Tusculanae Disputationes
Cicero, Marcus Tullius
Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.
videamus nunc de bonorum, id est de laetitia et de cupiditate. mihi quidem in tota ratione ea, quae[*](eaque KR) pertinet[*](pertinet s pertinent X) ad animi perturbationem, una res videtur causam continere, omnis eas esse in nostra potestate, omnis iudicio susceptas, omnis voluntarias. hic igitur error est eripiendus, haec detrahenda opinio[*](haec detrahenda opinio ne consererent Gr) atque ut in malis opinatis tolerabilia,[*](tollerabilia X (corr. Rc?)) sic in bonis sedatiora sunt efficienda ea quae magna
atque erat facile sequentem eam rationem, quae maxume[*](maxime VK1 (-mae)) probatur[*](probatur -obatur in r. Vc ) de bonis et malis, negare umquam laetitia adfici posse insipientem, quod nihil umquam haberet boni; sed loquimur nunc more communi. sint[*](sunt V) sane ista bona, quae putantur, honores[*](honore K1 ) divitiae voluptates cetera, tamen in eis ipsis potiundis[*](potiundus G1 ) exultans gestiensque laetitia turpis est, ut, si ridere concessum sit, vituperetur tamen cachinnatio. eodem enim vitio est ecfusio animi in laetitia quo in dolore contractio, eademque levitate cupiditas est in appetendo qua laetitia in fruendo, et ut nimis adflicti[*](adflicti s adflictio X) molestia, sic nimis[*](nimis s animis X (animi V3) dicantur V) elati laetitia iure iudicantur leves; et, cum invidere aegritudinis sit, malis autem alienis voluptatem capere laetitiae, utrumque immanitate et feritate quadam proponenda castigari solet; atque ut cavere[*](cavere Dav. e p. 367, 26 confidere s Non. (interpolatum ex p. 324, 1 sqq.) providere Tr. ) decet, timere non decet,[*](atque ... 22 timere non decet Non. 444, 7 ) sic gaudere decet, laetari non decet, quoniam docendi causa a gaudio laetitiam distinguimus;
illud iam supra[*](supra cf. p. 368, 2 ) diximus, contractionem[*](contractione X corr. V3 s ) animi recte fieri numquam posse, elationem posse. aliter enim Naevianus ille gaudet Hector:[*](Hect. profic. 15) [*](haector GK hoctor V(e2))
aliter ille apud Trabeam:[*](Trab. fr. 1)
- Lae/tus sum lauda/ri me abs te, pa/ter, a laudato/ viro,
quam haec pulchra putet, ipse iam dicet:
- Fo/rtunam ipsam antei/bo fortuni/s meis.
haec laetitia quam turpis sit, satis est diligenter attendentem penitus videre.
Et ut turpes sunt, qui ecferunt[*](haec 13 effe om. V 1, add. Vrec in mg., runt se eadem m. in r. ) se laetitia tum cum[*](hecferunt K haec ferunt G quiefferunt R (i et ef m. rec.)) fruuntur Veneriis voluptatibus, sic flagitiosi,[*](quiaesinflammato K1 inflamato GRV) qui eas inflammato animo concupiscunt. totus vero iste, qui volgo appellatur[*](appellantur V1 ) amor—nec[*](nec ex ne Vc ) hercule invenio, quo nomine alio possit appellari—, tantae levitatis est, ut nihil videam quod putem conferendum. quem Caecilius[*](fr. 259)
deum qui non summum putet, aut stultum aut rerum esse imperitumexistumat,[*](existumat s existumet X)
o praeclaram emendatricem vitae poëticam, quae amo-
- Cui[*](cui Ciceroni trib. Mue. cuii Ribb. ) i/n manu sit, quem e/sse demente/m[*](demente GRV1 ) velit,
- Quem sa/pere, quem sana/ri,[*](sanari Man. insanare K1 insanire GRVKc ) quem in morbum i/nici,
- ---
- Quem co/ntra amari, quem e/xpeti, quem arce/ssier.[*](hunc fere versum excidisse statuit Bentl.: quem odio esse, quem contemni, quem excludi foras arces sier Bentl. arcessiri (arcesciri V1)X)
rem[*](amore X (in K s in fine eras.)) flagitii et levitatis auctorem in concilio deorum
quid ergo? hic amor Medeae quanta miseriarum excitavit incendia! atque ea tamen apud alium poëtam patri dicere audet se[*](se s V3 sed X Trag. inc. 174 )
coniugemhabuisse
illum, Amor quem dederat, qui plus pollet potiorque est[*](est G (exp. 1 est ss. 2)) patre.
Sed poëtas ludere sinamus, quorum fabulis in hoc flagitio versari ipsum videmus Iovem: ad[*](at G1 ) magistros virtutis philosophos veniamus, qui amorem[*](quimorem quā orem K1 -i amorem in r. G2 ) negant stupri esse[*](St. fr. 3, 653 Epic. 483) et in eo litigant cum Epicuro non multum, ut opinio mea fert, mentiente. quis est enim iste[*](ista K1 ) amor amicitiae? cur neque deformem adulescentem quisquam amat neque formosum senem? mihi quidem haec in Graecorum gymnasiis nata consuetudo videtur, in quibus isti liberi et concessi sunt amores. bene ergo Ennius:[*](Ennius sc. 395)
qui ut sint, quod fieri posse video, pudici, solliciti tamen et anxii sunt, eoque magis, quod se ipsi continent et coërcent.
- Fla/giti[*](flagitii X cives G(?)Rrec ) princi/pium est nudare i/nter civis co/rpora.
atque, ut muliebris amores omittam, quibus maiorem licentiam natura concessit, quis aut de Ganymedi[*](ganumedi K nymedi G1 ganymedis Vrec ) raptu dubitat, quid poëtae velint, aut non intellegit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat[*](Eurip. Chrysippo p. 632 N.) Laius? quid denique homines doctissimi et summi poë- tae de se ipsis et carminibus edunt[*](edunt Lb. edant cf. praef. ) et cantibus? fortis vir in sua re p. cognitus quae de iuvenum amore scribit Alcaeus! nam Anacreontis quidem tota poësis est amatoria. maxume vero omnium flagrasse amore Reginum
Stoici vero et sapientem amaturum esse[*](St. fr. 3, 652) dicunt et amorem ipsum
conatum amicitiae faciendae ex pulchritudinis speciedefiniunt. qui si[*](qui si quin V) quis est in rerum natura sine sollicitudine, sine desiderio, sine cura, sine suspirio, sit sane; vacat enim omni libidine; haec autem de libidine oratio est. sin autem est aliquis amor, ut est certe, qui nihil absit aut non multum ab insania, qualis in Leucadia est:
si quidem sit quisquam[*](Turpil. 115) deus, cui[*](cuii Ribb. ad V) ego sim curae—
at id erat deis[*](dehis X (deis V)) omnibus curandum, quem ad modum hic frueretur voluptate amatoria!
heu me infelicem!—nihil verius. probe et ille:
sanusne es,[*](sanun es Wo. ) qui temere lamentare?sic[*](sic hic Mdv. (at cf. ita div. 2, 82)) insanus videtur etiam suis. at[*](at ad KR effecit KRG (tragoediasfeffecit) Vrec (affecit V1) efficit s ) quas tragoedias efficit!
mundum totum se ad amorem suum sublevandum conversurum putat, Venerem unam excludit ut iniquam:
nam quid[*](quid add. Kc ) ego te appellem, Venus?eam prae lubidine[*](lib. V) negat curare quicquam: quasi vero ipse non propter lubidinem[*](lib. V) tanta flagitia et faciat et dicat.
—sic igitur adfecto haec adhibenda curatio est, ut et illud quod cupiat ostendatur[*](ostendat s ostendatur Dav. ostendas Bouhier ) quam leve, quam contemnendum, quam nihili[*](nihil V) sit omnino, quam facile vel aliunde[*](vel aliunde bis K1 velaliende G (i in r. et u?)) vel alio modo perfici vel omnino neglegi
etiam novo quidam amore veterem amorem[*](Hier. epist. 125, 14) tamquam clavo[*](clavo clava V) clavum eiciendum putant; maxume autem admonendus[*](idmonendus V3 ) est, quantus sit furor amoris.[*](add. Bai.) omnibus enim ex animi perturbationibus est profecto nulla vehementior, ut, si iam ipsa illa accusare[*](accuss. K) nolis, stupra dico et corruptelas et adulteria, incesta denique, quorum omnium accusabilis[*](accuss. K) est turpitudo,—sed ut haec omittas,[*](omittas ex comitas V3 ) perturbatio ipsa mentis in amore foeda per se est.
nam ut illa praeteream, quae sunt furoris,[*](futuris K1 furoris ) haec ipsa per sese[*](sese V (exp. 3)) quam habent levitatem, quae videntur esse mediocria,
haec inconstantia mutabilitasque mentis quem non ipsa pravitate deterreat? est etiam[*](etiam Man. enim) illud, quod in omni perturbatione dicitur, demonstrandum, nullam esse nisi opinabilem, nisi iudicio susceptam, nisi voluntariam. etenim si naturalis amor esset,[*](amor esset ex amorem et Kc ) et amarent omnes et semper amarent et idem amarent,[*](et idem amarent om. H) neque alium pudor, alium cogitatio, alium satietas deterreret.[*](etenim ... 26 deterreret H) [*](deterret G1 )
Ira vero, quae[*](quae-ae in r. V2 ) quam diu perturbat animum, dubitationem insaniae non habet, cuius inpulsu[*](imp. KR) existit etiam inter fratres tale iurgium:
nosti, quae secuntur; alternis enim[*](enim eum KR) versibus intorquentur inter fratres gravissimae[*](gravissime KRV) contumeliae, ut facile appareat Atrei filios esse, eius qui meditatur poenam in fratrem novam:
- Quis au/tem malitia/ te?—
. quo igitur haec erumpit[*](erumpit Dav. erunt X erit Gr.) moles? audi Thyestem:
eorum viscera[*](viscere GK (bis scr. 1)R viscerae V) apponit. quid est enim quo[*](quoV1 (quod3)) non progrediatur eodem ira, quo furor? itaque iratos proprie dicimus exisse de potestate, id est de consilio, de ratione, de mente; horum enim potestas in totum animum esse debet.
His aut subtrahendi sunt ei, in quos impetum conantur facere, dum se ipsi[*](se ipsi V3 s ipse ipsi X) conligant, —quid est autem se ipsum colligere nisi dissupatas[*](dissipatas e corr. in G et R) animi partis rursum in suum locum cogere?—aut rogandi orandique sunt, ut, si quam habent ulciscendi vim, differant in tempus aliud, dum defervescat[*](fervescat G1 ) ira. defervescere autem certe significat ardorem animi invita ratione excitatum. ex quo illud laudatur Archytae, qui cum vilico factus esset iratior,
quo te modoinquit
accepissem, nisi iratus essem!
Ubi sunt ergo isti, qui iracundiam utilem dicunt —potest utilis esse insania?—aut naturalem? an[*](an s hanc X) quicquam
Et si fidentia, id est firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio gravis non temere adsentientis, metus quoque est diffidentia[*](loco desperato sententia tole- rabilis efficiatur, si scribas: metus quoque qui est diffidentia inbecilla est adsensio (cf. p. 368, 26) expectati et impendentis mali. propter haec ultima autem verba proximum enuntiatum et si spes — metum ante et si fidentia — imp. mali ponen- dum videtur. ut igitur metus — in malo = w(/ste e)n tw=| fau/lw| (gen. masc. cf. St. fr. 3, 548 p. 147, 9 to\n sofo\n ou)k a)pistei=n th\n ga\r a)pisti/an ei/(nai Yeu/dous u(po/lhYin, th\n de/ pi/stin a)stei=on u(pa/rxein, ei/)nai ga\r kata/lhWin i)sxura/n ktl.) ei/)nai to\n fo/bon, a(sau/tws de\ kai\ ta\ loipa\ pa/qh pa/nta? sed quid Cicero peccauerit quid librarii, incertum. ) [*](difidentia KV3 (itiae V1) defidentia GR) expectati et impendentis[*](inp. V) mali, et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse necesse est metum. ut igitur metus,[*](metum mecum G1V1 ) sic reliquae[*](reliqui K1 ) perturbationes sunt in malo. ergo ut constantia scientiae, sic perturbatio erroris est. Qui autem natura dicuntur iracundi aut misericordes aut invidi aut tale quid, ei sunt constituti quasi mala valetudine[*](valitudini V) animi, sanabiles[*](sanabiles s sanabile est) tamen,
ergo ut optuma quisque valetudine adfectus[*](aff. KR) potest videri ut natura ad aliquem morbum[*](del. Tr.) proclivior, sic animus alius ad alia vitia propensior. qui autem non natura, sed culpa vitiosi esse dicuntur, eorum vitia constant e falsis opinionibus rerum bonarum et malarum, ut sit alius ad alios motus perturbationesque proclivior. inveteratio autem, ut in corporibus, aegrius depellitur quam perturbatio,[*](perturbatione K1 ) citiusque repentinus oculorum tumor[*](tumor add. Vc mg. tuorum K1 ) sanatur quam diuturna lippitudo depellitur.[*](depellitur del. Dav. sed cf. Mue. )
Sed cognita iam causa perturbationum, quae omnes oriuntur ex iudiciis opinionum et voluntatibus, sit iam huius disputationis modus. scire autem nos[*](nos s vos X) oportet cognitis, quoad[*](quoad R1Vrec quod ad GKR2V1 cognosci ab homine R1 (corr. c?) K) possunt ab homine cognosci, bonorum et malorum finibus nihil a[*](a om. K) philosophia posse aut maius aut utilius optari quam haec, quae a nobis hoc quadriduo disputata sunt. morte enim contempta et dolore ad patiendum levato adiunximus sedationem aegritudinis, qua nullum homini malum maius est. etsi enim omnis animi perturbatio gravis est nec multum differt ab amentia, tamen ita [*](del. Lb. tamen ita ut ditt. verbi amentia del. Nissen fort. rectius ) ceteros, cum sunt in aliqua perturbatione aut metus aut laetitiae[*](laetitia V (-ae3)) aut cupiditatis, commotos[*](commotus V1 ) modo et perturbatos dicere solemus,
itaque non fortuito factum videtur, sed a te ratione propositum, ut separatim de aegritudine et de ceteris perturbationibus disputaremus; in ea est enim fons miseriarum et caput. sed et[*](alt. et om. V) aegritudinis et reliquorum animi morborum una sanatio est, omnis opinabilis esse et voluntarios ea reque[*](requae GKR (quae ... videatur in r. K1)) suscipi, quod ita rectum esse videatur. hunc errorem quasi radicem malorum omnium stirpitus[*](stirpitus Statil. Max. ap. Char. GL. 2, 219, 25 ) philosophia se extracturam pollicetur.
demus igitur nos huic excolendos patiamurque nos sanari. his enim malis insidentibus non modo beati, sed ne sani quidem esse possumus. aut igitur negemus quicquam ratione confici, cum contra nihil sine ratione[*](ratione V2 s rationi X) recte fieri possit, aut, cum philosophia ex rationum conlatione[*](collatione KR consolatione V) constet, ab ea, si et boni et beati volumus esse, omnia adiumenta et auxilia petamus bene beateque vivendi.