Naturalis Historia

Amplissima arborum ad hoc aevi existimatur Romae visa, quam propter miraculum Tiberius Caesar in eodem ponte naumachiario exposuerat advectam cum reliqua materie, duravitque ad Neronis principis amphitheatrum . fruit autem trabs[*](trabs D2dVerc. traps D1G. trabes Ev.) ea e[*](ea e D1GD. ae D2. e dEv.) larice, longa pedes cxx, bipedali crassitudine aequalis, quo intellegebatur vix[*](uix Ev. uia r.) credibilis reliqua altitudo fastigium ad cacumen aestimantibus . fuit memoria nostra et in porticibus saeptorum a M. Agrippa relicta aeque miraculi causa, quae diribitorio[*](diribitorio B. dilib- DG. del- E. delibat- dv.) superfuerat, XX pedibus brevior, sesquipedali crassitudine. abies admirationis praecipuae visa est in nave, quae ex Aegypto Gai principis iussu obeliscum in Vaticano circo statutum quattuorque truncos lapidis eiusdem ad sustinendum eum adduxit. qua nave nihil admirabilius visum in mari certum est. CXX[*](cxxD. cxxM G. cxx Ev. cxxx DGdf.) modium lentis pro saburra ei fuere. longitudo spatium obtinuit magna ex parte Ostiensis[*](ostensis d. -sus E.) portus latere laevo. ibi namque demersa est Claudio[*](a Claudio dv.a.D. sed cfr. VII 74. 158. VIII 37. IX 10.) principe cum tribus molibus turrium altitudine in ea exaedificatis obiter[*](ob iter Brot. ob id ex D. (cfr. XXXVI 70). ob id ter (advecto) P.) Puteolano pulvere advectisque. arboris eius crassitudo[*](crassitu- dine D2.) quattuor hominum ulnas conplectentium implebat , vulgoque auditur LXXX nummum et pluris[*](pluris v. -res E. -re r.) malos venundari ad eos usus, rates vero conecti[*](connecti dv. con- iecti r.)XL sestertium[*](sestertium J. -tii DGE. HS d(?)H. -tiis v.) plerasque.[*](Th. H. V 7, 1. V 8, 1.) at in Aegypto ac Syria reges inopia abietis cedro[*](uncos ego posui.) ad classes feruntur usi. maxima[*](maxi- mae DG. -me E.) [ea] in Cypro traditur ad undeciremem[*](undeciremem v. un- decumcegem D2. unde cerem r.) Demetri succisa CXXX pedum, crassitudinis vero ad trium hominum conplexum. Germaniae praedones singulis arboribus cavatis navigant, quarum

[*](Th. H. V 9, 6. 7 init.) Exploratorum hoc usus in castris pastorumque repperit, quoniam ad excudendum[*](excudendum D2G. exclud- r. excuti- v.) ignem non semper lapidis occasio est. teritur ergo lignum ligno ignemque concipit

[*](Th. H. V 4, 2. Vitruv. II 9, 13.) Cariem vetustatemque non sentiunt cupressus, cedrus, hebenus, lotus, buxum[*](buxus dTEv.a.G. sed cfr. § 227. 231.), taxus, iuniperus, oleaster, olea, e reliquis tardissime larix, robur, suber, castanea, iuglans. rimam fissuramque non[*](non D2d2v. om. r.) capit sponte cedrus, cupressus , olea, buxum[*](buxus dTH.).

Maxime aeternam[*](eternae G. aeterna dT.) putant hebenum et cupressum cedrumque, claro de omnibus materiis iudicio in templo Ephesiae Dianae, utpote cum tota Asia extruente cxx[*](cxx D2D coll. XXXVI 95. cccc rv.) annis peractum sit. convenit tectum eius esse e cedrinis trabibus. de simulacro ipso deae ambigitur. ceteri ex hebeno esse tradunt, Mucianus III cos. ex iis, qui proxime viso eo[*](eo dEv.om.DGD.) scripsere, vitigineum et numquam mutatum septies restituto templo,[*](Th. H. V 4, 2.) hanc materiam elegisse Endoeon[*](Endoeon S. eandem con ll. Pande- mion H. Endyon Brot.), etiam nomen artificis nuncupans, quod equidem miror, cum antiquiorem[*](mineruam DGEv.a. Verc.) Minerva quoque[*](quo- que non Bas. non quoque ll.v.), non modo Libero patre, vetustatem ei tribuat[*](ei tribuat D2dBas. et trib- D1G. attrib- Ev.). adicit multis foraminibus nardo[*](nardo D2Gv. -di r.) rigari, ut medicatus umor alat teneatque iuncturas—quas et ipsas esse modico admodum miror—, valvas esse e cupresso et iam CCCC prope annis durare[*](durare dv. -ri r.) materiem omnem novae similem. id quoque notandum, valvas in glutinis compage quadriennio fuisse. cupressus in eas electa, quoniam praeter cetera in[*](in om.E.) uno genere materiae nitor maxime valeat aeternus. non et[*](non et ego. non ae DGE. nonne dv.) simulacrum Veiovis in arce e cupresso durat a condita urbe[*](urbe v. om. ll.) DLXI[*](DLXI dTE2. DLI DGG. DCLXI E1v. DLX D cum Merkelio (ad Ovid. fast. CXXVIII).) anno dicatum? memorabile

[*](Th. H. V 4, 4–7.) Infestantium[*](infestantium D2v. -estatiuum E. -ertatiuum r.) quattuor genera: teredines capite ad portionem grandissimo[*](gran- dissimo D2D. grad- D1. graui- rv.) rodunt dentibus. hae tantum in mari sentiuntur, nec aliam putant teredinem proprie dici. terrestres tinias vocant, culicibus vero similes thripas. quartum[*](quartum D2v. qua- rum r.) est[*](est om.E.) et[*](et a E.) e vermiculorum genere, et eorum alii putrescente suco ipsa materie, alii pariuntur sicut in arboribus ex eo, qui cerastes vocatur. cum tantum erosit , ut circumagat se, generat alium. haec nasci prohibet in aliis amaritudo, ut cupresso, in aliis duritia, ut buxo. tradunt et abietem circa germinationes decorticatam[*](decorticatam D2dv. de co- stis (coctis E) aram r.) qua [*](189) diximus luna aquis non corrumpi. Alexandri Magni comites prodiderunt in Tylo Rubri maris insula arbores [*](fuere D2.)[*](dist. U 294 e Theophr.) esse, ex quibus naves fierent; quas ducentis annis durantes[*](durantes del. P.) inventas, etsi mergerentur, incorruptas. in eadem esse fruticem baculis tantum idoneae crassitudinis, varium tigrium maculis, ponderosum et, cum in spissiora decidat, vitri[*](uitri D2v. cuitri D1GE. eyt d1. eyit d2.) modo fragilem.

[*](Th. H. V 5, 6. 6, 1.) Apud nos materiae finduntur aliquae sponte, ob id architecti eas fimo inlitas[*](inlaetas DG.) siccari iubent, ut adflatus ne[*](ne ego. non (ortum e no) ll. v.) noceant. pondus sustinere validae abies, larix, etiam in traversum positae[*](posita et D2.). robur, olea incurvantur ceduntque [*](ne dT.) ponderi. illae renituntur nec temere rumpuntur[*](rumpantur dTES.), priusque carie quam viribus deficiunt. et palmae arbor valida[*](arbor ualida dH. -orum ual- rv. -or inual- G.)[*](uncos posui cum Brot. et Schneidero ad Theophr. h. pl. V 6, 1. at populus v.a.H.); in diversum enim curvatur[*](curuatur dv. -tus r.), [et populus] cetera[*](cetera H. contra ll. v.)

[*](Th. H. V 6, 2 (IV 1, 2).) Firmissima in rectum abies, eadem valvarum paginis et ad quaecumque libeat intestina opera aptissima sive Graeco sive Campano sive Siculo fabricae artis genere [*](dist. ego.), spectabilis ramentorum crinibus, pampinato semper orbe se volvens ad incitatos runcinae[*](runcinae D2dTBrot. -nam r. -narum v.) raptus, eadem e cunctis[*](e cunctis D. e curris DGd. et curris E. et curribus v.) maxime sociabilis glutino[*](glutino dv. -nos r. | findatur dv -antur r.) in tantum, ut findatur ante, qua[*](qua dB. quam rv.) solida est.

[*](Th. H. V 7, 2.) Magna autem et glutinatio propter ea, quae sectilibus laminis aut[*](aut ego. aut in D2Dal. ac in rv.) alio genere operiuntur. stamineam in hoc usu probant venam, et vocant ferulaceam[*](ferulaceam Brot. -cea D2. fertile eam r. feruleam H.) argumento [*](dist. Brot.) similitudinis, quoniam lacunosa[*](lacunosa et EBrot. -osae dPalm. -ose rv. lacrimose B. laciniose H.) et crispa in omni genere[*](genere et DG.) glutinum abdicant[*](abdicant v. -cat ll.). quaedam et inter se et cum aliis insociabilia glutino, sicut robur[*](robur D2dv. robius r.), nec fere cohaerent nisi similia[*](ni similia G. dis- similia U 295.) natura, ut si quis lapidem lignumque coniungat

Oboedientissima quocumque in opere fraxinus, eademque hastis corylo melior, cornu levior, sorbo lentior, Gallica vero etiam ad currus flexili[*](flexili ego. -ibili ll.v.) levitate[*](leuitate D. uita ll. uitem v. cui coni. S.). aemularetur ulmus, ni pondus esset in culpa. facilis et fagus, quamquam fragilis et tenera[*](et tenera D2B. -ro E. e tenore rv.). eadem sectilibus[*](fectilibus D2v. fict- r.) lamnis[*](laminis DGD.) in tenui flexilis capsisque ac scrineis sola utilis. secatur in lamnas praetenues et ilex, colore quoque non ingrata, sed maxime fida iis, quae terantur, ut rotarum axibus, ad quos lentore fraxinus sicut duritia ilex et utroque legitur ulmus[*](taxus P coll. Theophr. h. pl. V 7, 6.).[*](Th. H. V 9, 8. Cato 31, 1.) sunt vero et parvi usus fabriliium ministeriorum insignes, ideoque[*](insignes ideoque ll. v. an insigneque? cfr. § 113.) proditum, terebris vaginas ex oleastro, buxo, ilice, ulmo, fraxino utilissimas fieri, ex iisdem malleos , maioresque e pinu et ilice. et his autem maior ad firmitatem causa tempestivae caesurae quam inmaturae[*](inmaturae v. in nat- DG. mat- dT. in natura E.), quippe cum[*](cum dv. eum r.) ex olea, durissimo ligno, cardines in foribus diutius immoti plantae modo germinaverint. Cato vectes aquifolios, laureos, ulmeos fieri iubet, Hyginus manubria rusticis carpinea, iligna, cerrea.

Quae in lamnas secentur[*](secentur U 295. -cantur ll. v.) quorumque operimento vestiatur alia materies, praecipua sunt citrum, terebinthus,

Vita arborum quarundam inmensa credi potest , si quis profunda mundi et saltus inaccessos cogitet[*](cogitet D2dG. -ite D1G. -itat Ev.). verum ex iis, quas memoria hominum custodit, durant[*](durat D2.) in Liternino Africani prioris manu satae olea[*](satae olea ego. sata olea D2. satae oliuae rv.), item myrtus eodem loco conspicuae magnitudinis—subest specus, in quo manes eius custodire draco traditur—, Romae vero lotos in Lucinae area, anno, qui fuit sine magistratibus, CCCLXXIX[*](CCCLXXIX Pigh. ann. 1, 254. (cfr. Liv. VI 35, 10). CCCLXIX II. V. a. H.) urbis aede condita. incertum, ipsa quanto[*](quanto ipsa dT.) vetustior ; esse quidem vetustiorem non est dubium, cum ab eo luco Lucina nominetur. haec nunc D[*](D D2D. cfr. index libri. om. r. CCCCL V.) circiter annum habet. antiquior[*](antiquiorem E. -ior est S. -ior illa est G.), sed incerta eius aetas, quae capillata

Verum altera[*](altera v. -ter ll.) lotos in Volcanali, quod Romulus constituit ex victoria de[*](de om.GdE.) decumis, aequaeva urbi intellegitur , ut auctor est Masurius. radices eius in forum usque Caesaris per stationes municipiorum penetrant. fuit cum ea cupressus aequalis, circa suprema Neronis principis prolapsa atque neglecta.

Vetustior autem urbe in Vaticano ilex, in qua titulus aereis[*](aereus Hiib-ner.) litteris Etruscis religione arborem iam turn dignam fuisse significant. Tiburtes quoque originem multo ante urbem Romam habent. apud eos extant ilices tres etiam Tiburno coinditore eorum vetustiores, apud quas inauguratus traditur. fuisse autem eum tradunt filium Amphiarai, qui apud Thebas obierit una aetate ante Iliacum bellum.

[*](Th. H. IV 13, 2.) Sunt auctores et Delphicam platanum Agamemnonis manu satam et alteram in Caphya[*](in Caphya ego. -phiae ll. v. -phyis B e Theophr. Caphyae in D.) Arcadiae loco[*](loco U 297. luco ll.v.). sunt hodie ex adverse Iliensium urbis iuxta Hellespontum in Protesilai[*](protesilai D2v. -liai D1G. -lia dE.) sepulchre[*](sepulchro D2v. in sep- d. ipse p-D1. ipsae p- G. ipsa pulchre E.) arbores, quae omnibus ex eo[*](ex eo aeuis D2S. aeuis H. ex foaebis D1G. exfebis d. ephebis E. -biis eius v.) aevis, cum in tantum adcrevere, ut Ilium aspiciant[*](aspi- ciunt (ads- E)DGE.), inarescunt rursusque adolescunt. iuxta urbem autem quercus in Ili tumulo tunc satae dicuntur, cum coepit Ilium vocari.

Argis olea etiamnum durare dicitur, ad quam in tauram[*](tauram U 298. -rum ll. J. vaccam v.) mutatam Argus alligaverit. in Ponto citra[*](citra D. cytra DG. circa rv.) Heracleam arae sunt Iovis στρατίου[*](στρατίουS. Stratiu DG. -atiui E. -tii dB. Statiui v.) cognomine, ibi quercus duae ab Hercule satae. in eodem tractu portus Amyci

Ex diverso brevissima vita est punicis, fico, malis , et ex his praecocibus brevior quam serotinis, dulcibus quam acidis[*](acidis P. acutis ll. v. acerbis U 299. at v. XIII 113 coll. Diosc. I 151. XVII 259. XXIII 109.), et dulciori[*](dulciori codd. G. -ior ll v.) in punicis, item in[*](item in ll. v. a. D. item U 299. at cfr. Theophr. h. p1. IV 13, 2καὶ ἀμπέλων ἔνια γένη.) vitibus, praecipueque fertilioribus. Graecinus auctor est sexagenis annis durasse vites. videntur et aquaticae celerius interire. senescunt quidem velociter, sed e radicibus repullulant laurus et mali et punicae. firmissimae ergo ad vivendum[*](uiuendum dv. uide- r.) oleae, ut quas durare annis cc inter auctores conveniat.

Est in suburbano Tusculani agri colle, qui Corne appellatur, lucus antiqua religione Dianae sacratus a Latio , velut arte tonsili coma fagei nemoris[*](fagei nemoris D2B. fagenei moris D1GE. faginei mori (moris v)dv.). in hoc arborem eximiam[*](arbore eximia EX.) aetate nostra amavit Passienus Crispus bis cos., orator, Agrippinae matrimonio et Nerone privigno clarior postea, osculari conplectique eam solitus, non modo cubare sub ea vinumque illi adfundere. vicina luco est ilex, et ipsa nobilis XXXIV pedum ambitu caudicis, decem[*](decem ceu Müller emend. III p. 13.)

[*](Th. C. V 15, 4.) Hedera necari arbores certum est. similem quidam et in visco, tametsi tardiorem, iniuriam earum arbitrantur . namque et hoc praeter fructus adgnascitur[*](adgnascitur Müller l. l. p. 14. adgnosc- ll. v.), non in novissimis mirabile.[*](Th. C. II 17, 1. 3. 4. 18, 3. Diosc. IV 160 (cfr. Plin. XXVII 92).) quaedam enim in terra gigni non possunt et in arboribus nascuntur. namque cum suam sedem non habeant, in aliena vivunt, sicut viscum et in Syria herba quae vocatur cadytas[*](cadytas B e Theophr. castas ll. cassytias v.), non tantum arboribus, sed ipsis etiam spinis circumvolvens sese, item circa Tempe[*](Tempe B. templi ll. -pla v.) Thessalica[*](thessalica dv. etess- D1GE. edess- D2.) quae polypodion vocatur et quae dolichos ac serpyllum. oleastro quoque deputato quod gignatur , vocant phaunos[*](phaunos ll. v. phaulias Salm. exerc. 911bD. cfr. Theophr. h pl II 2, 12. c. pl. VI 8, 3. 5.); quod vero in spina[*](spina B. hispiria DGdv. hi- spania E.) fullonia, hippopha eston[*](hippophaeston G. -sto B e Diosc. hypo- phacto (-ofa- d) in ll.v.), cauliculis[*](cauliculis D2S. calli- dEv. galli- r. calyc- C. capitulis H.) inanibus, foliis parvis, radice alba, cuius sucus ad detractiones in comitiali morbo utilissimus habetur.

[*](Th. C. 11 17, 1 (cfr. Th. H. III 16, 1 et Plin. XVI 120).) Visci tria genera. namque in abiete, larice stelin dicit Euboea nasci[*](nasci del. B.), hyphear[*](hyphear v e Theophr. hypear DGE. -pea d.) Arcadia, viscum autem in quercu, robore, ilice, piro[*](piro D2coni. H. primo DGE. pruno dv. a. D.) silvestri, terebintho, nec non et[*](nec non et ego. nec ll. v. cfr. Theophr.καὶ ἐν ἑτέροις πλείοσιν.) aliis arboribus adgnasci plerique[*](an plerisque?). copiosissimum in quercu quod hyphear[*](quod hyphear ego. adhisphear D2. adhasphear D1Gd. ada- ES. quod dryos hyphear v. Arcades hyphear U 300.) vocant. in omni arbore, excepta

Viscum fit[*](fit D2V. cum fit E. confit rG.) ex acinis, qui colliguntur messium tempore inmaturi. nam si accessere imbres, amplitudine quidem augentur[*](augetur DGE.), visco vero marcescunt. siccantur deinde et aridi tunduntur ac conditi in aqua putrescunt duodenis fere diebus, unumque hoc rerum putrescendo gratiam invenit. inde in profluente, rursus malleo[*](malleo v. a malleo ll. Brot. aqua malleo Müller emend. III 15.) tusi, amissis corticibus interiore came lentescunt. hoc est viscum pinnis avium tactu ligandis[*](ligandis D2dTH. liglandis D1G. iugl- E. ligandis iuglandis v.) oleo subactum, cum libeat insidias moliri.

Non est omittenda in hac[*](hac D2S. ga r. ea v.) re et Galliarum admiratio . nihil habent Druidae—ita suos appellant magos[*](magis E.) -visco et arbore, in qua gignatur, si modo sit robur, sacratius. iam[*](iam iam d.an cum iam?) per se roborum eligunt lucos nec ulla