Tusculanae Disputationes

Quintus[*](Quintus om. KR1 spatio rubricatori relicto (add. Rrec)) hic dies, Brute, finem faciet Tusculanarum disputationum, quo die est a nobis ea de re, quam tu ex omnibus maxime[*](maxime add. G2 ) probas, disputatum. placere enim tibi admodum sensi et ex eo libro, quem ad me accuratissime scripsisti, et ex multis sermonibus tuis virtutem ad beate vivendum se ipsa[*](ipsam Hs ) esse[*](se ipsa esse in r. V1 contemptam G1H) contentam. quod[*](quod ex quo V2 ) etsi difficile[*](difficili G2 (dific. G1)RV) est probatu propter tam varia et tam multa tormenta fortunae,[*](quod ... 8 fortunae Non. 163, 7 ) tale tamen est, ut elaborandum sit, quo[*](quo ex quod G2 ) facilius probetur. nihil est[*](est add. Kc ) enim omnium quae in philosophia tractantur, quod gravius magnificentiusque dicatur.

nam cum ea[*](ea aliqua Bentl. sed cf. Phil. 13, 23: eam tibi causam belli gerendi proponis, ut senatum funditus deleas) causa impulerit eos qui primi se ad philosophiae studium contulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in optumo vitae statu exquirendo conlocarent, profecto[*](profecit K1 ) spe beate vivendi tantam[*](totam H (alt. loco ex tantam1) s ) in eo studio curam operamque posuerunt. quodsi ab is inventa et perfecta virtus

equidem eos casus, in quibus me fortuna vehementer exercuit,[*](equidem meos ...9 exercuit Non. 295, 6 ) mecum ipse considerans huic incipio sententiae diffidere interdum et humani generis imbecillitatem fragilitatemque[*](fragillit. K) extimescere. vereor enim ne natura, cum corpora nobis infirma dedisset[*](infirma dedisset om. H) isque et morbos insanabilis et dolores intolerabilis[*](intollerabilis X (praeter H)) adiunxisset, animos quoque dederit et corporum doloribus congruentis et separatim suis angoribus et molestiis implicatos.

sed in hoc me ipse castigo, quod ex aliorum et ex nostra fortasse mollitia, non ex ipsa virtute de virtutis robore existumo.[*](sed ... 18 existimo Non. 251, 31 ) [*](existumem V2 ) illa enim, si modo est ulla virtus,[*](virtus ex virtutis G2 ) quam dubitationem avunculus tuus, Brute, sustulit, omnia,[*](omnia ex omum Kc ) quae cadere in hominem[*](homine GRV1 ) possunt, subter se habet eaque despiciens casus contemnit humanos culpaque omni carens praeter se ipsam[*](praeter se ipsam bis G1 ) nihil censet ad se pertinere. nos autem omnia adversa cum[*](cum Dav. tum) venientia metu augentes, tum maerore praesentia rerum naturam quam errorem nostrum damnare[*](damnare add. G2 ) malumus.[*](rerum ... 25 malumus Non. 277, 15 )

Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum peccatorumque nostrorum omnis a philosophia petenda correctio est.[*](est H (9 nihil est... 405, 8 videantur et 405, 18 illa ... 405, 29 est bis)) cuius in sinum cum a primis temporibus[*]((initio libere) ... 405, 29) aetatis nostra[*](nostram K1 ) voluntas studiumque nos compulisset,

cuius igitur potius opibus utamur quam tuis, quae et vitae[*](et ante vitae add. G2 ) tranquillitatem largita nobis es et[*](es et s et in r. V1? ) terrorem[*](terrorem terrorest K) mortis sustulisti? Ac philosophia quidem tantum abest ut proinde ac de hominum est vita merita laudetur, ut a plerisque neglecta[*](neclecta KR neglecta ex necleta V1 ) a multis etiam vituperetur. vituperare quisquam vitae parentem et hoc parricidio[*](paricidio K1V) se inquinare audet[*](audeat Lact. codd. praeter B ) et tam impie ingratus esse,[*](quisquamne vituperare vitae... 20 ingratus esse Lact. inst. 3, 14, 8 ) ut eam accuset, quam vereri deberet, etiamsi minus percipere potuisset? sed, ut opinor, hic error et haec indoctorum animis offusa caligo est, quod tam longe retro respicere non possunt nec eos, a quibus vita hominum instructa primis[*](primi G primisset R(Rc) primis est Ba. ) sit, fuisse philosophos

Quam rem antiquissimam cum videamus, nomen tamen esse confitemur recens. nam sapientiam quidem ipsam quis negare potest non[*](negare non p. K1 ) modo re esse antiquam, verum etiam nomine? quae divinarum humanarumque rerum, tum initiorum causarumque[*](rerum causarumque in mg. G2 cuiusque Vc s cuius X (cuiu G1)) cuiusque rei cognitione[*](cognitionem H) hoc pulcherrimum nomen apud antiquos adsequebatur.[*](o vitae ... 407, 7 assequebatur H) itaque et illos septem, qui a Graecis sofoi/,[*](COfOl X) sapientes a nostris et habebantur[*](habebantur V2 s habeantur X (et et h. G)) et nominabantur,[*](qui... 8 nominabantur del. Sauppe ) et multis ante saeculis Lycurgum,[*](lygurgum X (ex lygitur gum K1)) cuius temporibus Homerus etiam fuisse ante hanc urbem conditam traditur, et iam[*](et iam etiam W ) heroicis aetatibus Ulixem[*](ulixem i e corr. G ulyxem V) et Nestorem accepimus et[*](alt. et add. Vc ) fuisse et habitos esse sapientis.[*](sapientis ex -es Rc )

nec vero Atlans[*](atlans K athlans R1 (h del. c) V1 (n del. 2) G2(ex athalans)) sustinere caelum nec Prometheus adfixus Caucaso nec stellatus Cepheus cum uxore genero filia traderetur, nisi caelestium divina cognitio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset.[*](traduxisset G1 ( ss. 1) V2 s traduxissent KRV1 ) a quibus ducti deinceps omnes, qui in rerum contemplatione studia ponebant, sapientes et habebantur et nominabantur, idque eorum nomen usque ad Pythagorae manavit aetatem.[*](omnesque qui ... 20 aetate H) quem, ut scribit auditor Platonis Ponticus Heraclides, vir doctus in primis, Phliuntem[*](fr. 78 V.) [*](philuntem X) ferunt venisse, eumque cum[*](eumque cum cumque Dav. ) Leonte, principe Phliasiorum,[*](philiasiorum G1V) docte et copiose disseruisse quaedam. cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset Leon, quaesivisse ex eo, qua maxime arte confideret; at illum: artem quidem se scire nullam, sed esse philosophum. admiratum Leontem novitatem nominis

Pythagoram autem respondisse similem sibi videri vitam[*](vita X (corr. Vrec)) hominum et mercatum eum, qui haberetur maxumo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate; nam ut illic[*](illic s illi X (del. V2) cf. Neue 2, 655 (Cael. ap. Cic. epist. 8, 15, 2)) alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent, alii emendi aut vendendi quaestu et lucro ducerentur, esset[*](esse V1 ) autem quoddam genus eorum, idque vel maxime ingenuum, qui nec plausum nec lucrum quaererent, sed visendi causa venirent studioseque perspicerent, quid ageretur et quo modo, item nos quasi in mercatus quandam celebritatem[*](celebritate X corr. V2 ) ex urbe aliqua[*](item (iter codd.) ... 12 aliqua Non. 431, 19 ) sic in hanc[*](hac K1 ) vitam ex alia vita et natura profectos alios gloriae servire, alios pecuniae, raros esse quosdam, qui ceteris omnibus pro nihilo habitis rerum naturam studiose intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos—id est enim philosophos—; et ut illic liberalissimum esset spectare nihil sibi adquirentem, sic in vita longe omnibus studiis contemplationem rerum cognitionemque[*](cognitionemque Vc s cogitationemque X) praestare.

Nec vero Pythagoras nominis solum inventor, sed rerum etiam ipsarum amplificator[*](amplicator G) fuit. qui cum post[*](cumpost (eras. q) K) hunc Phliasium sermonem in Italiam venisset, exornavit eam Graeciam, quae magna dicta est, et privatim et publice praestantissumis et institutis et artibus. cuius de disciplina aliud tempus fuerit fortasse dicendi. sed ab antiqua philosophia usque ad Socratem, qui Archelaum, Anaxagorae discipulum, audierat, numeri motusque tractabantur, et unde omnia orerentur[*](orarentur K) quove reciderent,[*](recederent X corr. V1 aut c s ) studioseque ab is siderum magnitudines intervalla cursus[*](currus G1 antiquirebantur G (alt. i e corr. 2)) anquirebantur et cuncta caelestia.

cuius multiplex ratio disputandi rerumque varietas et ingenii magnitudo Platonis memoria et litteris consecrata plura genera effecit[*](effecit s efficit X) dissentientium philosophorum, e quibus nos id potissimum consecuti[*](consecuti con del. V2 ) sumus, quo Socratem usum arbitrabamur,[*](arbitramur V2 s ) ut nostram ipsi sententiam tegeremus, errore alios levaremus et in omni disputatione, quid esset simillimum veri, quaereremus.[*](quaeremus G1K) quem morem[*](moyerem G2 ) cum Carneades acutissime copiosissimeque tenuisset, fecimus et alias saepe et nuper in Tusculano, ut ad eam[*](eam (del. c) R) consuetudinem disputaremus. et quadridui quidem sermonem superioribus ad[*](ad a R missimus G1K) te perscriptum libris misimus, quinto autem die cum eodem in loco consedissemus, sic est propositum, de quo disputaremus:

Non mihi videtur ad beate vivendum satis posse virtutem.

At[*](ad V1 ) hercule Bruto meo videtur, cuius ego iudicium, pace tua dixerim, longe antepono tuo.

Non dubito, nec id nunc agitur, tu illum quantum ames, sed hoc,[*](hoc s de hoc X) quod mihi dixi videri, quale sit, de quo a te disputari volo.

Nempe negas ad beate vivendum satis posse virtutem?

Prorsus nego.

Quid? ad recte honeste laudabiliter, postremo ad bene vivendum satisne est praesidi[*](praesidii KV2 ) in virtute?

Certe satis.

Potes igitur aut, qui male vivat, non eum miserum

Quidni possim?[*](possum K) nam etiam in tormentis recte honeste laudabiliter[*](laudabiliter V (ss. 2)) et ob eam rem bene vivi potest, dum modo intellegas, quid nunc[*](num K) dicam

bene.

haec etiam in eculeum coiciuntur,[*](coitiuntur GKR aspir. V) quo vita non adspirat beata.

Quid igitur? solane beata vita, quaeso, relinquitur extra ostium[*](hostium GK) limenque carceris, cum constantia gravitas fortitudo sapientia reliquaeque virtutes rapiantur ad tortorem nullumque recusent nec[*](prius nec add. G2 ) supplicium nec dolorem?

Tu, si quid es facturus,[*](facturas G1 ) nova aliqua conquiras oportet; ista me minime movent, non solum quia pervulgata sunt, sed multo magis, quia, tamquam levia quaedam vina nihil valent in aqua, sic Stoicorum[*](istoicorum V) ista magis gustata quam potata delectant. velut iste chorus[*](corus X (corr. V1?)) virtutum in eculeum impositus imagines constituit ante oculos cum amplissima dignitate, ut ad eas cursim perrectura[*](perrecturas G1 ) nec eas beata vita a se desertas passura videatur;

cum autem animum ab ista pictura imaginibusque virtutum ad rem veritatemque traduxeris, hoc nudum relinquitur, possitne quis beatus esse, quam diu torqueatur. quam ob rem hoc nunc quaeramus; virtutes autem noli vereri[*](verereri X) ne[*](ne nec K) expostulent et querantur[*](quaerantur GVKc ) se a[*](a add. G2 ) beata vita esse relictas. si enim nulla virtus prudentia vacat, prudentia ipsa hoc videt, non omnis bonos esse etiam beatos, multaque de M. Atilio[*](dematilio (ti in r. scr. et supra m add. Vc io ex corr. G2)) Q. Caepione M'. Aquilio[*](quinto caepionem (coep. K) aquilo (caepionemaquilo R) X aquilio e corr. V1 aut c M'. Aquilio Fabric. ) recordatur, beatamque vitam,

Facile patior te isto[*](ito G1 ) modo agere,[*](agere Vc s egere GRV1 aegere K) etsi iniquum est praescribere[*](pscribere V) mihi te, quem ad modum a me disputari velis. sed quaero, utrum aliquid actum superioribus diebus an nihil arbitremur.

Actum vero, et aliquantum quidem.

Atqui, si ita est, profligata iam haec et paene ad exitum adducta[*](deducta Non. ) quaestio[*](questio GKV) est.[*](profligata... 10 est Non. 160, 28 )

Quo tandem modo?

Quia motus turbulenti iactationesque animorum incitatae et impetu[*](impetu V1 ) inconsiderato elatae[*](aelatae G (exp. 2) aelate KRV) rationem omnem[*](omnem add. G2 ) repellentes vitae beatae nullam partem relinquunt. quis enim potest mortem aut dolorem metuens, quorum alterum saepe adest, alterum semper impendet, esse non miser? quid, si idem, quod[*](quod si K) plerumque fit, paupertatem ignominiam infamiam[*](infamia X (om. G1 add. 2) corr. Vc ) timet, si[*](si ex sed R1 ) debilitatem caecitatem, si denique, quod non singulis[*](non modo sing. V 2 Non. ) hominibus, sed potentibus[*](potentissimis Non. contingit G1 Non. B A D A ) populis saepe contigit,[*](quod... 20 contigit Non. 268, 10 ) servitutem?

potest ea timens esse quisquam beatus? quid, qui non modo ea futura timet, verum etiam fert sustinetque praesentia—adde[*](adde V atde GKR) eodem exilia luctus orbitates: qui rebus his fractus aegritudine eliditur, potest tandem esse non miserrimus?[*](qui ... 25 esse non miser? Non. 292, 36 ) quid vero? illum, quem libidinibus inflammatum et furentem videmus, omnia rabide adpetentem cum inexplebili cupiditate, quoque affluentius voluptates undique hauriat,[*](quo fluentius voluntates ... hauriret Non. ) eo gravius ardentiusque

et si haec virtute efficiuntur, quid est cur virtus ipsa per se non efficiat beatos?[*](beatus R1 )

Atqui alterum dici non[*](non add. G1 ) potest, quin i, qui nihil metuant, nihil angantur,[*](agantur KV1 ) [*](agant Non. ) nihil concupiscant, nulla impotenti laetitia ecferantur,[*](qui nihil metuant ... 18 nulla inpotentia ecferantur Non. 129, 7 ) [*](ecferantur V2 s Non. ecferant X (hęc ferant Kc)) beati sint, itaque id tibi concedo; alterum autem iam integrum non est. superioribus enim disputationibus effectum est vacare[*](vacare V2 s vacari X) omni animi perturbatione[*](perturbatione V) sapientem.

Nimirum igitur confecta res est;

videtur enim ad exitum venisse quaestio.

Propemodum id quidem.

Verum tamen mathematicorum iste mos est, non est philosophorum. nam geometrae cum aliquid docere volunt, si quid ad eam rem pertinet eorum quae ante docuerunt, id sumunt pro concesso et probato,

sed tamen non agunt sic; nam et de honesto et de summo bono separatim libri sunt, et cum ex eo efficiatur satis magnam in virtute ad beate vivendum esse vim, nihilo minus[*](nihilhominus GR) [*](nihil ominus K) hoc agunt separatim. propriis enim et suis argumentis et admonitionibus[*](amon. G ammon. V) tractanda quaeque res est, tanta praesertim. cave enim putes ullam in[*](in a Vc (sed cf. 404, 10)) philosophia vocem emissam clariorem ullumve[*](ullumve ex ullave G2 ) esse philosophiae promissum uberius aut maius. Nam quid profitetur? o dii boni! perfecturam se, qui legibus suis paruisset, ut esset contra fortunam semper armatus, ut omnia praesidia haberet in se bene beateque vivendi, ut esset semper denique beatus.

sed videro, quid efficiat; tantisper hoc ipsum magni[*](magi G1KR) aestumo, quod pollicetur. nam Xerxes quidem refertus omnibus praemiis donisque[*](Val. Max. 9, 1 ext. 3) fortunae, non equitatu, non pedestribus copiis, non navium[*](non avium GRV1 ) multitudine, non infinito pondere auri contentus praemium proposuit, qui[*](quiex cui R1?) invenisset novam voluptatem[*](voluntatem GKV1 (corr. 1 aut c))—qua[*](quia K) ipsa non fuit[*](fuit fuisset Bentl. ) contentus; neque enim umquam finem inveniet libido—, nos vellem praemio