Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

non ipsa saxa magis sensu omni[*](omnia X a exp. V1 ) vacabunt quam ille

latere pendens
, cui se hic cruciatum censet optare. quae[*](quae V2 quam X) essent dura, si sentiret,[*](sentiret (vel sentirentur) s sentirent X sunt om. X ante sine vel post sensu add. s ) sunt nulla sine sensu. illud vero perquam inane:
p.273
  1. Ne/que sepulcrum, quo/ recipiat, ha/beat, portum co/rporis,
  2. U/bi remissa huma/na vita co/rpus requiesca/t malis.
vides, quanto haec in errore versentur: portum esse corporis et requiescere in sepulcro putat mortuum; magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus esset quidque curandum.

Sed quid singulorum opiniones[*](opinionis X) animadvertam,[*](animadvertam G) nationum varios errores perspicere cum liceat? condiunt Aegyptii mortuos et eos servant domi; Persae etiam cera circumlitos[*](litos K1 ) condunt,[*](condiunt V2 ) ut quam maxime permaneant diuturna corpora. Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint ante laniata; in Hyrcania[*](hircania KRV) plebs publicos[*](plebs publicos V (s publi in r. Vc) plebs supplicos GKR) alit canes, optumates domesticos: nobile autem genus canum illud scimus esse, sed pro sua quisque facultate parat a quibus lanietur, eamque optumam illi esse censent[*](cessent V) sepulturam. permulta alia colligit Chrysippus,[*](crysippus X fr. eth. 322 ) ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat et reformidet oratio. totus igitur hic locus est contemnendus in nobis,[*](in nobis V (exp. 2 ) ) non neglegendus in nostris, ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire vivi sentiamus;[*](ita ... 23 sentiamus del. We. non recte )

quantum[*](famaeque V (ae in r. Vc)) autem consuetudini famaeque dandum sit, id curent vivi, sed ita, ut intellegant nihil id[*](id ss. G1 ) ad mortuos pertinere.

Sed profecto mors tum aequissimo animo oppetitur, cum suis se laudibus vita occidens consolari potest. nemo parum diu vixit, qui virtutis[*](virtutis -utis in r. Vc ) perfectae perfecto[*](perfecto exp. V2 ) functus est munere. multa mihi ipsi ad mortem tempestiva fuerunt. quam[*](quam Dav. quae (idem error p. 274, 16 saep.) ) utinam potuissem obire! nihil

p.274
enim iam adquirebatur, cumulata erant officia vitae, cum fortuna[*](fortunae K2B) bella restabant. quare si ipsa ratio minus perficiat,[*](perficiet V2 ) ut mortem neglegere possimus, at vita acta perficiat, ut satis superque vixisse videamur.[*](videamus V1 ) quamquam enim[*](enim V (si et...2)) sensus abierit, tamen suis[*](suis Lb. (cf.p.253,9) summis) et propriis bonis laudis et gloriae, quamvis non sentiant, mortui non carent. etsi enim nihil habet[*](habet G(eras.n)) in se gloria cur expetatur,[*](expectatur X (c exp. in V) virtutē V ( ss. 2?)) tamen virtutem tamquam umbra sequitur.[*](sequatur V2? )

verum[*](suppl. Po. (obl. Bitschofsky, Berl. ph. Woch. 1913,173) ante verum quod pro adi. habent add. et Bentl. igitur Sey ) multitudinis iudicium de bonis bonum si quando est, magis laudandum est quam illi ob eam rem beati. non possum autem dicere, quoquo[*](quo V1 ( add. c)) modo hoc accipietur, Lycurgum Solonem legum et publicae[*](publicę V (-ce K publi G1)) disciplinae carere gloria, Themistoclem Epaminondam[*](et epam. V2 ) bellicae virtutis. ante enim Salamina[*](salamina Man. salaminam cf. We. ) [*](salamini GK1 (i add. 2) V) ipsam Neptunus obruet quam Salaminii tropaei[*](trophi G1K ( add. 2 ) tropei m. V (ss. 2)) memoriam, priusque[*](e V2 om. X) e Boeotia[*](bootia X (boetia K2V2B)) Leuctra[*](leuctrae V2 leuctrha K1R1 ) tollentur quam[*](quam K quae GRV1 ( supra ae add. Vrec)) pugnae Leuctricae gloria. multo autem tardius fama deseret[*](desseret GV1 ) Curium Fabricium Calatinum, duo Scipiones duo[*](duos Vrec ) Africanos, Maximum Marcellum Paulum, Catonem Laelium, innumerabilis alios; quorum similitudinem aliquam qui arripuerit, non eam fama populari, sed vera bonorum laude metiens, fidenti animo,[*](anima G) si ita res feret,[*](res feret V2 s Lact. refert X) gradietur ad mortem; in qua aut summum bonum aut nullum malum esse cognovimus.[*](fidenti...24 cognovimus Lact. inst. 7, 10, 9 ) secundis vero suis

p.275
rebus volet etiam mori; non enim tam[*](tam add. G1 ) cumulus bonorum iucundus esse potest quam molesta decessio. hanc sententiam significare videtur Laconis illa vox, qui, cum Rhodius Diagoras, Olympionices[*](olimp. X (10 solus V)) nobilis, uno die duo suos filios victores Olympiae vidisset, accessit ad senem et gratulatus:

'morere,[*](more V 1 ( add. c)) Diagora' inquit;

non enim in caelum ascensurus es.
magna haec, et nimium fortasse, Graeci putant vel tum potius putabant, isque, qui hoc Diagorae dixit, permagnum existimans tris[*](tris K (r e corr 1) R(!)V( i) tres G) Olympionicas una e domo prodire cunctari illum diutius in vita fortunae obiectum inutile putabat ipsi.[*](ipse K1 )

Ego autem tibi quidem, quod satis esset, paucis verbis, ut mihi videbar,[*](videbatur V2 ) responderam—concesseras enim nullo in malo mortuos esse—; sed ob eam causam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio et luctu haec est consolatio maxima. nostrum enim et nostra[*](nostra V) causa susceptum dolorem modice ferre debemus, ne nosmet ipsos amare videamur; illa suspicio[*](suspitio K) intolerabili[*](intollerabili KRV1 ) dolore cruciat, si opinamur eos quibus orbati sumus esse cum aliquo sensu in is malis quibus volgo opinantur. hanc excutere opinionem mihimet[*](post mihimet add. V2 ) volui radicitus, eoque fui fortasse longior.

Tu longior?

non mihi quidem. prior enim pars orationis tuae faciebat, ut mori cuperem, posterior, ut modo non nollem, modo non laborarem; omni autem oratione[*](ratione GRV1 ( add. 2)) illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis.

Num igitur etiam rhetorum epilogum[*](epilogum cf. Lact. ira 22, 2 ) desideramus? an hanc iam[*](iam add. G1 ) artem plane relinquimus?[*](relinqueris V (exp. m. rec.))

Tu vero istam ne reliqueris, quam semper ornasti, et quidem iure; illa enim te, verum si loqui volumus,

p.276
ornaverat. sed quinam est iste epilogus? aveo[*](habeo X aveo s ) enim audire, quicquid est.

Deorum inmortalium[*](sqq. cf. Plut. Cons. Ap. 08 e sqq. 115 b imm. GV) iudicia solent in scholis proferre de morte, nec vero ea fingere ipsi, sed Herodoto auctore[*](autore K1 ) aliisque pluribus. primum Argiae[*](Argiae W cf. nat. deor. 1, 82 Herod. 1,31 ) sacerdotis Cleobis et Bito[*](binoto X) filii praedicantur. nota fabula est. cum enim illam ad sollemne[*](solemne R1 (1 add. c) V) et statutum[*](statum s cf. har. resp. 18 al. ) sacrificium curru vehi ius[*](ius V) esset satis longe ab oppido ad fanum morarenturque iumenta, tum[*](tunc KR) iuvenes[*](iuvenis GV) i quos modo nominavi veste posita corpora oleo perunxerunt, ad iugum accesserunt.[*](tunc... 11 accesserunt om. R1 (add. m. vet. in mg.)) ita sacerdos advecta in fanum, cum currus esset ductus a filiis, precata[*](praec. X (12 prec. V)) a dea dicitur, ut id[*](id add. V2 om. X) illis praemii daret pro pietate, quod maxumum homini dari posset a deo; post epulatos cum matre adulescentis[*](adol. K1 ) somno se dedisse, mane inventos esse mortuos.

simili precatione[*](praec. X (12 prec. V)) Trophonius et Agamedes usi dicuntur; qui cum Apollini[*](apolloni G apollino K1 ) Delphis templum exaedificavissent,[*](exedificavissent RK (-et)) venerantes[*](verantes V1 ) deum petiverunt mercedem[*](mercedem V) non parvam quidem operis et laboris sui: nihil certi, sed quod esset optimum homini. quibus Apollo se id daturum ostendit post eius diei[*](die die K1 ) diem tertium; qui ut inluxit, mortui sunt reperti. iudicavisse deum dicunt, et eum quidem deum, cui reliqui dii concessissent, ut praeter ceteros divinaret. adfertur etiam de Sileno fabella quaedam; qui cum a Mida captus esset, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe optimum

p.277
esse, proximum autem quam primum mori.

qua est sententia in Cresphonte usus Euripides:[*](fr. 449)

  1. Nam no/s decebat coe/tus celebranti/s domum
  2. Luge/re, ubi esset a/liquis in lucem e/ditus,
  3. Huma/nae[*](humana X corr. V1 ) vitae va/ria reputanti/s mala;
  4. At, qui/ labores mo/rte finisse/t gravis,
  5. Hunc o/mni[*](omni Dav. omnes) amicos lau/de et laetitia e/xsequi.[*](exequi K)
simile quiddam est in Consolatione Crantoris: ait enim Terinaeum[*](terinaneum GKR tirenęum V (i et prius e in r. Vc ę ex e al. m.) cf. Ps. Plut. 109b ) quendam Elysium,[*](helysium GR1 ()helisium V) cum graviter filii mortem maereret,[*](maeret X corr. K2R2Vc ) venisse in psychomantium[*](sichomantium X) quaerentem, quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis tris huius modi versiculos datos:
  1. Ignaris homines in vita mentibus errant:
  2. Euthynous potitur fatorum numine leto.[*](laeto X (loeto K))
  3. Sic fuit utilius finiri ipsique tibique.

his et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus a diis inmortalibus[*](imm. GR) iudicatam.[*](iudicatis V2 Or. att. 2,155 ) Alcidamas[*](alchidamus X ( supra u add. V2)) quidem, rhetor antiquus in primis nobilis, scripsit etiam laudationem mortis, quae constat[*](constat s constet) ex enumeratione humanorum malorum; cui rationes[*](rationes s in r. Vc ) eae quae exquisitius a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis[*](rationis X (o add. Vrec)) non defuit. Clarae vero mortes[*](mortis X (corr. Vrec)) pro patria oppetitae non solum gloriosae rhetoribus, sed etiam beatae videri solent. repetunt ab Erechtheo,[*](erectheo GV erectheo R1 er&theo K) cuius etiam filiae cupide[*](cupidae GR1 (a) add. Vahlen, Ges. ph. Schr. 1,569 ) mortem expetiverunt pro vita civium; commemorant Codrum, qui se in medios inmisit hostis veste famulari,[*](famulari V familiari K (supra veste ss.. ad accidendum K2)) ne posset adgnosci,[*](agn. V) si esset ornatu

p.278
regio, quod oraculum erat datum,[*](datum sic si V (c in r. Vc)) si rex interfectus esset, victrices[*](victricis X ft. recte ) Athenas fore; Menoeceus[*](menęceus K) non praetermittitur, qui item[*](qui item V (item in r. Vc) quidem GKRM quide P) oraculo edito largitus est patriae suum sanguinem; nam [*](add. Vahlen Opp. I, 101) Iphigenia Aulide[*](auide V) duci se immolandam[*](immolandum V1 ) iubet, ut[*](ut eqs. fort. hic Cicero ad locum poeticum allu- dit (negat Vahlen l. l.)) hostium[*](hostium V) eliciatur suo. veniunt inde ad propiora:[*](propriora X) Harmodius in ore est [*](add. Rath) et Aristogiton; Lacedaemonius Leonidas, Thebanus Epaminondas viget. nostros non norunt, quos enumerare magnum est: ita sunt multi, quibus videmus optabilis mortes fuisse cum gloria.

Quae cum ita sint, magna tamen eloquentia est utendum atque ita velut superiore e loco contionandum,[*](concion. V) ut homines mortem vel optare incipiant vel certe timere desistant?[*](desistant?interrogandi signum posuit Po.)

nam si[*](si add. Kc ) supremus ille dies non extinctionem, sed commutationem adfert loci, quid optabilius? sin autem perimit[*](peremit GR1 ( add. c) V) ac delet omnino, quid melius quam in mediis vitae laboribus obdormiscere et ita coniventem[*](conibentem VK1 (coniventẽ2) conibuentem R1 (corr. c) conhib. G) somno consopiri sempiterno? quod si fiat, melior Enni[*](ennii R) quam Solonis oratio. hic enim noster:

nemo me lacrimis decoret
[*](Enn. var. 17) inquit
nec funera fletu faxit!
at vero ille sapiens:
  1. Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis
  2. Maerorem,[*](memorem K1R1 merorem GRc ) ut celebrent funera cum gemitu.
[*](Sol. fr.21)

nos vero, si quid tale acciderit, ut a deo denuntiatum videatur ut exeamus e vita, laeti et agentes gratias pareamus emittique nos e custodia et levari vinclis[*](vĩnclis K vinculis V2 ) arbitremur, ut aut in aeternam et plane[*](plene X plane V2 s ) in[*](in del. Schue. ) nostram

p.279
domum remigremus aut omni sensu molestiaque careamus; sin autem nihil denuntiabitur, eo tamen simus[*](simus V) animo, ut horribilem illum diem aliis nobis faustum putemus nihilque in malis ducamus, quod sit vel[*](situel R (eras. u) V) a diis inmortalibus[*](imm. G) vel a[*](a supra v. add. R) natura parente omnium constitutum. non enim temere nec[*](nec ne K1 ) fortuito[*](fuito V1 ) sati et creati sumus, sed profecto fuit quaedam vis, quae generi consuleret humano nec id gigneret aut aleret, quod cum exanclavisset omnes labores, tum incideret in mortis malum sempiternum:[*](quod 10 sempiternum Non. 107,24 ) portum potius paratum nobis et perfugium putemus.

quo utinam velis passis[*](pasis K1 (expansis ss. 2) V1 ) pervehi liceat! sin reflantibus[*](sinereflantibus X sed prius e eras. in V (sine refl. dist. in G et postea in KR)) ventis reiciemur, tamen eodem[*](eodem ex eadem K1R1 ) paulo tardius referamur necesse est. quod autem omnibus necesse est, idne miserum[*](misterium in miserum corr. K2 ) esse uni potest? Habes epilogum, ne quid praetermissum aut relictum putes.

Ego vero, et quidem[*](et qui idem GR1 (in hoc alterum i linea deletum, tum iterum punctis ornatum ab R2, qui etiam supra et scripsit; voluit ut v. atqui idem)) fecit etiam iste me epilogus firmiorem.

Optime, inquam. sed nunc quidem valetudini[*](valitudini KRc ) tribuamus aliquid, cras autem et quot[*](quot s quos X) dies erimus in Tusculano, agamus haec et ea potissimum, quae levationem habeant aegritudinum formidinum cupiditatum, qui omnis philosophiae[*](omni philosophia X (philophia V1) omnis philosophiae V2 aut c ) [*](ex omni ph. K2 ) est fructus uberrimus.

p.280

Neoptolemus quidem apud Ennium[*](Enn. fr. sc. 376) philosophari sibi ait necesse esse,[*](esse est H) sed paucis; nam omnino haud[*](haut KV) placere: ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse arbitror philosophari—nam quid possum, praesertim nihil[*](nil G1H) agens, agere melius?—sed non paucis, ut ille. difficile est enim in[*](in V2P2 s om. X) philosophia pauca esse ei nota, cui non sint aut pleraque aut omnia. nam nec pauca nisi e multis eligi possunt nec, qui pauca perceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur.[*](persequatur R1 (corr. c))

sed tamen in vita occupata[*](Neoptolemus... 10 occupata H) atque, ut[*](ut add. G2 ) Neoptolemi tum erat, militari pauca ipsa multum saepe prosunt et ferunt fructus, si[*](si V sed rell. ) non tantos quanti ex universa philosophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur.[*](liberemur s liberentur (cf. 281,19) ) velut ex ea disputatione, quae mihi nuper habita est in Tusculano, magna videbatur[*](videbatur V) mortis effecta contemptio, quae non minimum valet ad animum metu liberandum. nam qui id[*](quiid R quid KV (ss. K2V2)) quod vitari non potest metuit, is vivere animo quieto nullo modo

p.281
potest; sed qui non modo quia necesse est mori, verum etiam quia nihil habet mors quod sit horrendum, mortem non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam vitam comparavit.[*](comparavit Man. (pareskeu/asai) comparabit, sed bit in r. 2 V comparat X (conp. G))

Quamquam non sumus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod vitare nullo modo potuimus, nisi nihil omnino scriberemus. etenim si orationes, quas nos multitudinis iudicio probari volebamus (popularis est enim illa facultas, et effectus eloquentiae est audientium adprobatio[*](app. KVc ))—sed si reperiebantur[*](repper. K) non nulli, qui nihil laudarent nisi quod se imitari posse confiderent, quemque sperandi sibi, eundem bene dicendi finem proponerent, et cum obruerentur[*](obruerentur ru in r. G1 obruentur K1 ) copia sententiarum atque verborum, ieiunitatem et famem se malle quam ubertatem et copiam dicerent, unde erat exortum[*](exortus GK exortus R1V1 ˜ supra u posuit R1?V2 ) genus Atticorum is ipsis, qui id[*](quid G1? ) sequi se profitebantur, ignotum, qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi:

quid futurum putamus, cum adiutore populo, quo utebamur[*](utebamur ex -ntur G1 ) antea, nunc minime nos uti posse videamus? est enim philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem consulto ipsa fugiens[*](est philosophia ... 21 fugiens Lact. inst. 3, 25,2 ) eique ipsi et suspecta et invisa, ut, vel si quis universam velit vituperare, secundo id populo facere possit, vel si in[*](in V3 in r. ) eam quam nos maxime sequimur conetur invadere, magna habere possit auxilia e[*](e add. V2 s om. X a s ) reliquorum philosophorum disciplinis.[*](est itaque philosophia... 26 disciplinis H) Nos autem universae philosophiae vituperatoribus respondimus in Hortensio, pro Academia autem quae dicenda essent, satis accurate in

p.282
Academicis quattuor libris explicata arbitramur; sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,[*](nolimus ex nolumus R1 ex uolumus G1 ) ut id etiam maxime optemus. in ipsa enim Graecia philosophia tanto[*](ipsa enim Graeciae philosophia tantum Boeth. ) in honore numquam fuisset, nisi doctissimorum contentionibus dissensionibusque viguisset.[*](viguisset V (ss.2) cf. praef. crevisset Boeth. )

Quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius[*](eius Boeth. ) quoque generis laudem iam languenti Graeciae[*](graecia G (graeciaerip.) RV1 graeciae V2 Boeth. grętiae K) eripiant et transferant[*](praeferant X (pref. V) transferant V 2 Boeth. ) in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt.[*](transtulerunt X Boeth. l transtulere V2 ) atque oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat[*](senescat rebus X trp. s ) brevique tempore ad nihilum ventura videatur, philosophia nascatur Latinis quidem litteris ex his temporibus, eamque nos adiuvemus[*](adiuvemur V1 ) nosque ipsos redargui[*](redarguiref. V1 (prius i in e mut. V2)) refellique patiamur. quod i ferunt animo iniquo, qui certis quibusdam destinatisque sententiis quasi addicti et consecrati sunt[*](qui... 19 consecrati sunt Non. 69, 12 ) eaque necessitate constricti, ut etiam, quae non probare soleant, ea cogantur constantiae causa defendere: nos, qui[*](qui add. G 1 ) sequimur probabilia[*](propabilia R1V1 ) nec ultra quam id quod[*](del.s (cf. p.380, 14 div. 1, 24 al.) ultra quam quod Boeth. ultra quam ad id quod We. ) veri simile occurrit progredi possumus, et refellere sine pertinacia et refelli[*](refelli ... 24 refellere Boeth. sed cf. ac 1, 44 ) sine iracundia parati[*](pertinatia RVH) sumus.[*](sed... 11 transtulerunt et 21 nos, qui ... 24 sumus Boeth. in top. Cic. 372,31 )

p.283

Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt. eadem enim dicuntur a multis, ex quo libris omnia referserunt.[*](ex quibus verbis etiam omnia referserunt Prisc. GL II p. 539,6 ) quod accidet etiam nostris, si ad haec studia plures confluxerint.[*](confluxerunt GR1V1H -int K et e corr. R1?V1? ) sed eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi adhibita etiam disserendi elegantia ratione et via philosophantur.[*](philosophentur Sauppe )

est enim quoddam genus eorum qui se[*](se add. K2 ) philosophos appellari[*](apellari VG1 ) volunt, quorum dicuntur esse Latini sane multi libri; quos non contemno equidem, quippe quos numquam legerim; sed quia profitentur ipsi illi, qui eos scribunt, se neque distincte neque distribute neque eleganter[*](eliganter V1R2?H) neque ornate scribere, lectionem sine ulla delectatione neglego.[*](neglego R1 ) quid enim dicant et quid sentiant i qui sunt ab ea disciplina, nemo ne [*](add. ed. Lb. in mg.) mediocriter quidem doctus ignorat. quam ob rem, quoniam quem ad modum dicant ipsi non laborant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem[*](qui idem R quidem GKV1H) sentiunt, non intellego.[*](intelligo KRc? )