Tusculanae Disputationes

Quorsus igitur haec spectat oratio? quae sit illa vis et unde sit, intellegendum[*](intellegundum K1 ) puto. non est certe nec cordis nec sanguinis nec cerebri nec atomorum; animae sit ignisne[*](animae Bentl. anima W (aer ss. V3) ignisne s(?) Lb. ignisve. 'certe tenuissimae materiae est vis memo- riae; utrum animae an ignis, non diiudico, sed sive hoc sive illud est animus illa vi praeditus, divinus est') nescio, nec me pudet ut istos fateri nescire quod nesciam:[*](De communi itaque omnium ... 19 nesciam (om. verbis 14 ita... 15 meminerunt)) illud, si ulla alia de re obscura adfirmare[*](aff. Vc ) possem, sive anima sive ignis sit animus, eum iurarem[*](iurarem V iurarem eum K) esse divinum. quid enim, obsecro te, terrane tibi hoc[*](hoc V) nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta videtur tanta vis memoriae? si quid sit

quid igitur? utrum capacitatem[*](capicitatem K1V1 ) aliquam in animo[*](in add. Kc in animo om. H) putamus esse, quo tamquam in aliquod vas ea quae meminimus infundantur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? an inprimi quasi ceram animum[*](ita in animum V) putamus, et esse[*](et esse, sed et del. V) memoriam signatarum rerum in mente vestigia? quae possunt verborum, quae rerum ipsarum esse vestigia,[*](quae possunt... 10 vestigia om. K1 (add. c ) H Marb. (in R haec unam lineam efficiunt!) ) quae porro tam inmensa[*](imm. R) magnitudo, quae illa tam multa possit effingere?

Quid?

illa vis quae tandem est quae investigat occulta, quae inventio atque excogitatio dicitur? ex hacne tibi terrena mortalique natura et caduca concreta ea[*](concreta ea concretus esse Bentl. ) videtur? aut qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae visum est, omnibus rebus imposuit nomina? aut qui dissipatos homines congregavit et ad societatem vitae convocavit,[*](vocum V2 ) aut qui sonos vocis, qui infiniti videbantur, paucis litterarum notis terminavit, aut qui errantium stellarum cursus praegressiones institutiones[*](institiones Man. ) notavit? omnes magni; etiam superiores, qui fruges, qui vestitum, qui tecta, qui cultum vitae, qui praesidia contra feras invenerunt, a quibus mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad elegantiora[*](eligantiora K eleg. R1 ) defluximus. nam et auribus oblectatio magna parta est inventa[*](parata ss. K2 que post inventa add. V2 ) et temperata varietate et natura sonorum, et astra suspeximus cum[*](cum V, sed c in r. scr, Vc tum X) ea quae sunt infixa certis locis, tum illa non re sed vocabulo

nam cum Archimedes lunae solis quinque errantium motus in sphaeram[*](spher. GRV sper. K) inligavit, effecit[*](efficit K1 ) idem quod ille, qui in Timaeo[*](timeo X Tim. p.39 ) mundum aedificavit, Platonis deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conversio. quod si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera[*](spher. GRV sper. K) quidem eosdem motus Archimedes sine[*](sine V) divino ingenio[*](ne V) potuisset imitari.

Mihi vero ne haec quidem notiora et inlustriora carere vi divina videntur, ut[*](ut aut Kc ) ego aut poëtam grave[*](gravem H) plenumque carmen sine caelesti aliquo mentis instinctu putem fundere, aut eloquentiam sine maiore quadam vi fluere abundantem sonantibus verbis uberibusque sententiis. philosophia vero, omnium[*](Tim. 47a cf. Lact. inst. 3, 14, 7) mater artium, quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inventum deorum? haec nos primum ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudivit,[*](erudiunt K1V1H) eademque ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut omnia supera infera[*](infera s. v. add. Kc ) prima ultima media videremus.

prorsus haec divina mihi videtur vis, quae tot res efficiat et tantas. quid est enim[*](enim s. v. add. G1 ) memoria rerum et verborum? quid porro inventio? profecto id, quo ne in deo quidem[*](quidem V2 s om. X) quicquam maius[*](magis V1 (corr. rec ) ) intellegi potest.[*](potest R1 potes G) non enim ambrosia deos aut nectare aut Iuventate[*](iuventute Vrec ) pocula ministrante laetari[*](laetare GR1 (corr. 1 ) V1 (corr. 2 ) Hom. Y 232 ) arbitror, nec Homerum audio, qui Ganymeden[*](ganimeden V1 (corr. 1 ) H) ab dis[*](dis ex his R) raptum ait[*](ait ex aut Kc ) propter formam, ut[*](ut V) Iovi bibere ministraret;[*](ut... ministraret Arus. GL. VII458, 16 ) non iusta causa, cur Laomedonti

'Animorum nulla in terris origo inveniri potest; nihil[*](nihil quid H ) enim est[*](est enim Lact. ) in animis mixtum atque concretum aut quod ex terra natum atque fictum esse videatur, nihil ne[*](ne V(ss. m. rec.)) aut umidum[*](humidum GV2H) quidem aut flabile aut igneum. his enim in naturis nihil inest, quod vim memoriae[*](vim memoriae in r. V2 ) mentis cogitationis habeat, quod et praeterita teneat et futura provideat[*](praevident V Lact. B 2 ) et complecti possit praesentia. quae sola divina sunt, nec invenietur[*](nec enim inv. Lact. ) umquam, unde[*](inde G1R1V (m 2 ) unde K Lact. ) ad hominem venire possint nisi a deo.[*](sin... 20 a deo H) [*](Animorum 20 a deo Lact. ira 10, 45 (inst. 7,8, 6) ) singularis est igitur quaedam natura atque vis animi seiuncta ab his usitatis notisque naturis. ita, quicquid est illud, quod sentit quod sapit quod vivit quod viget, caeleste et divinum ob eamque rem aeternum sit necesse

Ubi igitur aut qualis est ista mens?

—ubi tua aut qualis? potesne dicere?[*](est ista ... 8 dicere in r. Vc (tu aut)) an, si omnia ad intellegendum non habeo quae habere vellem, ne is[*](ne is GK1 (h ante is add. 2) neiis RV (iR1?Vrec)) quidem quae habeo mihi[*](mihi in r. V2 ) per te[*](per te certe V) uti licebit? non valet tantum animus, ut se ipse[*](se ipsum ipse X ipsum exp. Vvet ) videat, at[*](at om. K1 (add. 2) H) ut oculus, sic animus se non videns alia cernit. non videt autem, quod minimum est, formam suam (quamquam fortasse[*](quamquam fortasse Wolf fortasse quamquam X (fortasse quamqā id quoque V, ā in r. et v et forte2)) id quoque, sed relinquamus); vim certe,[*](certe quoque H) sagacitatem, memoriam, motum,[*](modum G1 (corr. 1 ) ) celeritatem videt. haec magna, haec divina, haec sempiterna sunt; qua facie[*](facile K1 ) quidem sit aut ubi habitet, ne quaerendum quidem est.

Ut cum videmus speciem primum candoremque caeli, dein conversionis celeritatem tantam quantam cogitare non possumus, tum[*](tunc K) vicissitudines dierum ac noctium commutationesque[*](commotionesque H) temporum quadrupertitas ad maturitatem frugum et ad temperationem[*](temporum frugum R) [*](temperationum GR (sed in u aliquid corr.) V1 (-em2)) corporum aptas eorumque omnium moderatorem et ducem

1. Sub a/xe posita ad ste/llas septem, unde ho/rrifer,
2. Aquilo/nis stridor ge/lidas molitu/r nives,

a)nti/xqona,[*](antixoona V (l antchona V2 mg.)B antixoona GRHKc (axina K1)) ceteras partis incultas, quod aut frigore rigeant aut urantur calore; hic autem, ubi habitamus, non intermittit suo tempore

1. Caelu/m[*](Enn. Eum. 151) nitescere, a/rbores fronde/scere,
2. Vite/s laetificae[*](laetificare RK (laet- ex loet.c) H) pa/mpinis pube/scere,
3. Rami/ bacarum ube/rtate incurve/scere,[*](bacarum ... incurviscere Non. 122, 18 )
4. Segete/s largiri fru/ges, florere o/mnia,
5. Fonte/s scatere,[*](scatescere K) herbis pra/ta convesti/rier,

minis utilitati agros omnis et maria parentia—: haec igitur et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne dubitare quin is[*](is H his GKRV) praesit aliquis vel effector, si haec nata sunt,[*](sînt K1 ) ut Platoni videtur, vel, si semper fuerunt,

In quo igitur loco est? credo equidem in capite et cur credam adferre possum. sed alias, ubi[*](nunc ante ubi add. Vrec ) sit animus; certe quidem in te est.[*](quidem interest K1 ) quae est eius[*](ei' (= eius) in r. Vc et X ei sVrec ) natura? propria, puto, et sua. sed fac igneam, fac spirabilem:[*](spiritabilem V) nihil ad id de quo agimus. illud modo videto, ut deum noris, etsi eius ignores et locum et[*](faciem ... 13 locum et om. Hs ) faciem,[*](faciem aciem in r. V1 ) sic animum tibi tuum notum esse oportere, etiamsi ignores et locum et formam.

in animi autem[*](autem om. H) cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis plumbei sumus, quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, nihil coagmentatum, nihil duplex: quod cum ita sit, certe nec[*](ne nec HK (c 2 aut c) add. Mdv. ad Fin. exc. III ) secerni nec dividi nec discerpi nec distrahi potest, ne interire quidem igitur. est enim interitus quasi discessus et secretio ac diremptus[*](diremptus sVrec direptus X) earum partium, quae ante interitum iunctione aliqua tenebantur.[*](non valet animus... 253,22 tenebantur H)

His et talibus rationibus adductus[*](aductus GR1 (corr. c ) V1 (corr. 1 ) ) Socrates nec patronum quaesivit ad iudicium capitis nec iudicibus supplex[*](254,12 saep. q; in r. Ral.m. (ex que ut v.)) fuit adhibuitque liberam contumaciam a magnitudine animi ductam, non a superbia, et supremo vitae die de hoc ipso multa disseruit et paucis ante diebus, cum facile posset educi e custodia, noluit, et

Ita[*](Plato Phaedon 80sqq.) enim censebat itaque disseruit, duas[*](ut ante duas eras. in K) esse vias duplicesque cursus animorum e corpore excedentium: nam[*](cf. Lact. inst. 7, 10, 10) qui se humanis vitiis contaminavissent et se totos[*](toto GV1 (s add. 2) R1 ut v. (s add. ipse, tum lib- ex bib-)) libidinibus dedissent, quibus caecati vel[*](velut X (sed ut exp. Vvet ) ) domesticis vitiis atque flagitiis se inquinavissent vel re publica violanda[*](rei publicae violandae V2 ) fraudes inexpiabiles concepissent,[*](concoepissent GR concęp. K) is devium quoddam iter esse, seclusum a concilio deorum; qui autem se integros castosque servavissent, quibusque fuisset minima cum corporibus contagio seseque[*](contagiose seque V1 ) ab is semper sevocavissent[*](sevocavissent V (exp. vet)) essentque in corporibus humanis vitam imitati deorum, is ad illos a quibus essent profecti reditum facilem patere.

Itaque[*](Phaed. 85b) commemorat, ut cygni, qui non sine causa Apollini dicati sint,[*](sint V(2) sunt Serv. ) sed quod ab eo divinationem habere videantur,[*](ut cycni ... 17 videantur Serv. Aen. 1,393 ) qua providentes quid in morte boni sit cum cantu et voluptate moriantur, sic omnibus bonis et doctis esse faciendum.[*](faciundum K2 ) (nec vero de hoc quisquam dubitare posset,[*](possit K2 ) nisi idem nobis accideret diligenter de animo cogitantibus, quod is[*](quo his X (quod his Vc)) saepe usu venit, qui cum[*](Phaed. 99d) [*](del. Man. ant cum aut ut v. ) acriter oculis deficientem solem intuerentur, ut[*](del. Bentl. ut in vel mut. Se. Jb. d. ph. V. 24 p. 247 ) aspectum omnino amitterent; sic mentis acies se ipsa intuens non numquam hebescit, ob eamque causam contemplandi diligentiam amittimus. itaque dubitans circumspectans haesitans, multa adversa reverens[*](revertens X (sed t exp. in V)) tamquam in rate[*](in rate cf. e)pi\ sxedi/as Phaid. 85d ratis V2 Se. imm. R) in mari inmenso

nostra vehitur oratio[*](ratio Camerar. )). sed haec[*](haec add. V2 ) et vetera[*](sunt post vetera add. K2 ) et a Graecis; Cato autem sic abiit e vita, ut causam moriendi[*](moriundi K2 ) nactum se esse gauderet. vetat enim dominans ille in[*](in om. V) nobis deus iniussu hinc nos suo demigrare; cum vero causam iustam deus ipse dederit, ut tunc[*](tum GV) Socrati, nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius vir sapiens laetus ex his tenebris in lucem illam excesserit, nec tamen ille[*](ille Lb. ilia ruperit V) vincla carceris ruperit—leges enim vetant—, sed tamquam a magistratu aut ab aliqua potestate legitima, sic a deo evocatus atque emissus exierit. Tota[*](Plato Phaedon 80e) enim philosophorum vita, ut ait idem, commentatio mortis est.

nam quid[*](nam quid quid enim V2 ) aliud agimus, cum a voluptate,[*](vol. G1 auuol. K1 ) id est[*](id (pro id est) V) a corpore, cum a re familiari, quae est ministra et famula corporis, cum a re publica, cum a negotio omni sevocamus[*](omnisev. (s. i. r. Vc)V) [*](omni sev. ex omnis ev. R) animum, quid, inquam,[*](in quantum GR1V1 ) tum agimus nisi animum ad se ipsum advocamus,[*](advocamus s avoc. X (voc. K1 a add. Kc)) secum esse cogimus[*](cogitamus G1 ) maximeque a corpore abducimus? secernere autem a corpore animum, nec quicquam[*](post animum add. V2: id est se ipsum necquicquam K (cKc)) aliud, est mori[*](est mori Bentl. ēmori K emori GRVH (post aliud add. quam Ral.m. nisi Vrec) cf. Plato Phaed. 67d Lact. epit. 41: deum vere colere id est, nec quicquam aliud, sapientia.) discere. quare hoc commentemur, mihi crede, disiungamusque[*](credidis iung. GR1 (corr. 1? ) V1 (corr. 2 ) credi disi. H credisiung K1 ) nos a corporibus, id est[*](id (pro id est) V) consuescamus mori. hoc, et dum erimus in terris, erit illi[*](illi K) caelesti vitae simile, et cum illuc ex his vinclis[*](vinculis K2V2 ) emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum.[*](Tota... 23 animorum H)

Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus;

quam cum lego, nihil malo quam has res relinquere, his vero modo auditis multo magis.

Veniet tempus, et quidem[*](etquidem V1 ) celeriter, sive[*](et sive X sed et exp. V1 ) retractabis sive properabis; volat enim aetas. tantum autem abest ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum videbatur, ut verear[*](verear Kc ) ne homini nihil sit non malum aliud certius, nihil bonum aliud[*](certius Jeep certe sed X (sed exp. Vvet) aliud, certe sit We. ) potius, si quidem vel di[*](dii V2 ) ipsi vel cum dis futuri sumus --- [*](lac. ind. Po. (suppl. fere: sed iam reliquorum philosophorum de hac re quaeramus sententias) cf. comm. et p.442,18 )

Quid refert?[*](refers Kc )

Adsunt enim, qui haec non probent. ego autem numquam ita te in hoc sermone dimittam, ulla uti ratione mors[*](rationemors V ratione ut mors GKR) tibi videri malum possit.

Qui potest, cum ista cognoverim?

Qui possit, rogas?

catervae veniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum, quos equidem non despicio,[*](despatio K1 ) sed nescio quo modo doctissimus quisque contemnit,[*](del. Man.) acerrume[*](accerume X (r radd. Vc)) autem deliciae meae Dicaearchus contra hanc inmortalitatem[*](imm. GR) disseruit. is enim tris libros scripsit, qui Lesbiaci[*](lesbaici K) vocantur quod Mytilenis[*](mitilenis RV mityl, G mittil, K) sermo habetur, in quibus volt efficere animos esse mortalis. Stoici autem usuram nobis largiuntur tamquam

Ut videtur, sed me nemo de inmortalitate depellet.

Laudo id quidem, etsi nihil nimis[*](animis X (sed a del. V2)) oportet confidere;

movemur enim saepe aliquo acute concluso, labamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in rebus; in his est enim aliqua obscuritas. id igitur si acciderit, simus[*](siminus GKR1 (corr. 1? ) V1 (corr. 2 ) ) armati.

Sane quidem, sed ne accidat,[*](accidit K1V1 ) providebo.

Num quid igitur est causae, quin[*](quin ex qui K2 ) amicos nostros Stoicos dimittamus? eos dico, qui aiunt manere animos, cum e corpore excesserint,[*](excesserint add. K2 ) sed non semper.

Istos vero qui, quod tota in hac causa difficillimum est, suscipiant, posse animum manere corpore vacantem, illud autem, quod non modo facile ad credendum est, sed eo concesso, quod volunt, consequens, id vero[*](id vero Kl. idcirco (id non concedant Mdv.)) non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat.

Bene reprehendis, et se isto modo res habet. credamus igitur[*](igitur etiam K) Panaetio a Platone suo dissentienti? quem enim omnibus locis divinum, quem sapientissimum, quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat, huius hanc unam sententiam de inmortalitate animorum non probat. volt enim, quod nemo negat, quicquid natum sit interire; nasci autem animos, quod declaret eorum similitudo qui procreentur, quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus appareat. alteram autem adfert[*](affert hic X) rationem, nihil esse quod doleat, quin id aegrum esse quoque possit; quod autem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere[*](dolore V1 ) autem