de Finibus Bonorum et Malorum

Cum igitur ea sit, quam exposui, forma naturae, si, ut initio dixi, simul atque ortus esset, se quisque cognosceret iudicareque posset quae vis et totius esset naturae et partium singularum, continuo videret quid esset hoc, quod quaerimus, omnium rerum, quas expetimus, summum et ultimum nec ulla in re peccare posset. nunc vero a primo quidem mirabiliter occulta natura est nec perspici nec cognosci potest. progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus. itaque prima illa commendatio, quae a natura nostri facta est nobis, incerta et obscura est, primusque appetitus ille animi tantum agit, ut salvi atque integri esse possimus. cum autem dispicere[*](dispicere NV despicere BER) coepimus[*](cepimus RNV ceperimus BE) et sentire quid simus et quid ab [*](add. ed. Veneta 1494) animantibus ceteris differamus, tum ea sequi incipimus, ad quae nati sumus.

quam similitudinem videmus in bestiis, quae primo, in quo loco natae sunt, ex eo se non commovent, deinde suo quaeque appetitu movetur.[*](movetur moventur NV) serpere anguiculos, nare[*](nare natare Non. ) anaticulas,[*](anaticulas V aneticulas BERN anaticulos Non. volare Non. ) evolare

est enim natura sic generata vis hominis, ut ad omnem virtutem percipiendam facta videatur, ob eamque causam parvi virtutum simulacris, quarum in se habent semina, sine doctrina moventur; sunt enim prima elementa naturae, quibus auctis[*](auctis actis R) virtutis quasi germen[*](germen I. F. Gronov. carmen) efficitur. nam cum ita nati factique simus, ut et agendi aliquid et diligendi aliquos et liberalitatis et referendae gratiae principia in nobis contineremus atque ad scientiam, prudentiam, fortitudinem aptos animos haberemus a contrariisque rebus alienos, non sine causa eas, quas dixi, in pueris virtutum quasi scintillas videmus, e quibus accendi philosophi ratio debet, ut eam quasi deum ducem subsequens ad naturae perveniat extremum. nam, ut saepe iam dixi, in infirma aetate inbecillaque mente vis naturae quasi per caliginem cernitur; cum autem

Intrandum est igitur[*](igitur est BE) in rerum naturam et penitus quid ea postulet pervidendum; aliter enim nosmet ipsos nosse non possumus. quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nosmet ipsos. cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis[*](nostri, ut vim corporis Mdv. nostri ut corporis BER vim ut nostri corporis (vim in ras., nostri ab alt. m. superscr.) N ut vim nostri corporis V) animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis[*](rebus iis (hys) BE rebus (pro reb; us = rebus is) RNV) ipsis[*](ipsis om. BE (vi corporis animique opponuntur res eae ipsae cf. p. 179, 7 sq)) perfruatur. quoniam autem is animi appetitus a principio fuit, ut ea, quae dixi, quam perfectissima natura haberemus, confitendum est, cum id adepti simus, quod appetitum sit, in eo quasi in[*](in (post quasi) om. NV) ultimo consistere naturam, atque id esse summum bonum; quod certe universum sua sponte ipsum expeti et propter se necesse est, quoniam ante demonstratum est etiam singulas eius partes esse per se expetendas.

In enumerandis autem corporis commodis si quis praetermissam a nobis voluptatem putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur. utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; sin autem[*](autem om. RNV) est in ea, quod quidam[*](quidem BER) volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. quae enim constituta sunt prima naturae, ad ea si voluptas accesserit, unum aliquod accesserit commodum

Et adhuc quidem ita nobis progressa ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae. nunc autem aliud iam argumentandi sequamur genus, ut non solum quia nos diligamus, sed quia cuiusque partis naturae et in corpore et in animo sua quaeque vis sit, idcirco in his rebus summe[*](summe M. Brutus apud Dav.; summa) nostra sponte moveamur. atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si[*](ut si dett. si) quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines? ut etiam contendant et elaborent, si efficere possint, ut aut non appareat corporis vitium aut quam minimum appareat? multosque etiam dolores curationis causa perferant, ut, si ipse usus membrorum non modo non maior, verum etiam minor futurus sit, eorum tamen species ad naturam revertatur? etenim, cum omnes[*](omnis BERN) natura totos se expetendos putent, nec id ob aliam rem, sed propter ipsos, necesse est eius etiam partis propter se expeti, quod universum propter se expetatur.

Quid? in[*](quid in RNV quod in BE) motu et[*](et etiam BE) in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus? nonne odio multos dignos putamus, qui quodam motu aut statu videntur naturae legem et modum contempsisse? et quoniam haec deducuntur[*](ducuntur NV) de corpore, quid est cur non recte pulchritudo etiam ipsa propter se expetenda ducatur? nam si pravitatem inminutionemque corporis propter se fugiendam[*](fugienda BER) putamus, cur non etiam, ac[*](etiam ac N2 iam et hanc BE etiam (eciam V) hac RV etiam hanc N1 ) fortasse magis, propter se formae dignitatem sequamur? et

Videamus animi partes, quarum est conspectus illustrior; quae quo sunt excelsiores, eo dant clariora indicia naturae.[*](inditia nature N iudicia natura BE iudicia nature RV) tantus est igitur innatus in nobis cognitionis amor et scientiae, ut nemo dubitare possit quin ad eas res hominum natura nullo emolumento invitata rapiatur. videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? ut pulsi[*](ut pulsi P. Man. aut pulsi (etiam B)) recurrant? ut aliquid[*](recurrant ut aliquid cod. Morel. recurrentur aliquid R recurrant aliquid BEV recurrerentur aliquid (ut vid.) N1 recurrerent et aliquid N2 ) scire se[*](scire se etiam R) gaudeant? ut id aliis narrare gestiant? ut pompa, ludis atque eius modi spectaculis teneantur ob eamque rem vel famem et sitim perferant? quid vero? qui ingenuis[*](ingeniis BER) studiis atque artibus delectantur, nonne videmus eos nec valitudinis nec rei familiaris habere rationem omniaque perpeti ipsa cognitione et scientia captos et cum maximis curis et laboribus compensare eam, quam ex discendo capiant, voluptatem?

ut[*](add. Se.) mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur[*](videatur BER videtur N om. V) in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit.[*](finxerit RN1V finxerint BE finxerat N2 ) neque enim vocum suavitate videntur aut novitate quadam et varietate cantandi revocare eos solitae, qui praetervehebantur, sed quia multa se scire profitebantur,

1. O decus Argolicum, quin[*](quin N2 qui) puppim flectis, Ulixes,
2. Auribus ut nostros possis agnoscere cantus!
3. Nam nemo haec umquam est transvectus caerula cursu,
4. Quin prius adstiterit vocum dulcedine captus,
5. Post variis avido satiatus pectore musis
6. Doctior ad patrias lapsus pervenerit oras.
7. Nos grave certamen belli clademque tenemus,
8. Graecia quam Troiae divino numine vexit,
9. Omniaque e latis rerum[*](rerum Marsus regum) vestigia terris.

Vidit Homerus probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus irretitus vir teneretur; scientiam pollicentur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria esse[*](patria esse (pata ee,1 et in ras. a ee ab alt. m.) N patrie V patria BER) cariorem.

Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum.

quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse[*](add. ed. princ. Roman. (sec. Mdv. sil.)) senserit? quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? quid de Pythagora? quid de Platone aut de Democrito[*](aut democrito (de mocrito V) RNV) loquar? a quibus propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras esse peragratas. quae qui non vident, nihil umquam magnum[*](magnum ac Brem. magna) ac cognitione dignum amaverunt.

Atque hoc loco, qui propter animi voluptates coli dicunt ea studia, quae dixi, non intellegunt idcirco

Sed quid attinet de rebus tam apertis plura requirere? ipsi enim quaeramus a[*](a e RNV) nobis stellarum motus contemplationesque rerum caelestium eorumque omnium, quae naturae obscuritate occultantur, cognitiones quem ad modum[*](cognitiones quem ad modum N2 cogni- tionesque admodum) nos moveant, et quid historia delectet, quam solemus persequi usque ad extremum, cum praetermissa repetimus,[*](add. Se.) inchoata persequimur. nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem.

quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici[*](elici dett. dici BERN duci V) potest, cum voluptate legimus? quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint,[*](gesserunt R) nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? quid, quod homines infima[*](infirma BE) fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur[*](delectentur RNV) historia? maximeque[*](que om. R) eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, invitamenta[*](invita—menta (lineola et ta poste- rius ab alt. m. scr., ta in ras.) N invita mente BE invita|et mente R in vita mentem V) inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur.

Ac veteres quidem philosophi in beatorum insulis fingunt qualis futura[*](futura Clericus (ad Aeschinis Axioch. 17); natura) sit vita sapientium, quos cura omni liberatos, nullum necessarium vitae cultum aut paratum[*](aut apparatum Lamb. ) requirentis, nihil aliud esse[*](esse om. BE) acturos putant, nisi ut omne tempus inquirendo[*](inqendo E in querendo RV inquerendo N) ac discendo in naturae cognitione consumant. Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum

princeps huius civitatis Phalereus[*](phalereus R phalerius BEN phalerus V) Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream[*](alexandriam RNV) contulit. qui cum in hac ipsa[*](ipsa om. BE) philosophia, ad quam te hortamur, excelleret Theophrastique esset auditor, multa praeclara in illo calamitoso otio scripsit[*](scripsit ed. Veneta 1494; scribit) non ad usum aliquem suum, quo erat orbatus, sed animi cultus ille erat ei quasi quidam humanitatis cibus. equidem e Cn. Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; aufert enim sensus actionemque tollit omnem. itaque si aut requietem natura non quaereret aut eam posset alia quadam ratione consequi, facile pateremur, qui[*](qui N2 quin) etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vigilias suscipere soleamus.[*](soleamus valeamus R)

Sunt autem etiam clariora vel plane perspicua minimeque dubitanda indicia[*](inditia N iudicia) naturae, maxime scilicet in homine, sed in omni animali, ut appetat animus aliquid agere semper[*](agere semper aliquod BE) neque ulla condicione quietem sempiternam possit pati. facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. quamquam enim vereor, ne nimius in hoc genere videar, tamen omnes veteres philosophi, maxime nostri, ad incunabula accedunt, quod[*](quod RNV qui BE) in pueritia facillime se arbitrantur[*](arbitrantur RNV) [*](arbitrentur BE) naturae voluntatem[*](voluntatem Lamb. voluptatem) posse cognoscere. videmus igitur ut conquiescere

quin etiam inertissimos homines nescio qua[*](qua qui BE) singulari segnitia[*](segnitia etiam E) praeditos videmus tamen et corpore et animo moveri semper et, cum re nulla impediantur necessaria, aut alveolum poscere aut quaerere quempiam ludum aut sermonem aliquem requirere, cumque non habeant ingenuas ex doctrina oblectationes, circulos aliquos et sessiunculas consectari. quin ne bestiae quidem, quas delectationis causa concludimus, cum copiosius alantur, quam si essent liberae, facile patiuntur sese contineri motusque solutos et vagos a natura sibi tributos requirunt.

itaque ut quisque optime natus institutusque est, esse omnino nolit in vita, si gerendis[*](gerendis gerundis Non. ) negotiis orbatus possit[*](possit orbatus Non. ) paratissimis vesci voluptatibus.[*](si gerendis ... voluptatibus Non. p. 416 ) nam aut privatim aliquid gerere malunt aut, qui altiore animo sunt, capessunt rem publicam honoribus imperiisque adipiscendis aut totos se ad studia doctrinae conferunt. qua in vita tantum abest ut voluptates consectentur, etiam curas, sollicitudines, vigilias perferunt optimaque parte hominis, quae in nobis divina ducenda est, ingenii et mentis acie fruuntur nec voluptatem requirentes nec fugientes laborem. nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut investigationem novarum. quo studio cum satiari non possint,[*](possint Ern. possunt) omnium ceterarum rerum obliti nihil abiectum,

Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. actionum autem genera plura, ut obscurentur etiam minora maioribus,[*](minora maioribus maioribus minoribus BE) maximae autem sunt primum, ut mihi quidem videtur et iis, quorum nunc in ratione versamur, consideratio cognitioque[*](cognitioque N cognitione) rerum caelestium et earum, quas a natura occultatas et latentes[*](latentes iacentes R) indagare ratio potest, deinde rerum publicarum administratio aut administrandi scientia, tum[*](scientia, tum sciendi que (ēdi que ab alt. m. in ras.) N) prudens, temperata, fortis, iusta[*](fortis, iusta Mdv. forti si iusta B E fortis. Si iusta R fortis et iusta (& in N ab alt. m. in ras.) NV) ratio reliquaeque virtutes et actiones virtutibus congruentes, quae uno verbo complexi omnia honesta dicimus; ad quorum et cognitionem et usum iam corroborati natura ipsa praeeunte deducimur. omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur, nec sine causa; in primo enim ortu inest teneritas[*](teneritas NV Non. temeritas BER) ac mollitia[*](mollitia BE Non. mollities RN mollicies V) quaedam,[*](in primo ... moll. quaedam Non. p. 495 ) ut nec res videre optimas nec agere possint. virtutis enim beataeque vitae, quae duo maxime expetenda sunt, serius lumen apparet, multo etiam serius, ut plane qualia sint intellegantur. praeclare enim Plato:

Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit!

Natura igitur corpus quidem hominis sic et genuit et formavit, ut alia in primo ortu perficeret, alia progrediente

itaque[*](amplius itaque BE itaque amplius RNV) nostrum est—quod nostrum dico, artis est—ad ea principia, quae accepimus, consequentia exquirere, quoad sit id, quod volumus, effectum. quod quidem pluris est[*](est Thurot. (Revue critique 1870,1. semestrep.21); sunt R sit NV om. BE) haud paulo magisque ipsum propter se expetendum quam aut sensus aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excellens perfectio, ut vix cogitari possit quid intersit. itaque omnis honos, omnis admiratio, omne studium ad virtutem et ad eas actiones, quae virtuti sunt consentaneae,[*](consentanee sunt BE) refertur, eaque omnia, quae aut ita in animis sunt aut ita geruntur, uno nomine honesta dicuntur. quorum omnium quae[*](quae Matthiae (Vermischte Schriften 1833 p. 31 sq.); queque) sint notitiae, quae quidem[*](quae quidem Se. quaeque (queque) BENV que R) significentur[*](significent BE) rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis[*](cuiusque vis NV cuiusvis BE cuius vis R) et natura sit mox[*](moxp. 189, 20 sqq.) videbimus.