Naturalis Historia

[*](Th. H. I 9, 4.) Ceterae omnes extra praedictas—etenim enumerare longum est—folia deperdunt, observatumque non arescere nisi tenuia et lata et mollia, quae vero non decidant, callo crassa et angusta esse. falsa definitio est non decidere iis, quarum pinguior sucus sit. quis enim potest in ilice intellegere? decidere Timaeus mathematicus sole scorpionem transeunte sideris vi et quodam veneno aëris putat. cur ergo non eadem causa adversum omnes polleat, iure miremur.[*](ibid. 6. 7.) cadunt plurimis[*](plurimi E. -ma Arund.) autumno, quaedam amittunt tardius[*](amittunt tardius ego. tardius amittunt dv. tardius r Arund. S.) atque in hiemes prorogant moras, neque interest maturius germinasse, utpote cum quaedam primae germinent[*](germinent dv. -nant r.) et inter novissimas nudentur, ut amygdalae ,[*](dist. D.) fraxini, sabuci, morus autem[*](aut G. haud E.) novissima germinet[*](germinat dEv.), cum primis folia demittat[*](demittat D. -ttet DG. dimittit rv.). magna et in hoc vis soli[*](solis E.). prius decidunt in siccis macrisque, et vetustae[*](uetustae dv. -tate r.) prius arbori , multis etiam antequam maturescat fructus, ut[*](ut D2dS. in rv.) serotinae [*](serotina v. a. S.)[*](dist. D.) fico et hibernae[*](hibernae D2s. -na Ev. -no r.) piro et malo[*](malo Ev. -la r.), granatumque[*](granatumque DGD. -tum d. -tum quod ES. -to v.) est pomum tali[*](tali ego. om. ll. v) tantum aspici[*](aspicit E. -citur J.) in matre[*](matrem E.). neque iis autem, quae[*](dist. D.) semper retinent comas, eadem folia durant[*](durant sed d (?) v. a. S.) subnascentibus alis; tum arescunt vetera, quod evenit circa solstitia maxime.

[*](Th. H. I 10, 1.) Foliorum unitas in suo cuique genere permanet, praeterquam populo, hederae, crotoni, quam et cici diximus[*](15,25)

populi tria genera: alba ac nigra et quae Libyca appellatur[*](appellatur v. -antur ll.), minima folio ac nigerrima fungisque enascentibus laudatissima. alba folio bicolor, superne candicans, inferiore parte viridi. huic nigraeque et crotoni[*](crotoni Tv. -tam G. cotoni d. -tam D. -ta E.) in iuventa circinatae rotunditatis sunt, vetustiora in angulos exeunt. e contrario hederae angulosa rotundantur. populorum foliis grandissima lanugo evolat candida et radiata[*](candida et radiata D2J. -dae traditae dH. -dae tradita rv.), folio[*](filo TJ.) numerosiore candicant ut[*](candicant ut ego. candida et ut ll. v. -dae fiunt J.) villi[*](uilli v. uillae ll. J. iuli B. iulus C.). folia granatis et amygdalis rubentia.

Mirum in primis id quod ulmo tiliaeque et oleae et populo albae et salici evenit. circumaguntur enim folia earum post solstitium, nec alio argumento certius intellegitur sidus confectum.[*](ibid. 2.)

est et publica omnium foliorum in ipsis differentia. namque pars inferior a terra herbido viret colore, ab eadem leviora nervos callumque et articulos in superiore habent parte, incisuras vero subter, ut manus humana. oleae superne candidiora et minus levia, item hederae. sed omnium folia cotidie ad solem oscitant, inferiores partes tepefieri volentia[*](uolentia dv. uiol- r.). superior pars omnium lanuginem quantulamcumque habet, quae in aliis gentium lana est.

In oriente funes validos e foliis palmae fieri dictum est, eosque in umore utiliores esse. et apud nos[*](13,30) vero[*](uero D. uere DGEv. fere dG.) palmis a messe decerpuntur[*](decerpuntur dv. -pantur r.). ex his[*](ex his D2G. iis D1. eis r.) meliora quae sese[*](sese D2dG. esse r.) non diviserint[*](diuiserint dG. -rit G. deuiserit D. diuisis erit E.). siccantur sub tecto quaternis diebus, mox in sole expanduntur et noctibus relicta, done candore inarescant, postea in opera finduntur.

[*](ibid. 4. 5. 6. 7.) Latissima fico, viti, platano, angusta myrto, punicae[*](punicae v. -co ll. D.), oleae, capillata pino, cedro, aculeata aquifolio et

[*]((Th. H. III 4, 1. C. I 10, 1).) Ordo autem naturae annuus ita se habet: primus est conceptus flare incipiente vento favonio, ex a. d. fere VI idus Febr. hoc maritantur vivescentia e terra, quippe cum etiam equae in Hispania, ut diximus. hic est[*](8,166) genitalis spiritus mundi a fovendo dictus, ut quidam existimavere .[*](extr.: Th. C. II 11, 11.) flat ab occasu aequinoctiali[*](aequi- noctiali D2v. noct- r.) ver inchoans. catlitionem [*](caditionem d. catulit- C.) rustici vocant, gestiente natura semina accipere eaque animam[*](anima Ev. a. B.) ferente[*](inferente dEv. a. S.) omnibus satis. concipiunt variis diebus et pro sua quaeque natura alia protinus, ut animalia

[*](Th. H. III 3, 8.) Haec[*](haec ego. hoc ll. v.) et germinatio laborarborum[*](labor arborum coni. S. laborum ll. arborum v.), flos est pleni veris indicium et anni renascentis, flos gaudium arborum. tunc se novas aliasque quam sunt ostendunt, tunc variis colorum picturis in certamen usque luxuriant. sed hoc negatum plerisque; non enim[*](non enim D2dG. nomen in r.) omnes florent, et sunt tristes quaedam[*](quaedam dv. om. r.) quaeque non sentiant gaudia annorum. nam neque ilex, picea, larix, pinus ullo flore exhilarantur natalesve pomorum annuos versicolori nuntio promittunt, nec fici atque caprifici; protinus enim fructum pro flore[*](pro flore D2S. flores rv.) gignunt. in ficis mirabiles sunt et abortus qui numquam maturescunt. nec iuniperi florent. quidam earum[*](eorum E.) duo genera tradunt: alteram florere nec ferre, quae vero non floreat ferre protinus bacis nascentibus, quae biennio haereant . sed id falsum, omnibusque his dura facies semper. sic et hominum multis fortuna sine flore est.

[*](Th. H. III 4,1.2.) Omnes autem germinant, etiam quae non florent, magna et locorum differentia, quippe cum ex eodem genere quae sunt in palustribus priora germinent, mox campestria , novissima in silvis, per se autem tardius piri silvestres quam ceterae[*](ceterae U 268. -ra ll. v.). primo favonio cornus, proxime laurus pauloque ante aequinoctium tilia, acer, inter primas vero populus, ulmus, salix, alnus, nuces. festinat et platanus . cetera[*](ceterae v. a. D.) vere coepturo, aquifolium, terebinthus, paliurus , castanea, glandes, serotino[*](serotino dv. -nae r.) autem germine mains, tardissimo suber. quibusdam geminatur[*](germinatur Gd Lugd.) germinatio, nimia[*](nimia Dv. minima r.)

Ex iis, quae hieme aquila exoriente, ut diximus, concipiunt, floret prima omnium amygdala mense Ianuario,[*](99) Martio vero pomum maturat[*](maturant d. -ra E.). ab ea proximae[*](proxime dv. a. S.) florent Armeniaca , dein[*](Armeniaca dein v. -nia cadent (-dunt d) in ll.) tuberes et[*](et dEv. set rD.) praecoces, illae peregrinae, hae[*](hae dv. hac DG. ac ED.) coactae; ordine autem naturae silvestrium primae sabucus, cui medulla plurima, et cui nulla, cornus mascula, urbanarum [*](urbanarum D2v. -norum r.) malus parvoque post, ut simul possit videri, pirus et cerasus et prunus. sequitur laurus, illam cupressus, dein punica, fici. et vites et oleae florentibus iam his germinant, concipiunt vergiliarum exortu. hoc sidus illarum est. floret autem solstitio vitis et, quae paulo serius incipit, olea. deflorescunt omnia septenis diebus non celerius , quaedam tardius, sed nulla pluribus bis septenis, omnia et intra VIII id. Iul. etesiarum praecursu.

[*](Th. H. III 4, 3–6.) Nec statim fructus sequitur in aliquibus. cornus enim circa solstitia reddit primo candidum, postea sanguineum. ex eo genere femina post autumnum fert bacas acerbas et ingustabiles cunctis animantibus, ligno quoque fungosa[*](fungosa dv. -so S. fumgosa DG. fumigoso E.) et inutilis[*](inutili GES.), cum mas e[*](cun mas e D2dB. summa se r.) fortissimis durissimisque [*](durissimisque D2S. quae D1. que r. quoque v.) sit. tanta differentia ab eodem genere fit sexu[*](sexu D2D. sceu E. seu r. sed G. del. v.). et terebinthus messibus reddit semen et acer et fraxinus, nuces et mala et pira praeterquam hiberna aut praecocia autumno, glandiferae serius etiamnum, vergiliarum occasu, aesculus tantum autumno, incipiente autem hieme quaedam genera mali pirique et suber. abies floret[*](floret D2dTD. -res rv.) croci colore

Citreae et iuniperus et ilex anniferae habentur, novusque fructus in his cum annotino pendet. in maxima tamen admiratione pinus est: habet fructum maturescentem , habet proximo anno ad maturitatem venturum ac deinde tertio. nec ulla arborum avidius se promittit; quo mense[*](quo mense dv. quod mense D2. qm??? se D1. quo se (si E) r.) ex ea nux decerpitur, eodem maturescit alia; sic dispensatur, ut nullo[*](nulla GdE.) non mense maturescant[*](maturescant dv. -cunt r.). quae se in arbore ipsa divisere, azaniae vocantur laeduntque ceteras, nisi detrahantur.

Fructum arborum solae nullum ferunt—hoc est ne semen quidem—tamarix[*](tamarix dv. -ris D2E. -ri r.), scopis[*](copiis E.) tantum nascens[*](post nascens D2ins. Nec semen tantum.), populus, alnus, ulmus Atinia, alaternus, cui folia inter ilicem et olivam. infelices autem existimantur damnataeque religione, quae[*](quae dv. om. r.) nequeseruntur umquam neque fructum ferunt. Cremutius auctor est numquam virere arborem, ex qua Phyllis se suspenderit. quae cummim[*](cummim et cummis S. gum- ll. v.) gignunt, post germinationem aperiunt[*](aperiuntur v. sed cfr. § 109 inflectunt, § 124 tingunt.); cummis non nisi fructu detracto spissatur.

[*](init.: Th. H. II 8, 1.) Novellae arbores carent fructu, quamdiu crescunt . perdunt facillime ante maturitatem palma, ficus, amygdala, malus, pirus, item punica, quae etiam roribus nimiis et pruinis florem amittit. qua de causa inflectunt ramos eius, ne subrecti umorem infestum excipiant atque contineant. pirus et amygdala, etiam si non pluat, sed fiat austrinum caelum aut nubilum, amittunt florem et primos fructus, si, cum defloruere, tales dies fuerint.

[*](Th. H. III 3, 5. C. II 3, 7. C. II 10, 1. Colum. V 10, 5. de arb. 19, 3.) Fiunt vero quaedam loci vitio infructuosa, sicut in Paro silva Cende[*](cende DGdD. -dae E. -da v. caedua B. videtur arboris nomen latere in cende (vel cende quae) et pro silua ponendum esse insula.) quae nihil fert. persicae arbores in Rhodo florent tantum. fit haec differentia et sexu, ut in[*](et sexu ut in iis D2D. et ex sexu in iis dv. e sex uiciniis DlG. ex uicinis E.) iis quae[*](quae DGED. que dG. esse v.) mares non ferunt; aliqui hoc permutant[*](permutant et D2dD. -tante D1G. -tantes Ev.) et mares esse quae ferant tradunt. facit et densitas sterilitatem.

Gignentium autem quaedam et lateribus ramorum et cacuminibus ferunt, ut[*](ut D2dv. et r.) pirus, punica, ficus, myrtus. cetero[*](cetera E.) eadem natura[*](matura D1GE.) quae frugibus. namque et in eis spica in cacumine nascitur, legumina in lateribus. palma sola, ut dictum est, in spathis habet fructum, racemis[*](13,30) propendentem.

[*](Th. C. V 1, 8 (6 extr.).) Reliquis sub folio pomum, ut protegatur, excepta fico[*](ficu d.), cui folium maximum umbrosissimumque[*](umbrissimumque D2GdE.) et ideo supra id pomum. eidem uni[*](eidem uni D2D. ei demum rv. eidemque G.) serius folium nascitur quam pomum. insigne proditur in quodam genere Ciliciae, Cypri, Helladis, ficos sub folio, grossos vero post folium nasci. ficus et

[*]((Athenaeus III 77e) Th. C. II 9, 13. H. I 14, 1.) Sunt[*](dist. D.) et biferae[*](biferae dv. -re D2. ibi fere r.) in isdem; in Ceo[*](ceo dE.cfr. Athen. III 77e. Cea v. caeco D1. oaeco G. coho D2. Coo D.) insula caprifici triferae sunt; primo fetu[*](fetu dv. fetus r.) sequens evocatur, sequenti tertius. hoc fici caprificantur. et caprifici autem ah adversis foliis nascuntur. biferae et in malis ac piris quaedam, sicut et praecoces. mains silvestris bifera. sequens eius fructus[*](fructus D2dv. -um r.) post arcturum, in apricis maxime. [*](Th. C. I 11, 3. Varro r. r. I 7, 6.)vites quidem et triferae sunt, quas ob id insanas[*](infanas dv. infra sanas DGE2. infrabsanas E1.) vocant, quoniam in his alia maturescunt, alia turgescunt, alia florent. M. Varro auctor est vitem fuisse Zmyrnae[*](Zmyrnae S. smy- Ev. my- r.) apud Matroon[*](Matroon P. -oum H. matream TVerc. -ean D2Gd. matrem an r. mare C e Varr. de re rust. I 7, 6.) triferam[*](tri- feram ll. v. biferam C e Varr. l. l.) et malum in agro Consentino[*](consentino dv. -ina r.). hoc autem evenit perpetuo in Venesi[*](uenesi ll. D. Tacapensi B coll. XVIII 188. frauennesi v.) Africae agro, de quo plura alias. ea est soli fertilitas. trifera est et cupressus. namque[*](18,188) bacae eius colliguntur mense Ianuario et Maio et Septembri, ternasque earum gerit[*](generit D1G.) magnitudines[*](magnitudinis DG (?) D.).

Est vero et in ipsis arboribus etiam onustis peculiaris differentia. summa sui parte fertiliores arbutus, quercus, inferiore iuglandes, fici mariscae. omnes quo magis senescunt , hoc maturius ferunt, et in apricis locis nec pingui 20 terra. silvestria[*](siluestria P. -triora ll. v.) omnia tardiora. quaedam ex his omnino nec maturescunt. item quae subarantur aut quae ablaqueantur celeriora neglectis. haec[*](haec D2dv. bacae r.) et fertiliora.

[*](Th. C. II 11, 10. 6.)Est[*](Est v. A DG.om.dE.an Alia (vel mira)?) etiamnum aetatis differentia. amygdala enim et pirus in senecta fertilissimae, ut et glandiferae et

contra morus tardissime senescit, fructu minime laborans, tarde et ea[*](ea D2dTv. a D1G.om.E.), quorum crispa materies, ut palma, acer, populus.

et subarata ocius senescunt, silvestria autem tardissime. atque in totum omnis cura fertilitatem adicit, fertilitas senectam. ideo et praeflorent talia[*](talia B. ealia D1G. alia rv.) et praegerminant, in totum[*](in totum ego. totum DGd. tota ES. atque in totum v.) praecocia fiunt, quoniam omnis infirmitas caelo magis oboedit[*](ob- oedit D2S. ob oidit f. oboccidit r.).

[*](Th. H. III 7, 3. III 16, 1 (cfr. III 15, 5).) Multae plura gignunt, ut diximus in glandiferis, inter quas[*](quas G. quae Ddv. que r.) laurus uvas suas maximeque sterilis, quae [*](26 sqq.) non gignit aliud; ob id a quibusdam mas existimatur. ferunt et abellanae iulos compactili callo, ad nihil utiles,

plurima vero ilices[*](ilices ego. ilex P e Theophr. buxeis D2. buxiis D1G. buxus rv.), nam et semen suum et granum, quod crataegum[*](crataegum H (cfr. index libri). crate- gum f. grataegum DGE. -tecum dT.cfr. U 272.) vocant, et a septentrione viscum, a meridie hyphear—de quis plura mox paulo—interdumque pariter res quaternas habent.

[*](Th. H. I 3, 3. C. II 12, 6. H. I 8, 2.) Arbores quaedam simplices, quibus a radice caudex unus et rami frequentes, ut olivae, fico, viti.

Ramorum aliqui caeci, qui non germinant, quod natura fit, si non evaluere, aut poena, cum deputatos cicatrix hebetavit[*](hebetauerit d.). quae dividuis in ramo[*](ramo dv. roma r.) natura est, haec

[*](Th. H. I 5, 2.) Cortex aliis tenuis, ut lauro, tiliae, aliis crassus, ut robori, aliis levis, ut malo, fico, idem scaber robori, palmae, omnibus in senecta rugosior. quibusdam rumpitur sponte, ut viti, quibusdam etiam cadit, ut malo, unedoni, carnosus suberi, populo, membranaceus viti[*](uiti J. ut uiti ll. v.), harundini , libris similis ceraso, multiplex tunicis vitibus[*](uitibus coni. S. ut uitibus ll. v.), tiliae, abieti, quibusdam simplex, ut fico, harundini.

[*](Th. H. I 6, 3. Verg. Georg. II 291.) Magna et radicum differentia: copiosae fico, robori , platano, breves et angustae malo, singulares abieti, larici; singulis enim innituntur[*](innituntur dv. -tentur r.), quamquam minutis in latera dispersis, crassiores lauro et inaequales, item oleae, cui et ramosae. at robori carnosae. robora suas in profundum agunt; si Vergilio quidem credimus, aesculus quantum corpore eminet, tantum radice descendit.[*](Th. H. I 6, 4.) oleae malisque et cupressis per summa[*](an serpunt per summa? cfr. XXI 99. XVII 144.) caespitum, aliis recto meatu, ut lauro, oleae, aliis flexuoso, ut fico. minutis haec capillamentis hirsuta[*](fortasse hirsuta, ut et abies. cfr. CFW Müller p. 15.) et abies multaeque silvestrium, e quibus montani praetenuia fila decerpentes spectabiles lagoenas et alia vasa nectunt.[*](Th. H. I 7, 1. II 5, 2.) quidam non altius descendere radices, quam solis calor tepefaciat, idque natura loci tenuioris[*](tenuioris D2dTG. -res rv.) crassive[*](crassiue D2S. grauisue dT. grauis siue D1G. -uissime E. -mas v. siue crassiores B. crassiorisue G.) dixere, quod falsum arbitror. apud auctores certe invenitur, abietis planta cum transferretur,

[*](Th. H. IV 16, 2.) Prostratas restitui plerumque et quadam terrae cicatrice vivescere volgare est. familiarissimum hoc platanis , quae plurimum ventorum concipiunt propter densitatem ramorum, quibus amputatis levato onere in suo[*](suo DGdD. sua Ev.) scrobe reponuntur; factumque iam est hoc et in iuglandibus oleisque ac multis aliis.

est in exemplis et sine tempestate ullave causa alia quam prodigi cecidisse multas ac sua sponte resurrexisse. factum hoc populi Romani Quiritibus ostentum Cimbricis bellis Nuceriae in luco lunonis ulmo, postquam etiam cacumen amputatum[*](amputatum dv. amputamentum r.) erat, quoniam in aram ipsam procumbebat, restituta sponte ita ut protinus floreret, a quo deinde tempore maiestas p. R.[*](p. r.D2dv. py r.) resurrexit, quae ante vastata cladibus fuerat.[*](ibid. 3.2.) memoratur hoc idem factum et in Philippis salice procidua atque detruncata et Stagiris in museo populo[*](musaeo ropulo E.) alba, omnia fausti ominis. sed maxime mirum, Antandri platanus etiam circumdolatis lateribus restibilis[*](restibulis E.) sponte facta vitaeque reddita longitudine xv cubitorum[*](x cubitorum U 273.), crassitudine quattuor ulnarum.

[*](Verg. Georg. II 9 sqq.) Arbores quas naturae debemus[*](debemus U 273. debeamus ll. v.) tribus modis nascuntur, sponte ant semine aut ab radice. cura numerosior extitit, de qua suo dicemus volumine. nunc enim[*](17,58) totus sermo de natura est multis modis mirisque memorabili . namque non omnia in omnibus locis nasci docuimus[*](12,51) nec tralata vivere. hoc[*](hoc (haec d) alias dTH. hoc aliaque r. hocque alias v.) alias fastidio, alias contumacia, saepius inbecillitate eorum quae transferantur evenit, alias caelo invidente[*](caelo inuidente alias om.DG.), alias solo repugnante.

Fastidit balsamum alibi[*](alibi om. Arund.) nasci, nata Assyria[*](nata Assyria H. natura syria DGfdT. natura nisi in syria EXArund. man.Dal. Assyria G. natura quae in Syria v.) malus alibi ferre, nec[*](maluit fere nec Arund. fere noluit nec man. Dal. noluit fere nec v. a. G.) non et palma ubique nasci[*](palmam nasci ubique aut natam Arund. man. Dal. v. a. G.) aut nata parere vel, cum promisit etiam ostenditque[*](ostenditque etiam Arund. man. Dal.), educare, tamquam [*](quae (quae si Arund. ) tam- quam dArund. v. a. S.) invita pepererit[*](peperit dTv. a S.). non habet vires frutex cinnami in Syriae vicina perveniendi. non ferunt amomi nardique deliciae, ne in Arabiam[*](Arabiam J. -bia ll.v.) quidem, ex India et nave peregrina ri[*](peregrinari v. peregrinauit (perig- DG) ll.); temptavit enim Seleucus rex. illud maxime mirum, ipsas plerumque arbores exorari, ut vivant atque tramigrent , aliquando et a solo impetrari, ut alienas alat advenasque nutriat, caelum nullo modo flecti. vivit in Italia piperis arbor, casiae vero etiam in septentrionali plaga, vixit in Lydia turis, sed unde sorbentes[*](sorbentes D2dv. scor- r.) sucum omnem ex iis[*](his D2ED.) soles[*](soles dv. solis rD.) coquentesve lacrimam?[*](Th. H. IV 5, 2. 3.) illud proxime mirum, mutari naturam in iisdem[*](iisdem fH. iisdem locis ll. v.) atque pro indiviso[*](pro indiuiso DGdG. inprouiso Ev. ex improuiso f.) valere. cedrum aestuosis partibus dederat, set[*](set ego. et ll.v.) in Lyciis Phrygiisque montibus nascitur. frigus inimicum lauro fecerat, sed