de Finibus Bonorum et Malorum

Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. indicant[*](iudicant BER) pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. quanta studia decertantium sunt quanta ipsa certamina!

Sed haec in pueris; expressa[*](in pueris expressa. In iis (his) vero RNV) vero in iis aetatibus, quae iam confirmatae sunt. quis est tam dissimilis homini, qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis? quis est, qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? quis contra in illa aetate pudorem, constantiam, etiamsi sua nihil intersit, non tamen diligat? quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei publicae nostrae profuit, non odit? quis suae urbis[*](quis suae urbis RKl. quis huius urbis Mdv. ) conservatorem Codrum, quis Erechthei filias non maxime laudat? cui Tubuli nomen odio non est? quis Aristidem non mortuum diligit? an obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus?

Quid loquor[*](loquor V loquar) de nobis, qui ad laudem et ad[*](et ad qui ad BE) decus nati, suscepti, instituti sumus? qui clamores vulgi atque imperitorum excitantur in theatris, cum illa dicuntur: 'Ego sum Orestes', contraque ab altero:

Immo enimvero ego sum, inquam, Orestes!

Talibus exemplis non fictae solum fabulae, verum[*](verum sed Non. ) etiam historiae refertae[*](talibus exp. ... refertae Non. p. 309 ) sunt, et quidem maxime nostrae. nos enim ad sacra Idaea accipienda optimum virum delegimus, nos tutores misimus regibus,[*](regibus misimus BE (misimus regem municissimum menibus, rell. om., R)) nostri imperatores pro salute patriae sua capita voverunt, nostri consules regem inimicissimum moenibus iam adpropinquantem monuerunt, a veneno ut caveret, nostra in re publica Lucretia et quae per[*](del. Vict.) vim oblatum stuprum voluntaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam,[*](filiam interficeret BE) ne stupraretur. quae quidem omnia et innumerabilia praeterea quis est quin[*](quin NV qui BER) intellegat et eos qui fecerint dignitatis splendore ductos inmemores fuisse utilitatum suarum nosque, cum ea laudemus, nulla alia re nisi honestate duci?

Quibus rebus expositis breviter[*](breviter expositis BE)—nec enim sum copiam, quam potui, quia dubitatio in re nulla erat, persecutus—sed his rebus concluditur profecto et virtutes omnes et honestum illud, quod ex iis oritur[*](ex hijs virtutibus oritur N) et in iis[*](iis Mdv. his R hijs NV illis BE) haeret, per se esse expetendum.

in omni autem[*](autem enim BE) honesto, de quo loquimur, nihil est tam illustre nec quod latius pateat quam coniunctio inter homines hominum et quasi quaedam societas et communicatio utilitatum et ipsa caritas generis humani. quae nata a primo satu, quod a procreatoribus nati diliguntur et tota domus coniugio et stirpe coniungitur, serpit sensim foras, cognationibus primum, tum affinitatibus, deinde amicitiis, post vicinitatibus, tum civibus et iis, qui publice socii atque amici sunt, deinde totius complexu

nam cum sic hominis natura generata sit, ut habeat quiddam[*](quoddam BE) ingenitum[*](ingenitum B E innatum RN in natum V) quasi civile atque populare, quod Graeci politiko/n vocant, quicquid aget quaeque virtus, id a communitate et ea, quam[*](quam que RN) exposui, caritate ac societate humana non abhorrebit, vicissimque iustitia, ut ipsa se fundet[*](fundet se BE) in[*](in N post fundet ab alt. m. superscr. est (= scilicet) usu) ceteras virtutes, sic illas expetet. servari enim iustitia nisi a forti[*](forte RNV) viro, nisi a sapiente non potest. qualis est igitur omnis haec, quam dico, conspiratio consensusque virtutum, tale est illud ipsum honestum, quandoquidem honestum aut ipsa virtus est aut res gesta virtute; quibus rebus[*](in rebus R et (ī ab alt. m. superscr.) N2 ) vita consentiens virtutibusque respondens recta et honesta et constans et naturae congruens existimari potest.

atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. nam cum ita copulatae conexaeque sint,[*](sint (ante ut) BE sunt) ut omnes omnium participes sint nec alia ab alia possit separari, tamen proprium suum cuiusque munus est, ut fortitudo in laboribus periculisque cernatur, temperantia in praetermittendis voluptatibus, prudentia in dilectu bonorum et malorum, iustitia in suo cuique tribuendo. quando igitur inest in omni virtute cura quaedam quasi foras spectans aliosque appetens atque complectens, existit illud, ut amici, ut fratres, ut propinqui, ut affines, ut cives, ut omnes denique—quoniam unam societatem hominum esse

ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis, in quibus completur illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; haec autem, quae sunt extrinsecus, id est quae neque in animo[*](nec in animo BE) insunt neque in corpore, ut amici, ut parentes, ut liberi, ut propinqui, ut ipsa patria, sunt illa quidem sua sponte cara, sed eodem in genere, quo illa, non sunt. nec vero umquam[*](umquam N unquam V inquam BER) summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa,[*](ilia om. BE) quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur.

Quo modo igitur, inquies, verum esse poterit omnia referri ad summum bonum, si amicitiae, si propinquitates, si reliqua externa summo bono non continentur? Hac videlicet ratione, quod ea, quae externa sunt, iis tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere virtutis. nam et amici cultus et parentis ei,[*](ei Or. et) qui officio fungitur, in eo ipso prodest, quod ita fungi officio in recte factis est, quae sunt orta a virtutibus. quae[*](add. Lamb.) quidem sapientes sequuntur duce natura tanquam videntes;[*](sapientes sequuntur duce natura tanquam videntes Se. sa- pientes utentes sequuntur duce natura tanquam BERV sapientes vírttes ('rt ab alt. m. in ras.) sequuntur duce natura tamquam N. 'Latet aliquid huiusmodi: quae quidem sapientes videntes sequuntur duce natura eam viam' Mdv. ) non perfecti autem homines et tamen ingeniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem honestatis et similitudinem. quodsi ipsam honestatem undique perfectam atque absolutam. rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur?

quem enim deditum voluptatibus, quem cupiditatum

Age[*](age N2 auge) nunc, Luci noster, extrue animo altitudinem excellentiamque virtutum:

iam non dubitabis, quin earum compotes homines magno animo erectoque viventes semper sint beati, qui omnis motus fortunae mutationesque rerum et temporum levis et inbecillos fore intellegant, si in virtutis certamen venerint. illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere.[*](consistere R) ita enim parvae et exiguae sunt istae accessiones bonorum, ut, quem ad modum stellae in radiis solis, sic istae in virtutum splendore ne cernantur quidem.

Atque hoc ut vere dicitur, parva esse ad beate vivendum momenta ista corporis commodorum, sic nimis violentum est nulla esse dicere;

qui enim sic disputant, obliti mihi videntur, quae ipsi fecerint[*](fecerint Lamb. egerint) principia naturae. tribuendum est igitur his aliquid, dum modo quantum tribuendum sit intellegas. est enim[*](enim Dav. tamen) philosophi non tam gloriosa quam vera quaerentis nec pro nihilo putare ea, quae secundum naturam illi ipsi gloriosi esse fatebantur,[*](fatebantur (initio scilicet quaestionis, cf. v. 23 fecerint) BRNV fatentur E) et videre esse tantam vim[*](add. hoc loco Bai.2, post honestatis (u. 29) Mdv. ) virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua non illa quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. haec est nec omnia spernentis praeter virtutem et virtutem ipsam suis

saepe ab Aristotele, a Theophrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum scientia; hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam. multa sunt dicta[*](dicta sunt BE) ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam.[*](expetendam dett. petendam) positum est a nostris in iis esse rebus, quae secundum naturam essent, non dolere; hoc Hieronymus summum bonum esse dixit. at vero Callipho et post eum Diodorus, cum alter voluptatem adamavisset,[*](adamasset BE) alter vacuitatem doloris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime.

quin etiam ipsi voluptarii deverticula[*](diverticula BENV) quaerunt et virtutes habent in ore totos dies voluptatemque primo dumtaxat[*](primo dumtaxat NV prima dum taxat R dumtaxat primo BE) expeti dicunt,[*](quaerunt ... habent ... dicunt Lamb. quaerant ... habeant (habent V) ... dicant ('sententiae satisfaceret: quidni, quum etiam ... quaerant ... habeant ... dicant? ut minus hoc in Calliphonte et Diodoro mirum esse significaretur' Mdv.)) deinde consuetudine quasi alteram quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant[*](faciant Bentl., Ernest.; faciunt) nullam quaerentes voluptatem. Stoici restant. ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam[*](add. Bentl., Davis.) transtulerunt; atque ut reliqui fures earum rerum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis uterentur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt. ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus.

Quae cum dixisset paulumque[*](parumque BE) institisset, Quid est?

inquit; satisne vobis videor pro meo iure in vestris auribus commentatus?[*](comentatus R commentatus (prior t in ras. paulo capaciore) N commendatus (conm. E) BE comendatus V)

Et ego: Tu vero, inquam, Piso, ut saepe alias,[*](alias N2 alia) sic hodie ita nosse ista visus es, ut, si tui nobis potestas saepius fieret, non multum Graecis supplicandum putarem. quod quidem eo probavi magis, quia memini Staseam Neapolitanum, doctorem illum tuum, nobilem sane Peripateticum, aliquanto[*](aliquando BE) ista secus dicere solitum, assentientem iis, qui multum in fortuna secunda aut adversa, multum in bonis aut malis corporis ponerent.

Est, ut dicis, inquit; sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. quamquam ego non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te abducere.

Tum Lucius: Mihi vero ista valde probata sunt, quod item fratri puto.

Tum mihi Piso: Quid ergo? inquit, dasne adolescenti veniam? an eum discere ea mavis, quae cum plane[*](cum plane BE cum pclare NV compclare R) perdidicerit,[*](perdidicerit NV didicerit R perdiderit BE) nihil sciat?

Ego vero isti, inquam, permitto. sed nonne meministi licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare?

An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptum, quod comprehensum, quod cognitum non habet?

Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. nihil enim est[*](est enim BE) aliud, quam ob rem mihi percipi nihil posse videatur, nisi quod percipiendi vis ita definitur a

illud mihi a te nimium festinanter dictum[*](dictum p. 161, 11-21 ) videtur, sapientis omnis esse semper beatos; nescio quo modo praetervolavit oratio. quod nisi ita efficitur, quae Theophrastus de fortuna, de dolore, de cruciatu corporis dixit, cum quibus coniungi vitam beatam nullo modo posse putavit, vereor, ne vera sint. nam illud vehementer repugnat,[*](repugnet BER) eundem beatum esse et multis malis[*](malls modis BE) oppressum. haec quo modo conveniant, non sane intellego.

Utrum igitur tibi non placet, inquit,[*](inquit non placet BE) virtutisne tantam esse[*](esse tantam BE) vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit? an, si id probas, fieri ita posse negas, ut ii, qui virtutis compotes sint, etiam malis quibusdam[*](quibusdam malls BE) affecti beati sint?

Ego vero volo in virtute vim esse quam maximam; sed quanta sit alias; nunc tantum possitne esse tanta, si quicquam extra virtutem habeatur in bonis.

Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit, vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. quae enim mala illi non audent appellare, aspera autem et incommoda et reicienda et aliena naturae esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene[*](pene BENV porro R) minima. quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse, qui est in parvis malis.

Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res agatur, is es profecto tu. quare attende, quaeso. nam adhuc, meo fortasse vitio, quid ego quaeram non perspicis.

Istic sum, inquit, expectoque quid ad id, quod quaerebam,[*](quaerebam (p. 194, 14-18) Mdv. et Wes. (apud Mdv.); queram) respondeas.

Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat.

Quo igitur,[*](igitur (i. e. quoniam ita quaeris, accuratius dic cur id facias) om. BE) inquit, modo?

Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: 'Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est', et Quare?[*](Post vocab. Quare in N reliqua desunt, cum sequatur pravumve quid consentiens quid et q. s. Acad. poster. I 19 sqq. ) inquit, respondet:[*](add. Se.)

Quia, nisi quod honestum est, nullum est aliud bonum.

dixerit hoc idem Epicurus, semper beatum esse sapientem—quod quidem solet[*](solet om. BE) ebullire non numquam—, quem quidem, cum summis doloribus conficiatur, ait dicturum: 'Quam suave est! quam nihil curo!'; non pugnem cum homine, cur tantum habeat in natura boni;[*](cur ... boni = cur in boni natura tantum inesse censeat) illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Eadem nunc mea adversum te oratio est. dicis eadem omnia et bona et mala, quae quidem dicunt ii,[*](quae ... ii = quae eos dicere concedo) [*](ii Mdv. hi BEV om. R) qui numquam philosophum pictum, ut dicitur, viderunt: valitudinem, vires, staturam, formam, integritatem unguiculorum omnium bona, deformitatem, morbum, debilitatem[*](add. Lamb.) mala.[*](mala om. R)