetenuia fila decerpentes spectabiles lagoenas et alia vasa nectunt.[*](Th. H. I 7, 1. II 5, 2.) quidam non altius descendere radices, quam solis calor tepefaciat, idque natura loci tenuioris[*](tenuioris D2dTG. -res rv.) crassive[*](crassiue D2S. grauisue dT. grauis siue D1G. -uissime E. -mas v. siue crassiores B. crassiorisue G.) dixere, quod falsum arbitror. apud auctores certe invenitur, abietis planta cum transferretur,

[*](Th. H. IV 16, 2.) Prostratas restitui plerumque et quadam terrae cicatrice vivescere volgare est. familiarissimum hoc platanis , quae plurimum ventorum concipiunt propter densitatem ramorum, quibus amputatis levato onere in suo[*](suo DGdD. sua Ev.) scrobe reponuntur; factumque iam est hoc et in iuglandibus oleisque ac multis aliis.

est in exemplis et sine tempestate ullave causa alia quam prodigi cecidisse multas ac sua sponte resurrexisse. factum hoc populi Romani Quiritibus ostentum Cimbricis bellis Nuceriae in luco lunonis ulmo, postquam etiam cacumen amputatum[*](amputatum dv. amputamentum r.) erat, quoniam in aram ipsam procumbebat, restituta sponte ita ut protinus floreret, a quo deinde tempore maiestas p. R.[*](p. r.D2dv. py r.) resurrexit, quae ante vastata cladibus fuerat.[*](ibid. 3.2.) memoratur hoc idem factum et in Philippis salice procidua atque detruncata et Stagiris in museo populo[*](musaeo ropulo E.) alba, omnia fausti ominis. sed maxime mirum, Antandri platanus etiam circumdolatis lateribus restibilis[*](restibulis E.) sponte facta vitaeque reddita longitudine xv cubitorum[*](x cubitorum U 273.), crassitudine quattuor ulnarum.

[*](Verg. Georg. II 9 sqq.) Arbores quas naturae debemus[*](debemus U 273. debeamus ll. v.) tribus modis nascuntur, sponte ant semine aut ab radice. cura numerosior extitit, de qua suo dicemus volumine. nunc enim[*](17,58) totus sermo de natura est multis modis mirisque memorabili . namque non omnia in omnibus locis nasci docuimus[*](12,51) nec tralata vivere. hoc[*](hoc (haec d) alias dTH. hoc aliaque r. hocque alias v.) alias fastidio, alias contumacia, saepius inbecillitate eorum quae transferantur evenit, alias caelo invidente[*](caelo inuidente alias om.DG.), alias solo repugnante.

Fastidit balsamum alibi[*](alibi om. Arund.) nasci, nata Assyria[*](nata Assyria H. natura syria DGfdT. natura nisi in syria EXArund. man.Dal. Assyria G. natura quae in Syria v.) malus alibi ferre, nec[*](maluit fere nec Arund. fere noluit nec man. Dal. noluit fere nec v. a. G.) non et palma ubique nasci[*](palmam nasci ubique aut natam Arund. man. Dal. v. a. G.) aut nata parere vel, cum promisit etiam ostenditque[*](ostenditque etiam Arund. man. Dal.), educare, tamquam [*](quae (quae si Arund. ) tam- quam dArund. v. a. S.) invita pepererit[*](peperit dTv. a S.). non habet vires frutex cinnami in Syriae vicina perveniendi. non ferunt amomi nardique deliciae, ne in Arabiam[*](Arabiam J. -bia ll.v.) quidem, ex India et nave peregrina ri[*](peregrinari v. peregrinauit (perig- DG) ll.); temptavit enim Seleucus rex. illud maxime mirum, ipsas plerumque arbores exorari, ut vivant atque tramigrent , aliquando et a solo impetrari, ut alienas alat advenasque nutriat, caelum nullo modo flecti. vivit in Italia piperis arbor, casiae vero etiam in septentrionali plaga, vixit in Lydia turis, sed unde sorbentes[*](sorbentes D2dv. scor- r.) sucum omnem ex iis[*](his D2ED.) soles[*](soles dv. solis rD.) coquentesve lacrimam?[*](Th. H. IV 5, 2. 3.) illud proxime mirum, mutari naturam in iisdem[*](iisdem fH. iisdem locis ll. v.) atque pro indiviso[*](pro indiuiso DGdG. inprouiso Ev. ex improuiso f.) valere. cedrum aestuosis partibus dederat, set[*](set ego. et ll.v.) in Lyciis Phrygiisque montibus nascitur. frigus inimicum lauro fecerat, sed

[*](Cato 48.151. Th. C. I 8, 4. Geop. XI 5, 5.) Cupressus advena et difficillime nascentium fuit, ut de qua verbosius saepiusque quam de omnibus aliis prodiderit Cato, satu[*](satu D. sato D2. yato D1GE. raro d. natu v.) morosa[*](morosa Ev. mur- r.), fructu supervacua, bacis torva, folio amara, odore violenta ac ne umbra quidem gratiosa, materie rara, ut paene fruticosi[*](fruti- cosi dv. -sis r.) generis, Diti sacra et ideo funebri signo ad domos posita.[*](Verg. Aen. III 680. Varro r. r. I 15.) femina[*](lacunam ego indicavi coll. XVII 73. exciderunt fert femen, mas. cfr. §247.) .... sterilis.[*](dist. U 275.) diu metae demum aspectu non repudiata distinguendis tantum pinorum[*](pi- norum ll. v. cfr. Varr. de re rust. I 15. uinearum P parum apte coll. Varr. I 26.) ordinibus, nunc vero tonsilis facta in densitatem[*](densitatem ego. -ate ll. v.) parietum coercitaque gracilitate perpetuo teres[*](teres Salm. exerc. 122aA. tere G. tera D1. terra D2. tenera dEv.) trahitur etiam in picturas[*](pictura DG.) operis topiarii[*](operis topiarii P. operistoriarii (-ri D) DG. operi istoriarum E. operi historiari dT. -iali v.a.H.), venatus classesve et imagines rerum tenui folio brevique et virente semper vestiens.[*](Varro r. r. I 126. Colum. IV 26, 1.) duo genera earum: meta in fastigium convoluta, quae et femina appellatur. mas spargit extra se ramos deputaturque et accipit vitem. utraque autem immittitur in perticas[*](persicas E.) asseresve amputation ramorum

[*](Th. H. III 1, 5. 6. C. 15, 1.) Nec terrae tantum natura circa has[*](has v. hos ll.) refert aut perpetua[*](dist. ego.) caeli, verum et quaedam temporaria vis. imbres[*](imbres DGdG. imbrium Ev.) aliqua[*](aliqua ego. -quae Ev. -que DG. aquae dH.) plerumque semina adferunt et certo[*](certo dv. certe rS.) fluunt genere, aliquando etiam incognito, quod accidit Cyrenaicae regioni, cum primum ibi laserpicium natum est, ut[*](ut v. om. ll.) in herbarum [*](19,41) natura dicemus. nata est et silva urbi ei proxima imbre piceo crassoque. *

[*](Th. H. IV 4, 1. III 18, 10.) Hedera iam dicitur in Asia nasci. *circiter urbis Romae annum ccccxxxx[*](circiter—ccccxxx in. ll. leguntur post crassoque (v, 19); transposuit et numerum corr. U 277.)* negaverat Theophrastus, nec in[*](in v. om. ll.) India nisi in monte Mero, quin et Harpalum omni modo laborasse, ut sereret eam in Medis[*](medis D2dv. -diis r.) frustra, Alexandrum vero ob raritatem ita coronato exercitu victorem[*](uictore DG.) ex India

[*](Th. H. VI 2, 1.)[*](Th. H. III 18, 6.) Duo genera prima, ut reliquarum, mas atque femina. maior traditur mas et corpore et folio, duriore etiam ac pinguiore et[*](pinguiore et Ev. -ore set D2D. -orem et r. an -ore ut et?) flore ad purpuram accedente; utriusque autem similis est rosae silvestri, nisi quod caret odore. species horum generum tres: est enim candida ant nigra hedera tertiaque[*](tertia quae E. -tiaque quae v. sed cfr. § 70. 177. XVII 112.) vocatur helix. etiamnum haec[*](hae D2v.) species dividuntur in alias, quoniam est aliqua fructu tantum candida, alia et folio. fructum quoque candidum ferentium aliis densus acinus et grandior, racemis in orbem circumactis, qui vocantur corymbi, iidem[*](idem DGD. item rv.). Silenici, cum est minor acinus, sparsior[*](dist. ego.) racemus, simili modo ut in[*](ut in ego. cfr. Theophr. in DGEv. om.d.) nigra.[*](Diosc. II 210.) alicui et semen nigrum, alii crocatum, cuius coronis poetae utuntur, foliis minus nigris, quam quidam Nysiam, alii Bacchicam vocant, maximis inter nigras corymbis. quidam apud Graecos etiamnum duo genera huius faciunt a colore acinorum, erythranum et chrysocarpum.

[*](Th. H. III 18, 7–9.) Plurimas antem habet[*](habet v. -ent ll.) differentias helix, quoniam folio maxime distat. parva sunt et angulosa concinnioraque, cum[*](quam d.) reliquorum generum simplicia sint[*](sunt DGd.). distat et longitudine internodiorum, praecipue tamen sterilitate, quoniam fructum non gignit. quidam hoc aetatis esse, non generis existimant primoque[*](primoque dv. primo qui r.) helicem esse, fieri hederam vetustate. horum error manifestus intellegitur, quoniam helicis plura

[*](Th. H. III 18, 11. 12 (Diosc. IV 142).) Similis[*](similis dv. -le r.) est hederae e[*](hederae e v. -reae E1. -rae (ed- G) r.) Cilicia quidem primum

E smilace fiunt codicilli, propriumque materiae est, ut admota auribus lenem sonum reddat.—Hederae mira proditur natura ad experienda vina, si vas fiat e ligno eius, vina transfluere ac remanere aquam, si qua fuerit mixta.

Inter ea, quae frigidis gaudent, et[*](gaudent et D2dG. -dentes r. gaudent v.) aquaticos frutices dixisse conveniat. principatum in his tenebunt harundines belli pacisque experimentis necessariae atque etiam deliciis gratae.

Tegulo earum domus suas septentrionales populi operiunt , durantque aevis tecta talia[*](talia D2coni. S. alta rv.); et in reliquo vero orbe et camaras levissime suspendunt. chartisque[*](chartisque v. trhacisque D. thra- r. an chartis quoque?) serviunt calami , Aegyptii maxime cognatione quadam papyri. probatiores tamen Cnidii[*](Cnidii S. gnidi DGE. -dii dv.) et qui in Asia circa Anaeticum lacum nascuntur. nostratibus fungosior subest natura, cartilagine bibula, quae cavo corpore intus, superne tenui inarescit

Calamis orientis populi bella conficiunt, calamis* mortem adcelerant pinna addita, calamis *spicula addunt inrevocabili hamo noxia[*](spicula—noxia ll. v. habent post alterum calamis (v. 8), transposui auctore U 280.)[*](noxia v. noxiae D1GE. noxie d. noxia et D2D.)* fitque et ex ipso telum aliud fracto in vulneribus. his armis solem ipsum obumbrant[*](obumbrant v. -rat ll.). propter hoc maxime serenos dies optant, odere ventos et imbres, qui inter illos pacem esse cogunt. ac si quis[*](quis dv. quid r.) Aethiopas, Aegyptum, Arabas, Indos, Scythas, Bactros, Sarmatarum tot gentes et orientis omniaque Parthorum regna diligentius conputet, aequa ferme pars hominum in toto mundo calamis superata degit.[*](init.: Th. H. IV 11, 13. Herodot. III 98.) praecipuus hic usus[*](usus D2dv. uisus rS.) in Creta bellatores suos nobilitavit[*](nobilitauit D2S. praecipitauit rv.). sed in hoc quoque, ut ceteris in rebus, vicit Italia, quando nullus sagittis aptior calamus quam in Rheno Bononiensi amne, cui plurima inest medulla pondusque volucre et contra flatus quoque pervicax libra. quippe non eadem gratia Belgicis[*](Belgicis v. bellicis ll.) haec[*](dist. ego.) et Creticis commendatioribus[*](commendatioribus dB (cfr. XXV 130). -ationibus D1GE. -atio D2. -atio. omnibus coni. S.). quamquam praeferuntur Indici, quorum alia quibusdam videtur natura, quando et hastarum vicem praebent additis cuspidibus.[*](Solin. 52, 48.) harundini quidem Indicae arborea[*](arborum D2.) amplitude, quales vulgo in templis videmus. differre mares ac feminas in his quoque Indi

Harundo omnis ex una stirpe numerosa, atque etiam recisa fecundius resurgit. radix natura vivax, geniculata et ipsa. folia Indicis tantum brevia, omnibus vero a nodo orsa conplexu[*](conplexu D2dv. con (cum E) conplexo r.) tenues per ambitum inducunt tunicas, atque a medio internodio cum plurimum desinunt vestire procumbuntque . latera harundini calamoque in rotunditate bina, super nodos alterno semper inguine, ut[*](ut dv. om. r.) alterum a[*](a S. ad ll. v.) dextera[*](dexteram d1v.a.G. -ras d2.) fiat, alterum superiore geniculo ab laeva[*](ableua EVerc. ad laeua v.) per vices. inde exeunt aliquando rami, qui sunt calami tenues.

[*](Th. H. IV 11, 10–13.) Plura autem genera. alia spissior densiorque geniculis, brevibus internodiis, alia rarior maioribus, tenuiorque et ipsa. calamus vero alius totus concavus, quem vocant syringian, utilissimus fistulis, quoniam nihil est ei cartilaginis atque carnis. Orchomenio[*](orchomenio ll. D. -ius v.) et nodi[*](nodi D2D. om. ll. v.) continuo foramine pervii[*](peruii D. peruit Gd1. perum E. perui//t D1. aperuit d2. perui//s D2. pervius v.), quem auleticon vocant. hic tibiis utilior, fistulis ille. est alius crassiore ligno et tenui foramine. hunc totum fungosa replet[*](replet v. -leet D2. -leeti D1. -leti GE. -leuit dS.) medulla. alius brevior, alius procerior[*](procerior et tenui fora- mine D2.), exilior crassiorque. fruticosissimus, qui vocatur donax, non nisi in aquaticis natus[*](natus D2dv. natis r.), quoniam et haec differentia est, multum praelata harundine quae in siccis proveniat[*](proueniat v. -nit d. praeueniat (pre- G) r.). suum genus sagittario calamo, ut diximus, sed Cretico longissimis internodiis, obsequiumque quo libeat [*](161) flecti calefacto. differentias faciunt et folia non multitudine tantum et longitudine,[*](tantum et longitudine ego e Theophr. om. ll. v. tantum P (non modo multitudine coni. J).) verum et colore. varia[*](uaria B e Theophr. ualida ll. v.) Laconicis

[*](Th. H. IV 11, 1. 2.) De Orchomenii[*](orchomenii Ev. orcomeni DG. comenti d.) lacus[*](lacus v. flacus DG. flaccus E. raciis d.) harundinetis accuratius dici cogit admiratio antiqua. characian vocabant crassiorem firmioremque , plocimon[*](plocimon U 283 e Theophr. plocian DGfEv. politian d. plotiam Bas.) vero subtiliorem, hanc in insulis fluvitantibus natam[*](natas dE.), illam[*](illam v. illas ll.) in ripis exspatiantis lacus.[*](ib. 8. 9, 3.) tertia est harundo tibialis calami, quem auleticon dicebant. nono hic anno nascebat.ur. nam et lacus incrementa[*](an incrermento.. spatium?) hoc temporis spatio servabat, prodigiosus, si quando amplitudinem biennio extendisset, quod notatum apud Chaeroniam infausto [*](dist. ego; lacunas indicaverunt J. U 283.) Atheniensium proelio[*](praelio D2v. om. r H.) est... aepe[*](Est aepe DG. et saepe dTEv. Est prope D.)... Lebadia[*](Lebadia D. lebaida (laeb- DG) ll. H. apud Lebadiam B.)... vocatur [*](notatur v. a. H.) influente Cephiso. cum igitur anno permansit inundatio , proficiunt in aucupatoriam[*](an aucupatoriae?) quoque amplitudinem. vocabantur[*](dist. U 284 coll. Theophr.) zeugitae, contra bombyciae maturius reciproco[*](an reci- proca (sc. inundatione)?); graciles, feminarum latiore folio atque candidiore, modica lanugine; at[*](at ego. aut ll. v.) omnino nulla spadonum nomine insignibus[*](insigni// D1. -gnis D2D.).

Harundinis Italiae usus ad vineas maxime. Cato seri eam iubet in umidis agris bipalio subacto prius solo, oculis dispositis intervallo ternorum pedum, simul et corrudae [*](cor- rudae ego. -dam ll. v.), unde asparagi[*](asparagi v. aspargi D2. -git D1G. aspergit r.) fiant, concordare amicitiam, salicis[*](salicis dv. sil- r. salices S. -cem Bas.) vero circa.

qua nulla aquaticarum utilior, licet populi vitibus placeant et Caecuba educent, licet alni[*](alni v. alnis D2dE. alny r.) saepibus [*](saepes v. a. G. epirus D2.) muniant contraque erumpentium amnium impetus riparum muro in tutela ruris excubent in aqua satae densius caesaeque[*](densius caesaeque U 285. caesaeque densius ll. v.) innumero herede prosint.

Salicis etiam[*](etiam ego. statim ll. v. autem U 285. an utilitatum?) plura genera. namque et in proceritatem magnam emittunt iugis vinearum perticas pariuntque [*](pariuntque dv. paritque r. pariterque D.) balteo corticis vincula, et aliae virgas sequacis[*](sequaces E.) ad vincturas[*](iuncturas Ev. a. G.) lentitiae[*](lentitiae v. laet- DG. let- r.), aliae[*](aliae v. -ias ll.S.) praetenues[*](praetenuae DG.) viminibus texendis spectabili subtilitate, rursus aliae firmiores corbibus ac plurimae agricolarum supellectili, candidiores ablato cortice lenique [*](lenique dH. leuique rv.) tractatu[*](tractatu D2dv. tractat ut D1G. -tatu ut E.) maioribus[*](maioribus (an am- plioribus?) ego. Melio///ribus E. molioribus DG. mollio- dT.v.S. uilio- G.) vasis, quam ut e[*](quam ut e v. quae (que dT) ut ne ll. quae sine Salm.) corio fiant eadem, atque[*](eadem, atque ego. eodem atque ll. v. atque eodem U 285.) etiam supinarum in delicias cathedrarum aptissimae. caedua[*](aptissimae caedua (-uas D1G) DGG. -ma ecce duas E. -ma haec eduas d.) salici fertilitas densiorque tonsura ex brevi pugno verius quam ramo, non, ut remur, in novissimis curanda arbore. nullius quippe tutior reditus est minorisve inpendi ant tempestatium securior.

[*](Cato 1, 7.) Tertium locum ei in aestimatione ruris Cato adtribuit prioremque quam olivetis quamque frumento aut pratis, nec quia desint alia vincula. siquidem et genistae et populi et ulmi et sanguinei frutices et betullae et harundo fissa et harundinum folia, ut in Liguria, et vitis ipsa recisisque aculeis rubi alligant et intorta corylus— mirumque contuso ligno alicui maiores ad vincula esse vires—, salici tamen praecipua dos.[*](Colum. IV 30, 4. Th. H. III 13, 7.) finditur Graeca rubens, candidior Amerina, sed paulo fragilior, ideo solido ligat nexu. in Asia tria genera observant: nigram utiliorem viminibus, candidam agricolarum usibus, tertiam, quae brevissima est, helicem vocant. apud nos quoque multi totidem generibus nomina inponunt, viminalem vocant eandemque purpuream, alteram nitelinam a colore[*](colore dv. cal- r.), quae sit tenuior[*](an est tenuior?), tertiam Gallicam, quae tenuissima.

Nec in fruticum nec in veprium cauliumve neque in herbarum aut alio ullo quam suo genere numerentur iure scirpi[*](scirpi v. -pis ll.) fragiles palustresque*, e quibus[*](e quibus ll. v. habent post tegetesque; transposui cum U 286.) *[et[*](et del. U ad v.a.D.)] tegulum tegetesque[*](stragulum tegetesque texuntur U.)*, detracto cortice candelae luminibus et funeribus serviunt. firmior quibusdam in locis eorum[*](eorum Dal. earum ll. v.) rigor. namque iis velificant non in Pado tantum nautici, verum et in mari piscator Africus praepostero more velum[*](ue- lum D2D. uela dEv. leua G.inD1ras.) intra malos suspendens, et mapalia sua Mauri tegunt, proximeque aestimanti[*](aestimanti dB. -ati rS.) hoc videantur[*](uideantur EB. -atur rv.) esse, quod[*](quo TB.) in interiore parte[*](inferiore parte Nili B.) mundi papyrum[*](papyrum. Sui S. -rum usui ll. -rum usu Brot. -ri sunt usu B.).

Sui, sed frutectosi generis sunt inter aquaticas et rubi atque sabuci, fungosi generis, aliter tamen quam ferulae, quippe plus ligni est[*](ligni est D2dS. -gnist D1G. -gnit E. -gni G.), utique sabuco, ex qua magis canoram[*](canoram v. -rum ll.) bucinam tubamque credit pastor ibi caesa[*](caesa C. -sae dv. cau- sae r.), ubi gallorum cantum frutex ille non exaudiat.[*](Diosc. IV 38. Th. H. III 13, 6.) rubi mora[*](mora D2dv. more r.) ferunt et alio genere similitudinem rosae quae[*](quae ego. cfr. XXIV 121. qui ll. v.) vocatur cynosbatos [*](cynosbatos v. cynusbatos D2E. -tus d. -tis r.). tertium genus Idaeum vocant Graeci a loco, teneri us[*](tenerius ego. teneriores D2. tenuiores r. cfr. XXIV 123 et Diosc. tenuior est v. tenerior est B. tenuius est C. tenerioribus D.) quam cetera minoribusque spinis[*](spinis dv. pinis DE. -nus G.) et minus aduncis. flos eius contra lippitudines inlinitur ex melle et igni sacro; contra stomachi quoque vitia bibitur ex aqua. sabuci acinos habent nigros atque parvos, umoris lenti, inficiendo maxime capillo[*](capillos D2D. sed cfr. XXIV 54.). qui et ipsi aqua decocti manduntur .

[*](Th. H. I 12, 2 (cf. ib. IX 1, 2).) Umor et corpori[*](corpori ego cfr. Theophr. (τῶν δένδρων αὐτῶν) et infra v. 6. cortici ll. v. del. P.) arborum est, qui sanguis earum intellegi debet, non idem omnibus: ficis lacteus[*](lacteus dv. acteus f. lactens rS.)— huic ad caseos figurandos coaguli vis—, cerasis cumminosus ,[*](dist. D. cfr. Theophr.) ulmis salivosus, lentus ac[*](ac D2dEv. e r.)[*](ac piris dv.a. D.) pinguis, malis, vitibus, piris aquosus. vivaciora quibus lentior. atque in totum corpori[*](corpori dHack. -re rv.) arborum, ut reliquorum animalium, cutis, sanguis, caro, nervi, venae, ossa, medullae.[*](Th. H. I 2, 4–6.) pro cute cortex. mirum , is in moro medicis sucum quaerentibus vere hora diei secunda lapide incisus[*](incisus dT. incussus rv.) manat, altius fractus siccus videtur. proximi plerisque adipes. hi vocantur a colore alburnum,[*](arbornum DG. -borum d.) mollis ac pessima pars ligni, etiam in robore facile[*](facile dEv. facre (-rae D2)r.) putrescens, teredini obnoxia, quare semper amputabitur . subest huic caro, carni[*](carni ego. cui ll. v.) ossa, id est materiae optimum. alternant fructus quibus siccius lignum, ut olea, magis quam quibus carnosum, ut cerasus. nec omnibus adipes carnesve largae, uti nec animalium acerrimis. neutrum habent buxus, cornus, olea, nec medullam minimumque etiam sanguinis, sicuti ossa non habent sorba, carnem sabuci—at[*](at ego. et ll. v. sed Dal.) plurimam[*](plurimam dv. -mas D1. -mae r.) ambae medullam—nec harundines maiore ex parte.

In quarundam arborum carnibus pulpae venaeque sunt. discrimen earum facile; venae latiores[*](letiores DGd.) candidioresque . pulpae[*](pulpe G. pulpa (puncto posito) D.) fissilibus insunt. ideo fit, ut aure ad caput trabis quamlibet praelongae admota ictus ab altero capite vel graphii[*](graphii G. grapi DG. graui r. grauis v.) sentiantur[*](sentiatur dv.a.S. sencientur DG.) penetrante rectis meatibus sono, unde deprehenditur, an torta sit materies nodisque concisa. quibus sunt tubera, sicut sunt[*](sic- ut sunt v. sic sunt ll. H. sicut S.) in came glandia,

larix femina[*](femina B e Theophr. -nam DdE. et fem- G.) habet quam Graeci vocant aegida mellei coloris. *hoc lignum[*](hoc lignum - uocant ll. v. habent post rimis (v. 19); transp. ego coll. Theophr.) proximum medullae est. in abiete lusson[*](lus- son Robertus Constant. e Theophr. (λοῦσσον). leuson ll.G. leu- con v.) Graeci vocant*. inventum pictorum tabellis inmortale nullisque fissile[*](fissile v. -lem dE. fyssyle D2. -lem r.) rimis. * cedri quoque durissima quae medullae proxima, ut in corpore ossa, deraso modo limo. et sabuci interiora mire firma traduntur, quidamque[*](qui- damque J. qui namque ll. v.) venabula ex ea praeferunt[*](faciunt praeferunt v. a.J.) omnibus, constat enim ex cute et ossibus.

[*](Th. H. V 1, 1.) Caedi tempestivum quae decorticentur et[*](et P e Theophr. ut ll. v.) teretes

[*](Cato 31, 2.) Cato hominum summus in omni usu de materiis haec adicit: Prelum ex sappino atra potissimum

[*](Th. H. V 1, 6. 9. 10. 11.) <1> Larici[*](larici v. -cis ll. S.) et magis abieti[*](abieti v. -tis ll.S.) succisis umor diu[*](diu dv. dio r.) defluit . haec[*](hae dv.cfr. XVII 5.) omnium arborum altissimae ac rectissimae. navium malis antemnisque propter levitatem praefertur abies. communia his pinoque[*](pino quoque D2. an commune et his et pino quoque?), ut quadripertitos venarum cursus bifidosve[*](bifidos- que Ev.a.D.) habeant vel omnino simplices. fabrorum[*](ad fabrorum B.)in[*](in coni. S. om. ll. v.) intestina opera medulla sectilis optima quadripertitis, .... materies[*](materiis D2Ev. a. G.) et[*](dist. ego et lac. indicavi e Theophr. h. pl. V 1, 10. exciderunt pessima bifidis.) mollior quam ceterae. intellectus in cortice protinus peritis.[*](Vitruv. II 9, 7.—Th. H. V 1, 11; IV 1, 4. Vitruv. II 9, 17.) abietis quae pars a terra fuit, enodis est. haec[*](hac dEv.a.G.) qua diximus ratione fluviata detoratur[*](de- toratur coni. D philol. XXXIp. 391 coll. Vitruvii II 9, 7eiecto torulo. decoratur ll. decorticatur v.) atque[*](186) ita sappinus vocatur, superior pars nodosa duriorque

[*](Th. H. V 2, 1. Vitruv. II 9, 13.)Est per se[*](se dTS.om. rv.) gentium quoque[*](quoque regiones v.a.S.) in his differentia. Alpibus [*](dist. U 289. an Galliae?) Appenninoque laudatissimae, in Gallia Iuribus ac monte Vosego[*](uosago E. Vogeso C.), in Corsica, Bithynia, Ponto, Macedonia. deterior Aenianica[*](Aenianica (vel Aeanica) B e Theophr. aeneatica (ene- G) ll. v. a. D.) et Arcadica, pessima Parnasia et Euboica[*](euboica D2G. eb- d. eubuica D1G. euboea Ev.), quoniam ramosae[*](ramosae D2dv. ramos ac r.) ibi et contortae putrescentesque facile. at cedrus[*](ac cedros DG.) in Creta, Africa, Syria laudatissima. cedri oleo peruncta materies nec tiniam nec cariem sentit.[*](Th. H. V 2, 3.4.) iunipero eadem virtus quae cedro. vasta haec in Hispania maximeque [*](an utique?) Vaccaeis[*](uaccaeis D2H. -ceis dT. -cae eis rv. -cae eius C.). medulla[*](medullae uis D2.) eius ubicumque solidior etiam quam cedris[*](cedris DGf. -rus rv. an cedri?). publicum omnium vitium vocant spiras, ubi convolvere se venae atque nodi. inveniuntur in quibusdam [*](in quibusdam dv. quib- r.), sicut in marmore, centra, id est duritia clavo[*](clauso DG.) similis, inimica serris. et quaedam forte accidunt[*](accidunt dv. acced- r.), ut[*](ut coni. Dal. in ll. v. iis D. del. C.) lapide comprehenso aut recepto[*](an ac recepto?) in corpus aut alterius arboris ramo. <2> Megaris diu stetit oleaster in foro, cui viri fortes adfixerant arma, quae cortice ambiente aetas longa occultaverat, fuitque arbor illa fatalis excidio urbis praemonitae[*](praemonitae v. -tas G. -ta D. -tis dS. post monita E.) oraculo[*](oraculo cum dv. -lum cum E, -lo D2. -lum r. -lorum cum S.), cum arbor arma peperisset, quod succisae accidit ocreis galeisque intus repertis. ferunt lapides ita inventos ad continendos partus esse remedio.