de Finibus Bonorum et Malorum

quo modo autem, quod ipsi etiam fatentur constatque inter omnis, conservabitur ut simile sit omnium naturarum[*](naturarum dett. naturale) illud ultimum, de quo quaeritur? tum enim esset simile, si in ceteris quoque naturis id cuique esset ultimum, quod in quaque excelleret. tale enim visum est[*](est Mdv. esset) ultimum[*](ultimum BN2V ultimi ERN1 ) Stoicorum.

Quid dubitas igitur mutare principia naturae? quid enim dicis[*](dicis BERN om. V) omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? quin potius ita dicis, omne animal applicatum esse ad id, quod in eo sit optimum, et in eius unius occupatum esse custodia, reliquasque naturas nihil aliud agere, nisi ut id conservent, quod in quaque optimum sit? quo modo autem optimum, si bonum praeterea nullum est? sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum,[*](appetendarum V appetendum BER appeten- tium N) id non aut ex

Qualem igitur hominem natura inchoavit?

et quod est munus, quod opus sapientiae? quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? si est[*](si est Se. sic (pro si ē) BE sit RN1V si N1 eo gen. neutr. ) nihil in eo, quod perficiendum est, praeter motum ingenii quendam, id est rationem, necesse est huic ultimum esse ex[*](ex e R) virtute agere;[*](agere BE R vitam augere NV) rationis enim perfectio est virtus; si est[*](si est Se. sic BE sit RNV) nihil nisi corpus, summa erunt[*](erunt erit N esset V) illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera.

nunc de hominis summo bono quaeritur;[*](queritur bono BE) quid igitur[*](igitur BERNV) dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? cum enim constet inter omnes omne officium munusque sapientiae in hominis cultu esse occupatum, alii—ne me existimes contra Stoicos solum dicere—eas sententias afferunt, ut summum bonum in eo genere ponant, quod sit extra nostram potestatem, tamquam de inanimo aliquo[*](inanimo aliquo Mdv. in animali quo B in annali quo E animali quo R inanimali quo N inanimato aliquo V) loquantur, alii contra, quasi corpus nullum sit hominis, ita praeter animum nihil curant, cum praesertim ipse quoque animus non inane nescio quid sit—neque enim[*](enim om. BER) id possum intellegere—, sed in quodam genere corporis, ut ne is quidem virtute una contentus sit, sed appetat vacuitatem doloris. quam ob rem utrique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram[*](dextram RN) tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus,

Vos autem, Cato, quia virtus, ut omnes fatemur, altissimum locum in homine et maxime excellentem tenet, et quod eos, qui sapientes sunt, absolutos et perfectos putamus, aciem animorum nostrorum virtutis splendore praestringitis. in omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit[*](iter sit N inter sit V intersit BE interfit R) naturae quaeque progressio. non enim, quod[*](non enim quod RNV quod (om. non enim) BE) facit in frugibus, ut, cum ad spicam perduxerit ab herba, relinquat et pro nihilo habeat herbam, idem facit in homine, cum eum ad rationis habitum perduxit.[*](perduxit Mdv. perduxerit) semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non[*](non ne R) deserat.

itaque sensibus rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reliquit.[*](relinquit NV) Ut si cultura vitium, cuius hoc munus est, ut efficiat, ut vitis cum partibus suis omnibus[*](omnibus partibus suis BE) quam optime se habeat—, sed sic intellegamus—licet enim, ut vos quoque soletis, fingere aliquid docendi causa—: si igitur illa cultura vitium in vite insit ipsa, cetera, credo, velit, quae ad colendam vitem attinebunt, sicut antea, se autem omnibus vitis partibus praeferat statuatque nihil esse melius[*](melius esse BE) in vite quam se. similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem,

itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum[*](istorum Wes. apud Mdv. eorum) inconstantiam non possim.[*](possim marg. ed. Cratandr. possum BE possimus RNV) naturalem enim appetitionem, quam vocant o(rmh/n, itemque officium, ipsam etiam virtutem tuentem[*](tuentem om. BE (cf. p. 136, 33 sqq. et p. 138, 4 sqq. 11 expetamus Bai. ea petamus BEV ea putamus R earum petamus N1 earum apetamus N2 ) volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. cum autem ad summum bonum volunt pervenire, transiliunt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expetamus, potius quam uno fine utrumque concluderent.

At enim iam dicitis[*](iam dicitis R nam dicitis BEN1V natura (comp. scr.) dicitis N2 nam dicitis Mdv. (an fuit at enimuero dicitis? ua pro uo)) virtutem non posse constitui, si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vivendum pertineant. quod totum contra est. introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur[*](referentem R) ad summam. nam si †omnino nos†[*]('potest ad hanc formam scriptum fuisse: omnino omnia praeter animos negl. aut similem' Mdv. ) neglegemus,[*](neglegemus Lamb. negligemus R negligimus BENV) in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; sin ea non neglegemus[*](negligemus B intelligemus E negligimus RNV) neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.[*](aberrabimus NV aberravimus) duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, coniungi debuerunt; nunc ita[*](ita P.Man. ista) separantur, ut disiuncta[*](disiuncta RNV se- iuncta BE)

Itaque contra est, ac dicitis; nam constitui virtus nullo modo potest, nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam[*](ad summam A.Man.(?); ad summum (assummum V)) pertinentia tenebit. quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. at illa, ut vobis placet, partem quandam tuetur, reliquam deserit.

Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc diceret, primos suos quasi coeptus[*](coeptus ceptus RN conceptus V) appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. nondum autem explanatum satis erat, quid maxime natura vellet. explanetur igitur. quid ergo[*](ergo g (= igitur) R) aliud intellegetur[*](intelligetur dett. intelligeretur) nisi uti ne quae[*](uti ne quae ut ineque BER ut eque NV) pars naturae neglegatur? in qua si nihil est praeter rationem, sit in una virtute finis bonorum; sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere.

ut quidam philosophi, cum a sensibus profecti maiora quaedam et diviniora vidissent, sensus reliquerunt, sic isti, cum ex appetitione rerum virtutis pulchritudinem aspexissent, omnia, quae praeter[*](praeter RV propter BEN) virtutem ipsam viderant, abiecerunt obliti naturam omnem appetendarum rerum ita late patere, ut a principiis permanaret[*](permanaret edd. permaneret BERN perveniret V) ad fines,[*](finem NV) neque intellegunt se rerum illarum pulchrarum atque admirabilium fundamenta subducere.

Itaque mihi videntur omnes quidem illi errasse, qui finem bonorum esse dixerunt honeste vivere, sed alius alio magis, Pyrrho scilicet maxime, qui virtute constituta nihil omnino, quod appetendum sit, relinquat, deinde Aristo, qui nihil relinquere non est ausus, introduxit autem, quibus commotus sapiens appeteret

Atque adhuc ea dixi, causa cur[*](cur N2 in ras., cum BERV. Recte interpr. C. F. W. Mue.: Quae adhuc dixi, ea erant, ex quibus appareret, cur causa non fuisset) Zenoni non fuisset, quam ob rem a superiorum auctoritate discederet. nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus.

Neutrum vero, inquit ille. nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest.

Optime, inquam. quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare?

sed primum illud vide, gravissimam illam vestram sententiam, quae familiam ducit, honestum quod sit, id esse bonum solum[*](bonum solum BERNV) honesteque vivere bonorum finem, communem fore vobis cum

Minime vero illud probo, quod, cum docuistis, ut vobis videmini, bonum solum[*](bonum solum BERV solum bonum N) esse, quod honestum sit, tum rursum[*](rursus RV) dicitis initia proponi necesse esse apta[*](esse apta NV est acta BER) et accommodata naturae, quorum ex selectione[*](ex selectione Ald. nepos, ex electione RN exelectione BEV) virtus possit existere. non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid[*](aliquod BE) adquireret. nam omnia, quae sumenda quaeque legenda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus sit, nihil praeterea desideret. videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis[*](iis edd. his) faciendum sit aut non faciendum? ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; apparet statim, quae sint officia, quae actiones. vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principium nascatur non reperietis.

Hoc igitur quaerentes[*](quaerentes (queretes cod. Spir.) Gz. queritis) omnes, et ii, qui quodcumque in mentem veniat aut quodcumque occurrat se sequi dicent, et vos ad naturam

non enim actionis aut officii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda,[*](petenda appetenda dett. ) sed ab iis et appetitio et actio commovetur.

Nunc venio ad tua illa[*](tua illa BENV illa tua R cf. p. 62, 14 ) brevia, quae consectaria esse dicebas,[*](dicebasp. 98, 21) et primum illud, quo nihil potest brevius: Bonum omne laudabile, laudabile autem honestum,[*](autem honestum autem omne honestum dett. ) bonum igitur omne honestum. O plumbeum pugionem! quis enim tibi primum illud concesserit?—quo quidem concesso nihil opus est secundo; si enim omne bonum laudabile est,