Ab urbe condita

nobiles iuvenes quosdam, quorum principem Caecilium Metellum, mare ac naves spectare, ut deserta Italia ad regum aliquem transfugiant.

quod malum, praeterquam atrox, super tot clades etiam novum, cum stupore ac miraculo torpidos defixisset, qui aderant, et consilium advocandum de eo censerent, negat consilii rem esse Scipio

audendum agendum, non consultandum ait in tanto malo irent secum extemplo armati, qui rem publicam salva vellent;

nulla verius, quam ubi ea cogitentur, castra esse.

pergit ire sequentibus paucis in Metelli, et cum concilium ibi iuvenum, de quibus erat, invenisset, stricto super capita gladio “ mei animi sententia” inquit,

“ut ego rem publicam populi Romani non deseram neque civem Romanum deserere patiar;

si sciens fallo, me Iuppiter optimus maximus, domum, familiam remque meam pessimo leto adficiat.

in haec verba, Cacili, iures postulo ceterique, qui adestis; qui non iuraverit, in se hunc gladium strictum esse sciat.”

haud secie pavidi, quam si victorem Hannibalem cernerent, iurant omnes custodiendosque semet ipsos Scipioni tradunt

eo tempore, quo haec Canusii agebantur Venusiam ad consulem ad quattuor milia et quingenti pedites equitesque, qui sparsi fuga per agros fuerant pervenere.

eos omnes Venusini per familias accipiendos curandosque cum divisissent, in equites togas et tunicas et quadrigatos nummos quinos vicenos et pediti denos et arma, quibus deerant, dederunt,

ceteraque publice ac privatim hospitaliter certatumque, ne a muliere Canusina populus officiis vinceretur.

sed gravius onus Busae faciebat. et iam ad decem milia hominum erant; Appiusque et Scipio,

postquam incolumem esse alterum consulem acceperunt, nuntium extemplo mittunt, quantae secum peditum equitumque copiae essent, sciscitatumque simul utrum Venusiam adduci exercitum an iuberet Canusi.

Varro ipse Canusium copias traduxit. et iam aliqua species consularis exercitus erat, moenibusque se certe, etsi non armis, ab hoste videbantur defensuri.

Romam ne has quidem reliquias superesse civium sociorumque, sed occidione occisum cum ducibus

numquam salva urbe tantum pavoris tumultusque intra Romana fuit. itaque succumbam oneri neque adgrediar narrare, quae edissertando minora vero faciam. consule exercituque ad Trasumennum priore anno amisso,

non vulnus super vulnus, sed multiplex clades, cum duobus consulibus duo consulares exercitus amissi nuntiabantur, nec ulla iam castra Romana nec ducem nec esse;

Hannibalis Apuliam, Samnium ac iam prope totam Italiam factam. nulla profecto alia gens tanta mole cladis non obruta esset.