Tusculanae Disputationes
Cicero, Marcus Tullius
Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.
Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes,[*](potest G1 ) animos remanere post mortem, tum, si minus id obtinebis[*](obtenebis GR1V)—est enim arduum—, docebis carere omni malo mortem. ego enim istuc ipsum vereor ne[*](ne me G) malum sit non dico carere sensu, sed carendum esse.
Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam vis obtineri, uti optimis[*](optineri V) possumus, quod in omnibus causis
Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos cascos[*](cassos R cassus K1 ann. 24 ) appellat Ennius, esse in morte sensum neque excessu vitae sic deleri hominem, ut funditus interiret;
idque[*](idquae G1RV1 ) cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis[*](caer. V cer. GKR) sepulcrorum intellegi licet, quas maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec violatas tam inexpiabili[*](inexpiabile X -i in r. V1? s ) religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque vitae, quae in claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen.
ex hoc et nostrorum opinione
Romulus in caelo cum diis agit aevum[*](ann. 115), ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Oceanum Hercules[*](et ante retin. add. Vc et perm.... 20 hercules fere omnia in r. V1 ) tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis victoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino[*](ino sed o in r. V1 ) Cadmi[*](inhocadmi G1 ) filia nonne[*](nonne ex nomine K2 LEGKOE|ea R LEGKOQEA GKV (Q in r.)) *leukoqe/a nominata a Graecis Matuta[*](mutata K1V1 (ut v.) Nonii L 1 ) habetur a nostris?[*](Quid?...nostris Non. 66, 13 ) quid? totum prope caelum, ne pluris persequar,[*](persequar pluris K) nonne humano genere completum est?
si vero scrutari vetera et ex is[*](illis Lact. ) ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere
Ut porro firmissimum hoc adferri videtur[*](videretur Vc ) cur deos esse credamus, quod[*](quod quia K2 ) nulla gens tam fera, nemo omnium[*](hominum K) tam sit[*](sit K2V2 s ) inmanis,[*](fit X inmanis R imm. KH) cuius mentem non imbuerit deorum[*](deorum K div in r. V1 ) opinio (multi de diis prava sentiunt—id enim[*](idem K1 (id enim2) RH) vitioso more effici solet—, omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio hominum aut consessus[*](consessus Bouhier (cf. Legg. II, 13) consensus) efficit,[*](effecit Bouhier ) non institutis opinio est[*](nec... opinio est in r. K1 ) confirmata, non legibus; omni[*](omnia R omni V) autem in re consensio omnium[*](omnium hominum R1 ) gentium lex naturae putanda est[*](Porro infirmissimum ... 20 putanda est H))—quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle
serit arbores, quae alteri[*](altero K1 ) saeclo[*](saeculo K1V2 suppl. s (cf. Cato m. 24) ille 'cod. Aug.') prosint, ut ait Statius in Synephebis,[*](sinephebis KV sine phebis GR (coni. 1 ) ) quid spectans[*](expectans V) nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; vir magnus leges instituta rem publicam non seret?[*](non seret Vc (1. n in r.) s ) [*](conseret GKR) quid procreatio liberorum, quid propagatio[*](propagatio progatio R prorogatio V1 ) nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulcrorum monumenta elogia significant nisi nos futura etiam cogitare?
Quid?
illud[*](illũ K1 ) num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos ad homines iuvandos tutandos conservandos arbitrantur? abiit ad deos Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi viam[*](viam s. v. add. K2 ) munivisset. vetera iam ista et religione omnium consecrata: quid in hac re p. tot tantosque viros ob rem p.[*](ob rem p. b r in r. V1 ob re p. K ob rē p. (er. ublică) G) interfectos cogitasse arbitramur? isdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur? nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret
licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et[*](1. et in r. V1 ) vetera et externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in[*](in s. v. add. G1 ) mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et existit[*](exsistit GR) maxime et apparet facillime. quo[*](quod X sed d exp. G1 ) quidem dempto quis tam esset amens, qui semper in laboribus et periculis viveret?
loquor de principibus; quid?[*](quod G1 ) poëtae nonne post[*](post st in r. Vc ) mortem nobilitari[*](nobilitare K1 corr. 2 ) volunt? unde[*](unde ergo in ut est de ennio corr. Kc(?) ) ergo illud:
mercedem gloriae flagitat ab is quorum patres adfecerat gloria, idemque:
[*](vivus Vc ) sed quid poëtas?[*](poetas s putas X poetę Vc (p a m. 1, oetę in r.)) opifices post mortem nobilitari[*](nobilitare K1 corr. 2 ) volunt. quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Minervae, cum inscribere nomen [*](add. Ern.) non liceret? quid?[*](quid? nostri eqs. libere Hier. in Gal. p. 517 ) nostri philosophi nonne in is libris ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt?
Quodsi omnium consensus naturae vox est, omnesque[*](omnesque huiusque H) qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod ad eos pertineat qui vita cesserint,[*](cesserint GK, sed prius s in r G1, ex n Kc ) nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute
Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque[*](que del. Bai. ) sint, ratione cognoscimus,[*](quodsi ... 235, 6 cognoscimus (omissis 235,2 maxume ... 235, 4 habiturus) H (libere) ) sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio[*](ingnoratio GV1 ) finxit inferos easque formidines, quas tu contemnere non sine causa videbare. in terram enim cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo[*](aquo V1 (aq in r. 1) eqd V2 mg. ) dictum est humari, sub terra censebant reliquam vitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores consecuti sunt, quos auxerunt poëtae.
frequens enim consessus[*](quos... con in r. K1 ) [*](consessus s consensu X, s in fine add. V1 ) theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, movetur audiens tam grande carmen:
tantumque valuit error—qui mihi quidem iam sublatus videtur—, ut, corpora cremata cum scirent, tamen ea fieri apud inferos fingerent, quae sine corporibus nec fieri possent[*](possunt V2 ) nec intellegi. animos enim per se[*](se s. v. add. Vc ) ipsos viventis[*](vigentis ex viventis V1 ) non poterant mente complecti, formam aliquam figuramque quaerebant. inde Homeri tota ne/kuia,[*](NECUIA KRV (sed A in pA corr. 1) necyia mai. litt. G NErCUO mantia RK nepsyomantia mai. litt. G psichomantia, sed psicho in r. V1 aut 2 (ex div. 1, 132) corr. Dav. ) inde ea quae meus amicus Appius nekuomantei=a faciebat, inde[*](-de in om. K1 add. c ) in vicinia[*](vitia KRV1 (vicinia corr. 1) vicia G) nostra Averni lacus,
has tamen imagines loqui volunt, quod fieri nec sine lingua nec sine palato nec sine faucium laterum pulmonum vi et figura potest. nihil enim animo videre poterant, ad oculos omnia referebant.
- u/nde animae excita/ntur obscura u/mbra opertae,[*](apertae (vel ę, -e K1)) [*](opertę corr. V1K2 ) ima/gines
- mo/rtuorum, alto o/stio[*](hostio alte (altę K1)) [*](ostio s alto corr. K2V1aut2 s. locum rest. Leo. alii aut imagines mortuorum in fine relicta male Ciceroni ipsi tribuunt aut ibi mort. imagines scribunt (praeterea aperto ex ostio Mdv. opertae ex ostio Ribb. altae Klotz) ) Acheru/ntis,[*](acheruntis (acherontis KV1 e corr.) s. s. imagines mortuorum X) salso sa/nguine.[*](Trag. inc. 76 cf. Leo Progr. Gott. 1910 p. 21.)
Magni autem est ingenii sevocare[*](sevocare Aug. revocare W ) mentem a sensibus et cogitationem ab consuetudine[*](a consuetudine V (ult. e ex o)) abducere.[*](Quidam enim nihil animo ... 9 abducere H) [*](magni.. 9 abducere Aug. epist. 137,5 ) itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod[*](quot G) litteris exstet,[*](extet K cf. Lact. inst. 7, 8, 7 Aug. epist. 137,12 ) Pherecydes Syrius[*](syrus X syrius s Aug. ) primus[*](primum W primus Bentl. atque hoc legisse videtur Aug.: 'quod apud Graecos olim primus Pherecydes Syrius cum disputavisset',) dixit animos esse hominum sempiternos, antiquus[*](antiquos K1R1 ) sane; fuit enim meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo regnante in Italiam venisset, tenuit Magnam illam Graeciam cum honore[*](honore del. Vvet honore et disc. s ) disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic viguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti viderentur.[*](iderentur V) sed redeo ad antiquos. rationem illi sententiae suae non fere reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus[*](descriptionibus Bs discriptionibus X (discretionibus V)) explicandum:
Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse[*](ad venisse adscr, in mg. et in ea (ita P) cum alios multos tum archytam (ut crithitã P) timeumque cognovit (et timęum invenisse R)VcRrec P al., (cf. fin. 5,87), unde Vc post ferunt (21) add. qui, tum corr. venit eddicisse (voluit ut v. edidicisse pro et dedicisse) signo inter haec verba ut ante notam mg. addito ) et didicisse[*](dedicisse GR) Pythagorea omnia primumque
An tu cum me in summam exspectationem adduxeris, deseris?[*](deseres V2 s ) errare mehercule[*](me errare hercule K) [*](mehercules V2 ) malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum[*](cũi. r. Vrec ) istis vera sentire.
Macte[*](mac in r. Vc ) virtute ego enim ipse cum eodem ipso[*](ipso cf. div. 2, 95 isto We. ) non invitus erraverim. num igitur dubitamus—? an sicut pleraque? quamquam hoc quidem minime; persuadent enim mathematici terram in medio mundo sitam ad universi caeli complexum quasi puncti instar optinere, quod ke/ntron [*](centron X (ante Vitr. praeterea ap. Rom. non invenitur) ) illi vocant; eam porro naturam esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac divisa momenta, terrena et umida[*](umida RG1V1 ( add. G1V1)) suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in mare[*](mari X mare K2 s ) ferantur, reliquae duae partes, una ignea altera animalis, ut illae superiores[*](ille GKV superioris X) in medium locum mundi gravitate ferantur et pondere, sic hae rursum[*](rursus V2 ) rectis lineis in caelestem[*](calestem GV1 ) locum subvolent, sive ipsa natura superiora adpetente sive quod a gravioribus leviora[*](superiora... 23 leviora om. R1 add. m. vet. in mg. (superiora ex -re). eadem verba usque ad levio fere omnia in r. scripsit V1 ) natura repellantur. quae cum constent,[*](sive quod ... constent Non. 273, 7 ) perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, sive illi sint animales, id est spirabiles,[*](spirabiles KV2 (l sp.) spiritabiles RV1 spiritales G)
si vero aut numerus quidam sit[*](sit est Mdv. sed cf. comm. ) animus, quod subtiliter magis quam dilucide dicitur, aut[*](cf. Aug. gen. ad litt. 7, 21) quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo etiam integriora ac puriora sunt, ut a terra longissime se[*](se om. H) ecferant.[*](si vero ... 5 ecferant) [*](ecf. X (eff. corr. V1 ecf. Kc)) Horum igitur aliquid --- animus,[*](putetur vel cogitetur fere potius supplendum quam sit (We.). est ante animus add. Bs ) ne[*](nec K) tam vegeta[*](vegeta V1 (veg in r.) K2 ) [*](veta GK1R) mens aut in corde cerebrove aut in Empedocleo sanguine demersa iaceat. Dicaearchum vero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane homines, omittamus; quorum alter ne[*](nae R nę K ne, sed e in r. V1 ) condoluisse quidem umquam videtur, qui animum[*](quia nimium K1 ) se habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. harmonian[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) [*](harmoniă K) autem ex intervallis sonorum nosse possumus, quorum varia compositio etiam harmonias[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) efficit pluris; membrorum vero situs[*](vero situs om. K1 add. c ) et figura corporis vacans animo quam possit harmoniam[*](arm. ter H (in 13 V1 e corr., in 14 K)) efficere, non video.[*](armonian ... 17 video) sed hic quidem, quamvis eruditus sit, sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo Graecorum proverbio praecipitur:
quam quisque norit artem, in hac se exerceat.[*](cf. Arist. Ve. 1431 Cic. Att. 5, 10,3)
illam vero funditus eiciamus individuorum corporum levium et rutundorum[*](rotundorum KV (sed fuit rut.) H) concursionem fortuitam, quam tamen[*](tamen add. K2 ) Democritus concalefactam et spirabilem,[*](spirabilem eqs. cf. Aug. epist. 118, 4, 28 ) id est animalem, esse volt. is autem animus, qui, si[*](si add. G1 s. l. ) est horum quattuor[*](quattuor horum Non. ) generum, ex quibus[*](ex quibus unde V2 Non ft. recte ) omnia constare
accedit[*](accidit X accedit s Vrec ) ut eo facilius animus evadat ex hoc aëre, quem saepe iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere. qui si permanet incorruptus suique similis, necesse est ita feratur, ut penetret et dividat omne caelum hoc, in quo nubes imbres ventique coguntur,[*](caelum... coguntur Non. 264,32 ) quod et umidum[*](umidum G (add. sed rursus eras.) KR1V1 ) [*](hum. H) et caliginosum est propter exhalationes[*](exalationes GKV (exalat., in mg. p humorem V2)H) terrae.
Quam regionem cum superavit animus naturamque sui similem contigit et adgnovit,[*](agnovit H agn. V) iunctis[*](iunctis R1 iunctus GKVH) ex anima tenui et ex ardore solis temperato ignibus insistit[*](consistit V e corr. ) et finem altius se ecferendi[*](ecf. ut 238, 5 (eff. hic Vc)) facit. cum enim sui similem et levitatem et calorem adeptus est,[*](add.s) tamquam paribus examinatus ponderibus nullam in partem movetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile penetravit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur isdem rebus, quibus astra sustentantur[*](hisdem X (isdem V isdem H?) susten- tatur G1 sustentur K1 sustantur V1 ) et aluntur.
Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupiamus, profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum erimus expertes;
quodque[*](que in r. Vc ) nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus liberius[*](liberiust. V) totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri videndi et orae ipsae locorum illorum, quo pervenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant.
haec enim pulchritudo etiam in terris
patritam[*](patriam X patritam Non. et multi codd. s. XV., ex Nonio ni fallor. certe in Vat. 1733 is qui a. 1479 co- dicem emit in mg. adscripsit: patrita n. m.) illam[*](cognitionis add. Kc ) et
avitam, ut ait Theophrastus, philosophiam[*](patritam ... 15 philosophiam Non. 161, 7 ) cognitionis cupiditate incensam excitavit. praecipue vero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant caligine, tamen acie mentis dispicere[*](illa post disp. add. V2 ) cupiebant.
Etenim si nunc aliquid adsequi se[*](se om. G) putant, qui ostium Ponti viderunt et eas angustias, per quas penetravit ea quae est nominata
aut i qui Oceani freta illa viderunt,
Europam[*](Enn. ann. 302) Libyamque[*](lybiamque X (lyp. V1)) rapax ubi dividit unda, quod tandem spectaculum fore putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum[*](rursus V2 ) omni cultu propter vim frigoris aut caloris vacantis?
nos enim ne