de Finibus Bonorum et Malorum

Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, ut intellegas[*](intellegas (intellig.) BEA2 intellegat A1 intelligat R intelligantur N intelligatur V) facta eius cum dictis discrepare: 'Epicurus Hermarcho salutem. Cum ageremus', inquit,

vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. tanti autem[*](autem om. A) aderant[*](aderant om. BE) vesicae et torminum morbi, ut nihil ad eorum magnitudinem posset accedere.

tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum. sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam[*](me et philosophiam Bai. me (ne R) et philosophia A1RN me philosophia BE me et philosophia et A2V) voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos.

non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius morti antepono, quorum alter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit,[*](despexit BEN) quaesivit salvusne esset clipeus. cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit essentne fusi hostes. cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. ita multo sanguine profuso in laetitia et in[*](et in ARNV et BE) victoria est mortuus. Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus. praeclarae

cum summis doloribus laetitia.

Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit oblitus es. primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. nihil enim iam habes, quod ad corpus referas; est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. 'Praeteritis', inquit,

gaudeo.

Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum[*](scriptum epistula (epla B) BE) ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. ita redarguitur[*](redarguitur edd. redarguetur) ipse a sese,[*](sese se A) convincunturque[*](convincunturque Dav. vincunturque ABEN vincuntur V veneantur que R) scripta eius probitate ipsius ac moribus. nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio indicat innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam. quod enim testimonium maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse optabilia per sese, cum videamus tanta officia morientis?

Sed ut epistulam laudandam arbitror eam, quam modo totidem fere verbis interpretatus sum, quamquam ea cum summa eius philosophia[*](philosophia BE philosophi) nullo modo congruebat, sic eiusdem testamentum non solum a [*](add. P. Man.) philosophi gravitate, sed etiam ab ipsius sententia iudico discrepare. scripsit enim et multis saepe verbis et breviter arteque[*](arteque Se. apteque ARNV aperteque BE) in eo libro, quem modo nominavi, mortem nihil ad nos pertinere. quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. nam quod ita positum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit dissolutum. sed tamen intellego quid velit.[*](qui velit A1R)

quaero autem quid sit, quod, cum dissolutione, id est morte, sensus omnis extinguatur, et cum reliqui nihil sit omnino, quod pertineat ad nos, tam accurate tamque diligenter caveat et sanciat ut Amynomachus et Timocrates, heredes sui, de Hermarchi sententia dent quod satis sit ad diem agendum natalem suum quotannis mense Gamelione itemque omnibus mensibus vicesimo die lunae dent ad eorum epulas, qui una secum philosophati sint, ut et[*](ut et et ut A) sui et Metrodori memoria colatur.

haec ego non possum dicere non esse hominis quamvis et belli et humani, sapientis vero nullo modo, physici praesertim, quem se ille esse vult, putare[*](putare edd. putari) ullum esse cuiusquam diem natalem. quid? idemne potest esse dies saepius, qui semel fuit? certe non potest. an eiusdem modi? ne id quidem, nisi multa annorum intercesserint milia, ut omnium siderum eodem, unde profecta sint,[*](sunt R) fiat ad unum tempus reversio. nullus est igitur cuiusquam dies natalis.

At habetur!

quodsi dies notandus fuit, eumne potius, quo natus, an eum, quo sapiens factus est? Non potuit, inquies, fieri sapiens, nisi natus esset. et[*](sustul. P. Man. et Lamb.) Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non dico— nihil opus est litibus—; tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur.

Sed ut ad propositum[*](propositum propositum revertamur N2 (rev. in marg. add.), V)—de dolore enim cum diceremus, ad istam epistulam delati sumus—, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo est, is tum,[*](is tum Lamb. istum A1RN iste A2BEV) cum in eo est, non est beatus; sapiens autem semper beatus est et est aliquando in dolore; non est igitur summum malum dolor.

Iam illud[*](illudp. 18, 19 sq.) quale tandem est, bona praeterita non effluere sapienti, mala meminisse non oportere? primum in nostrane potestate est,[*](est potestate A) quid meminerimus? Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, 'Oblivionis', inquit,

mallem. Nam memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo.

Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi philosophi sit vetare meminisse. vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim.[*](possum BE) quid, si etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum? ut proverbia non

Suavi/s laborum est praeteritorum me/moria.

sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. nam si quae sunt aliae, falsum est omnis animi voluptates[*](animi voluptates voluptas animi BE e om. A1BEN) esse e corporis societate. corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere[*](tanto opere B tanta opere R) derideat, in quo ille rex Syriae glorietur se omnis[*](se omnis N se omnes BEV omnis A se causas R) secum libidinum voluptates abstulisse.[*](abstulisse libidinum voluptates BE) Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit mortuo[*](mortuo potuit BE) permanere? effluit[*](effluit Se. (cf. p. 18, 19; 79, 23; inter e et f excidit ef); fluit ARNV; in B et E pro hac voce compendium est, quod in E apud Mdv. sumitur pro etc., deinde in utroque cod. littera prima in igitur solito maior et rubro colore exarata; in E praeterea spatio relicto novus versus incipit ) igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam paenitendi[*](penitendi) quam recordandi. itaque beatior Africanus cum patria illo modo loquens:

Desine, Roma, tuos hostes

Nam tibi

p.81

moenimenta[*](moenimenta RKl. monimenta AERN monumenta BV mu- nimenta Mur. (Var. lect. XI 1) ) mei peperere[*](peperere BE repperere A reperere NV reperire R) labores.

Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis,[*](dicitisp. 24, 15—22 (—referri)) omnis animi et voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dolores[*](ad corporis voluptates acac et R nihilne te] nichil tene BE dolores om. BE) pertinere?

nihilne te delectat umquam —video, quicum loquar—, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? omitto dignitatem, honestatem, speciem ipsam virtutum, de quibus ante dictum est, haec leviora ponam: poe+ma,[*](ponam poëma dett. poema ponam ABEN postea ponam V ponam (om. poëma) R) orationem cum aut[*](cum aut aut cum BE) scribis aut legis, cum omnium factorum, cum regionum conquiris historiam, signum, tabula, locus amoenus, ludi, venatio, villa Luculli[*](Luculli dett. lucilli)—nam si

tuam

Quod vero a te disputatum est[*](disputatum estp. 24, 22 (nec ob eam) —30) maiores esse voluptates et dolores animi quam corporis, quia trium temporum particeps animus sit, corpore autem praesentia solum sentiantur, qui id[*](qui id B quid id E quid ARNV) probari potest, ut is, qui propter me aliquid gaudeat, plus quam ego ipse gaudeat?[*](plus quam ego ipse gaudeat E om. ABRNV)

animo voluptas oritur propter voluptatem corporis, et maior est animi voluptas quam corporis. ita fit, ut gratulator[*](animo voluptas ... gratulatur (v. 27) del. Brem. ) laetior sit quam is, cui gratulatur. Sed dum

Quare aliud aliquod,[*](aliquod Lamb. aliquid) Torquate, hominis summum bonum reperiendum est, voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti soletis. quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque[*](quaeque N2V quaque ABER quamque N1 ) natura partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, in educando, perfacile ut [*](add. C. F. W. Mue.) appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? partim cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo civitatis imitantur;

videmus in quodam volucrium[*](volucrium Charis. (gramm. Lat. ex rec. H. Keil I p. 146); volucrum ARNV voluerunt BE) genere non nulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. ergo in bestiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum, in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue[*](praecipui P. Man. sec. Mdv. ) a natura nihil datum esse dicemus?[*](esse dicemus datum BE)

Nos vero, siquidem in voluptate sunt omnia, longe multumque superamur a bestiis, quibus ipsa terra fundit ex sese[*](ex sese fundit BEV) pastus varios atque abundantes nihil laborantibus, nobis autem aut vix aut ne vix quidem suppetunt multo labore[*](multo labore labores multo B labore multo E) quaerentibus. nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest. quid enim tanto opus est instrumento in optimis

ut, si Xerxes, cum tantis classibus tantisque equestribus et pedestribus copiis Hellesponto iuncto Athone perfosso mari ambulavisset terra[*](mari ... terra Bai. in ed. min.; maria ... terram) navigavisset,[*](navigasset NV) si, cum tanto impetu in Graeciam venisset, causam quis ex eo quaereret tantarum copiarum tantique belli, mel se auferre ex Hymetto voluisse diceret, certe sine causa videretur tanta conatus, sic nos sapientem plurimis et gravissimis artibus atque virtutibus instructum et ornatum non, ut illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, sed omne caelum totamque cum universo mari terram mente complexum voluptatem petere si dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum.

ad altiora quaedam et magnificentiora, mihi crede, Torquate, nati sumus, nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum innumerabilium, in te[*](in te AN inte R vite V inde BE) quidem infinita, inest coniectura consequentium non multum a divinatione differens, inest moderator cupiditatis pudor, inest ad humanam societatem iustitiae fida custodia, inest in perpetiendis laboribus adeundisque periculis firma et stabilis doloris mortisque contemptio—ergo haec in animis, tu autem etiam membra ipsa sensusque considera, qui tibi,[*](que tibi B) ut reliquae corporis[*](corporis om. BE) partes, non comites solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur.[*](videbantur R)

Quid?[*](quod BE cf. p. 3, 6 sqq. ) si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? in quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt.

Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile esset maxima in voluptate[*](in maxima voluptate BE in voluptate maxima R) nullo intervallo

sed lustremus animo non has maximas artis, quibus qui[*](qui om. AN1 ) carebant inertes a maioribus[*](a maioribus EVN2 maioribus N1 amori- bus ABR) nominabantur, sed quaero num existimes, non dico Homerum, Archilochum, Pindarum, sed Phidian, Polyclitum, Zeuxim ad voluptatem artes suas direxisse. ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? quae autem est alia causa erroris tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is, qui voluptatem summum bonum esse decernit,[*](esse decernit esse om. BE decerit B dicerint E decreverit esse R) non cum ea parte animi, in [*](add. edd.) qua inest ratio atque consilium, sed cum cupiditate, id est cum animi levissima parte, deliberat? Quaero enim de te, si sunt di,[*](dii AR dy BE dij NV) ut vos etiam putatis, qui possint[*](possint Lamb. possunt) esse beati, cum voluptates corpore percipere[*](percipere V pcipe N percipe AR percipi BE) non possint, aut, si sine eo genere voluptatis beati sint, cur similem animi usum in sapiente[*](in sapienti B insapienti E) esse nolitis.