Tusculanae Disputationes

nostra vehitur oratio[*](ratio Camerar. )). sed haec[*](haec add. V2 ) et vetera[*](sunt post vetera add. K2 ) et a Graecis; Cato autem sic abiit e vita, ut causam moriendi[*](moriundi K2 ) nactum se esse gauderet. vetat enim dominans ille in[*](in om. V) nobis deus iniussu hinc nos suo demigrare; cum vero causam iustam deus ipse dederit, ut tunc[*](tum GV) Socrati, nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius vir sapiens laetus ex his tenebris in lucem illam excesserit, nec tamen ille[*](ille Lb. ilia ruperit V) vincla carceris ruperit—leges enim vetant—, sed tamquam a magistratu aut ab aliqua potestate legitima, sic a deo evocatus atque emissus exierit. Tota[*](Plato Phaedon 80e) enim philosophorum vita, ut ait idem, commentatio mortis est.

nam quid[*](nam quid quid enim V2 ) aliud agimus, cum a voluptate,[*](vol. G1 auuol. K1 ) id est[*](id (pro id est) V) a corpore, cum a re familiari, quae est ministra et famula corporis, cum a re publica, cum a negotio omni sevocamus[*](omnisev. (s. i. r. Vc)V) [*](omni sev. ex omnis ev. R) animum, quid, inquam,[*](in quantum GR1V1 ) tum agimus nisi animum ad se ipsum advocamus,[*](advocamus s avoc. X (voc. K1 a add. Kc)) secum esse cogimus[*](cogitamus G1 ) maximeque a corpore abducimus? secernere autem a corpore animum, nec quicquam[*](post animum add. V2: id est se ipsum necquicquam K (cKc)) aliud, est mori[*](est mori Bentl. ēmori K emori GRVH (post aliud add. quam Ral.m. nisi Vrec) cf. Plato Phaed. 67d Lact. epit. 41: deum vere colere id est, nec quicquam aliud, sapientia.) discere. quare hoc commentemur, mihi crede, disiungamusque[*](credidis iung. GR1 (corr. 1? ) V1 (corr. 2 ) credi disi. H credisiung K1 ) nos a corporibus, id est[*](id (pro id est) V) consuescamus mori. hoc, et dum erimus in terris, erit illi[*](illi K) caelesti vitae simile, et cum illuc ex his vinclis[*](vinculis K2V2 ) emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum.[*](Tota... 23 animorum H)

Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus;

quam cum lego, nihil malo quam has res relinquere, his vero modo auditis multo magis.

Veniet tempus, et quidem[*](etquidem V1 ) celeriter, sive[*](et sive X sed et exp. V1 ) retractabis sive properabis; volat enim aetas. tantum autem abest ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum videbatur, ut verear[*](verear Kc ) ne homini nihil sit non malum aliud certius, nihil bonum aliud[*](certius Jeep certe sed X (sed exp. Vvet) aliud, certe sit We. ) potius, si quidem vel di[*](dii V2 ) ipsi vel cum dis futuri sumus --- [*](lac. ind. Po. (suppl. fere: sed iam reliquorum philosophorum de hac re quaeramus sententias) cf. comm. et p.442,18 )

Quid refert?[*](refers Kc )

Adsunt enim, qui haec non probent. ego autem numquam ita te in hoc sermone dimittam, ulla uti ratione mors[*](rationemors V ratione ut mors GKR) tibi videri malum possit.

Qui potest, cum ista cognoverim?

Qui possit, rogas?

catervae veniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum, quos equidem non despicio,[*](despatio K1 ) sed nescio quo modo doctissimus quisque contemnit,[*](del. Man.) acerrume[*](accerume X (r radd. Vc)) autem deliciae meae Dicaearchus contra hanc inmortalitatem[*](imm. GR) disseruit. is enim tris libros scripsit, qui Lesbiaci[*](lesbaici K) vocantur quod Mytilenis[*](mitilenis RV mityl, G mittil, K) sermo habetur, in quibus volt efficere animos esse mortalis. Stoici autem usuram nobis largiuntur tamquam

Ut videtur, sed me nemo de inmortalitate depellet.

Laudo id quidem, etsi nihil nimis[*](animis X (sed a del. V2)) oportet confidere;

movemur enim saepe aliquo acute concluso, labamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in rebus; in his est enim aliqua obscuritas. id igitur si acciderit, simus[*](siminus GKR1 (corr. 1? ) V1 (corr. 2 ) ) armati.

Sane quidem, sed ne accidat,[*](accidit K1V1 ) providebo.

Num quid igitur est causae, quin[*](quin ex qui K2 ) amicos nostros Stoicos dimittamus? eos dico, qui aiunt manere animos, cum e corpore excesserint,[*](excesserint add. K2 ) sed non semper.

Istos vero qui, quod tota in hac causa difficillimum est, suscipiant, posse animum manere corpore vacantem, illud autem, quod non modo facile ad credendum est, sed eo concesso, quod volunt, consequens, id vero[*](id vero Kl. idcirco (id non concedant Mdv.)) non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat.

Bene reprehendis, et se isto modo res habet. credamus igitur[*](igitur etiam K) Panaetio a Platone suo dissentienti? quem enim omnibus locis divinum, quem sapientissimum, quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat, huius hanc unam sententiam de inmortalitate animorum non probat. volt enim, quod nemo negat, quicquid natum sit interire; nasci autem animos, quod declaret eorum similitudo qui procreentur, quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus appareat. alteram autem adfert[*](affert hic X) rationem, nihil esse quod doleat, quin id aegrum esse quoque possit; quod autem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere[*](dolore V1 ) autem

haec refelli possunt: sunt enim ignorantis, cum de aeternitate animorum dicatur,[*](dicatur s dicantur X) de mente dici, quae omni turbido motu semper vacet, non de partibus is,[*](is K1 his GK2RV) in quibus aegritudines irae libidinesque versentur, quas[*](qua K (s add. c)) is,[*](his GK is R (sed add. 1 ) is V) contra quem haec dicuntur,[*](dicantur X corr. V1 aut 2 ) semotas a mente et disclusas putat. iam similitudo magis apparet in bestiis, quarum animi sunt rationis[*](rationes RV1 et e corr. G1 ) expertes; hominum autem similitudo in corporum figura magis exstat,[*](extat K) et ipsi animi magni refert quali in corpore locati sint.[*](sint V) multa enim e corpore existunt, quae acuant mentem, multa, quae obtundant. Aristoteles[*](Arist. Probl.30, 1) quidem ait omnis ingeniosos melancholicos esse, ut ego me tardiorem esse non moleste feram. enumerat multos, idque quasi[*](quasi add. K1 s. v. ) constet, rationem cur ita fiat adfert. quod si tanta vis est ad habitum mentis in is quae gignuntur in corpore, ea sunt autem, quaecumque sunt, quae similitudinem faciant,[*](faciunt We. sed cf. Mue. praef. (non recte Kroll, Mus. Rh. 1914 p. 107) ) nihil necessitatis adfert, cur nascantur[*](nascantur s nascatur) animi, similitudo. omitto dissimilitudines.[*](dissimilitudines V (dis add. 2 ult. s in r. c) similitudines X)

vellem adesse posset Panaetius—vixit cum Africano—, quaererem ex eo, cuius suorum similis fuisset Africani fratris nepos, facie vel patris, vita omnium perditorum ita similis, ut esset facile deterrimus; cuius etiam similis P. Crassi, et sapientis et eloquentis et primi hominis, nepos multorumque aliorum clarorum virorum, quos nihil attinet nominare, nepotes et[*](et ante nepotes add. V1 aut 2 ) filii.

Sed quid[*](sq. cf. p.230,27) agimus? oblitine sumus hoc nunc nobis esse propositum, cum satis de aeternitate

Ego vero memineram, sed te de aeternitate dicentem aberrare a proposito facile patiebar.

Video te alte spectare et velle in caelum migrare. spero fore[*](forte K) ut[*](ut add. Vc ) contingat id nobis. sed fac, ut isti volunt, animos non remanere post mortem: video[*](vide K1 ) nos, si ita sit, privari spe beatioris vitae; mali vero quid adfert ista sententia? fac enim sic animum interire ut corpus: num igitur aliquis dolor aut omnino post mortem sensus in corpore est? nemo id quidem dicit, etsi Democritum[*](Vors. 55 A 160 Diels) insimulat Epicurus, Democritii[*](Epic. fr. 17) [*](democritii Bentl. democritici) negant. ne in animo quidem igitur sensus remanet; ipse enim nusquam est. ubi igitur malum est, quoniam nihil tertium est? an quod[*](quod quoniam X quod V2 (postea iter. quoniam restitutum) del. Lb. ) ipse animi discessus a corpore non fit sine dolore? ut credam ita esse, quam est id exiguum! sed[*](sed We. et W at Bouhier ) falsum esse arbitror, et fit plerumque sine sensu, non numquam etiam cum voluptate, totumque hoc leve est, qualecumque est;

fit enim ad punctum temporis.

Illud angit vel potius excruciat, discessus ab omnibus is quae sunt bona in vita

a malis

Callimachi quidem epigramma in Ambraciotam Theombrotum[*](Cleombrotum Callim. ep. 23 cf. p. Scauro § 4. ) est, quem ait, cum ei nihil accidisset[*](accedisset GR1 (e1) K1 (corr. 2 ) V) adversi, e muro se[*](sc. Phaedone ) in mare abiecisse lecto Platonis libro. eius autem, quem dixi, Hegesiae[*](helesiae X (sed l ex g V1)) liber est[*](liber est add. K2 ) *)apokarterw=n,[*](aitokapteponfere X) po pro ito voluisse vid. V2 ait o G1)) quo[*](quod W (breviter pro 'qui inscribitur a)pok. quod'?) quo Sey. in quo Bentl. ) a vita quidem per inediam discedens revocatur ab amicis; quibus respondens vitae humanae enumerat incommoda. possem idem[*](idem Ern. id) facere, etsi minus quam ille,[*](quam ille s. v. add. G1 ) qui omnino vivere expedire nemini putat. mitto alios: etiamne nobis expedit? qui et domesticis et forensibus solaciis[*](solatiis GK) ornamentisque privati certe si ante occidissemus, mors nos a malis,[*](amabilis K1 ) non a bonis abstraxisset.

Sit igitur aliquis, qui nihil[*](qnihil K) mali habeat, nullum a fortuna volnus acceperit: Metellus ille honoratis[*](honoratus X corr. V2? ) quattuor filiis aut[*](aut K at GRV) quinquaginta Priamus, e[*](e V2 om. X) quibus septemdecim iusta uxore natis; in utroque eandem habuit fortuna potestatem, sed usa[*](seclusa K1 (sedusa2) R (ex sed usa) ) in altero est: Metellum enim multi filii filiae nepotes neptes in rogum inposuerunt,[*](imp. KR) Priamum tanta progenie orbatum, cum in aram confugisset, hostilis manus interemit. hic si vivis filiis incolumi regno occidisset

1. asta/nte[*](astante hic W ) ope ba/rbarica
2. Tecti/s caelatis la/queatis,[*](tectis caelatis lacuatis Serv. Aen. 1, 726 (e Cic.) )

1. Haec[*](Enn. Androm. 94 sqq. cf. p. 340, 16sqq.) o/mnia vidi infla/mmari,[*](inflamari GR)
2. Priamo/ vi vitam evi/tari,
3. Iovis a/ram sanguine tu/rpari.

Pompeio,[*](Pompeio eqs. resp. Seneca Marc. 20 ) nostro familiari, cum graviter aegrotaret[*](gravitaret egrotaret K1 (corr. c ) ) Neapoli, melius est factum. coronati Neapolitani fuerunt, nimirum etiam Puteolani; volgo ex oppidis[*](opidis KV1 ) publice gratulabantur: ineptum sane negotium et Graeculum, sed tamen fortunatum. utrum igitur, si tum esset extinctus, a bonis rebus an a malis[*](an malls GV1 (corr. 1 ) animalis R) discessisset?[*](discessis G1 ) certe a miseris.[*](a miseris V) non enim cum socero bellum gessisset, non inparatus[*](imp. KR) arma sumpsisset, non domum reliquisset,[*](relinquisset GR1 profugisset V3 ) non ex Italia fugisset, non exercitu amisso nudus in servorum ferrum et manus incidisset, †non liberi defleti,[*](defleti X (deleti V) non liberi defleti del. Bai., non lib....) non fortunae omnes a victoribus possiderentur.[*](possiderentur Hei. non essent ab omnibus bonis liberi defleti fere exp. Po. cf. Phil. 13,10 2, 64 dom. 96 al. a victoribus K2V2 auctoribus X) qui, si mortem tum obisset, in amplissimis fortunis occidisset,[*](accidisset K1 ) is propagatione vitae quot, quantas, quam incredibilis hausit calamitates! haec morte effugiuntur, etiamsi non evenerunt, tamen, quia[*](quia exp. Vrec ) possunt evenire; sed homines ea sibi accidere posse non cogitant: Metelli sperat sibi quisque fortunam, proinde[*](perinde V3 ) quasi aut[*](ut V1 ut X) plures fortunati sint[*](sint G) quam infelices aut certi[*](certi K2V2 certe X) quicquam sit in rebus humanis aut sperare sit prudentius quam timere.

Sed hoc ipsum concedatur, bonis rebus homines morte privari:

ergo etiam carere mortuos vitae commodis idque esse miserum? certe ita dicant necesse est. an potest is, qui non est, re ulla carere? triste enim est nomen ipsum carendi, quia subicitur haec vis: habuit, non habet; desiderat requirit indiget. haec, opinor, incommoda sunt carentis: caret oculis, odiosa caecitas; liberis, orbitas. valet hoc in vivis, mortuorum autem non modo vitae commodis, sed ne vita quidem ipsa quisquam caret. de mortuis loquor, qui nulli sunt: nos, qui sumus, num aut cornibus[*](aut si cornibus X si exp. Vvet aut sic c. Sey. ) caremus aut pinnis?[*](aut pinnis V (am. rec.)) ecquis id[*](ecquis id Dav. sit qui id R) dixerit? certe nemo. quid[*](sit quid G sit q K (q K1 alt. i add. c) sit q id V (isVc) qd (Vc) V) ita? quia, cum id non habeas quod tibi nec usu nec natura sit aptum, non careas, etiamsi sentias[*](sentias V (n in r. c)) te non habere.

hoc premendum etiam atque etiam est et urguendum[*](arguendum X (unde argumentum s) urguendum (u in r. et V2) V cf. Verr.1,36 leg. agr.1, 16 Phil. 4,12 (prem. et urg. coni.) fin. 5,80 illud urgueam, non intellegere eum (cf. nat. deor. 3, 76) Planc. 48 etiam atque etiam insto atque urgeo insector posco) confirmato illo, de quo, si mortales animi sunt, dubitare non possumus, quin[*](qui V1 ) tantus interitus in morte sit, ut ne minima quidem suspicio[*](suspitio KV1 -ici- in r. G1 ) sensus relinquatur—hoc igitur probe stabilito et fixo illud excutiendum est, ut sciatur, quid sit[*](q sit V (ss. Vc)) carere, ne relinquatur aliquid erroris in verbo. carere igitur hoc significat: egere eo quod habere velis; inest enim velle in carendo, nisi cum sic tamquam in febri dicitur alia quadam notione verbi. dicitur enim alio modo etiam carere, cum aliquid non habeas et non habere te sentias, etiamsi id facile patiare. ita [*](add. Sauppe) carere in morte non dicitur; nec enim esset dolendum; dicitur illud:

bono carere

Quamquam quid opus est in hoc philosophari, cum rem non magnopere philosophia egere videamus?

quotiens non modo ductores nostri, sed universi etiam exercitus ad non dubiam mortem concurreruntX) quae quidem si timeretur, non Lucius Brutus arcens eum reditu tyrannum, quem ipse expulerat, in proelio concidisset; non cum Latinis decertans pater Decius, cum Etruscis filius, cum Pyrrho[*](pirrho GVK ( s. v.)) nepos se hostium telis obiecissent; non uno bello pro patria cadentis Scipiones Hispania vidisset, Paulum et Geminum[*](geminium X) Cannae, Venusia Marcellum, Litana[*](Litana (cf. Liv. 23, 24) Li. latina GKR) Albinum,[*](hirpin in r. Vc ) Lucani Gracchum.[*](gracum G grachum V) num quis horum miser hodie? ne tum[*](netum G) quidem post spiritum extremum; nec enim potest esse miser quisquam sensu perempto.

'At[*](at KR et ex ad G1V1 ) id ipsum odiosum est, sine sensu esse.' odiosum, si id esset carere; cum vero perspicuum sit nihil posse in eo esse qui ipse non sit, quid potest esse in eo odiosum qui nec careat nec sentiat? quamquam hoc quidem nimis saepe[*](nimis sepossedeo K), sed eo quod in hoc inest[*](inest est V) omnis animi contractio ex metu mortis. qui enim satis viderit, id quod est luce clarius, animo et corpore consumpto totoque animante deleto et facto interitu universo illud animal, quod fuerit, factum esse nihil, is plane perspiciet inter Hippocentaurum,[*](hyppoc. G) qui numquam fuerit, et regem Agamemnonem

quae propter incertos casus[*](casus add. Vc ) cotidie imminet,[*](imminet V) propter brevitatem vitae numquam potest longe abesse, quo minus[*](quominus K) in omne tempus rei p. suisque[*](reip. suisque GV) [*](reipsusque ex reipsiusque K2 reipussuisque R ( al. m.)) consulat, cum[*](cum Sey. ut W aut Mue. ) posteritatem ipsam, cuius sensum habiturus non sit, ad se putet pertinere. quare licet etiam mortalem esse animum[*](animum K2 s animam X) iudicantem aeterna moliri, non gloriae cupiditate, quam sensurus non sis,[*](sit X sit V (ss. 1 aut c)) sed virtutis, quam necessario gloria, etiamsi tu id non agas, consequatur.

Natura vero si [*](add.Ba.) se sic habet, ut, quo modo initium nobis rerum omnium ortus noster adferat, sic exitum mors, ut nihil pertinuit ad nos ante ortum, sic nihil post mortem pertinebit. in quo quid potest esse mali, cum mors nec ad vivos pertineat nec ad mortuos?