In C. Verrem

O divina senatus frequentis in aede Bellonae admurmuratio! memoria tenetis, iudices, cum advesperasceret et paulo ante esset de hoc Tempsano incommodo nuntiatum, cum inveniretur nemo qui in illa loca cum imperio mitteretur, dixisset que quidam[*](dixissetque quidam Ernesti: dixisse quendam codd. (unde 15, 16 admurmuraverunt—dixerunt G3 contra RS)) Verrem esse non longe a Tempsa, quam valde universi admurmuraverint[*](admurmuraverint RS: -arint pd), quam palam principes dixerint contra. et his[*](Et his pk: sed iis R: sed his S pr., corr. sed is: et is d) tot criminibus testimoniisque convictus in eorum tabella spem sibi aliquam proponit, quorum omnium palam causa incognita voce damnatus est?

esto; nihil ex fugitivorum bello aut suspicione belli laudis adeptus est, quod neque bellum eius modi neque belli periculum fuit in Sicilia, neque ab isto provisum est ne quod esset; at vero contra bellum praedonum[*](praedonum om. RS) classem habuit ornatam diligentiamque in eo singularem, itaque ab isto praeclare[*](praetore praeclare prkd) defensa provincia est. sic de bello praedonum, sic de classe Siciliensi, iudices, dicam ut hoc iam ante confirmem, in hoc uno genere omnis inesse culpas istius maximas avaritiae, maiestatis, dementiae, libidinis, crudelitatis. haec dum breviter expono, quaeso, ut fecistis adhuc, diligenter attendite.

rem navalem primum ita dico esse administratam, non uti provincia defenderetur, sed uti classis nomine pecunia quaereretur. superiorum praetorum consuetudo cum haec fuisset, ut naves civitatibus certusque numerus nautarum militumque imperaretur, maximae et locupletissimae civitati Mamertinae nihil horum imperavisti. ob hanc rem quid tibi Mamertini clam pecuniae dederint, post, si videbitur, ex ipsorum litteris testibusque quaeremus.

navem vero cybaeam[*](cybaeam del. Klotz), maximam triremis instar, pulcherrimam atque ornatissimam cybaeam[*](pulcherrimam... cybaeam om. Halm, Zielinski, secl. Muell. (l. 18 infra))[*](cybaeam om. prk), palam aedificatam sumptu publico tuo nomine, publice[*](tuo nomine publice om. prkd), sciente tota Sicilia, per magistratum[*](per magistratumque RS (iv, §103)) senatumque Mamertinum tibi datam donatamque esse dico. haec navis onusta praeda Siciliensi, cum ipsa quoque esset ex praeda, simul cum ipse[*](ipse RS: iste pd) decederet, adpulsa Veliam est cum plurimis rebus, et iis quas iste[*](iste RS: ante pd Nohl) Romam mittere cum ceteris furtis noluit, quod erant clarissimae[*](clarissimae RSY: carissimae pd edd.) maximeque eum delectabant. eam navem nuper egomet vidi Veliae multique alii viderunt, pulcherrimam atque ornatissimam, iudices: quae quidem omnibus qui eam aspexerant prospectare iam exsilium atque explorare fugam domini videbatur.

quid mihi hoc loco respondebis? nisi forte id quod, tametsi probari nullo modo potest, tamen dici quidem in iudicio de pecuniis repetundis necesse est, de tua pecunia aedificatam esse navem[*](iam navem p: eam navem d: navem del. Eberhard). aude hoc saltem dicere quod necesse est; noli metuere, Hortensi, ne quaeram qui licuerit[*](cui licuerit RS) aedificare navem senatori[*](senatori del. Zielinski); antiquae sunt istae leges et mortuae, quem ad modum tu soles dicere, quae vetant. fuit ista res publica quondam, fuit ista severitas in iudiciis, ut istam rem accusator in magnis criminibus obiciendam putaret. quid enim[*](Quo enim Prisc.) tibi navi[*](navi (nave) opus fuit Prisc. d)? qui si quo publice proficisceris, praesidi et[*](et praesidiis p: et praesidii d) vecturae causa sumptu publico navigia praebentur[*](proficiscisceris... praebentur p: proficiscereris... praeberentur RS); privatim autem nec proficisci quoquam potes nec arcessere[*](arcessere p: accersere RSd (iv, §115)) res transmarinas ex iis locis in quibus te habere nihil licet.

deinde cur quicquam contra leges parasti? valeret hoc crimen in illa vetere severitate ac dignitate rei publicae; nunc non modo te hoc crimine non arguo, sed ne illa quidem communi vituperatione reprehendo: tu tibi hoc numquam turpe, numquam[*](turpe numquam om. pd: turpe om. qk) criminosum, numquam invidiosum fore putasti, celeberrimo loco palam tibi aedificari onerariam navem in[*](in ea pd) provincia quam tu cum imperio obtinebas? quid eos loqui qui videbant, quid existimare eos qui audiebant arbitrabare? inanem te navem esse illam in Italiam adducturum[*](deducturum pd)? naviculariam[*](naviculariam te d), cum Romam venisses, esse facturum? ne illud quidem quisquam poterat suspicari, te in Italia maritimum habere fundum et ad fructus deportandos onerariam navem comparare. eius modi voluisti de te sermonem esse omnium palam ut loquerentur te illam navem parare quae praedam ex Sicilia deportaret, et ad ea furta quae reliquisses commearet.

verum haec omnia, si doces navem de tua pecunia aedificatam, remitto atque concedo. sed hoc, homo amentissime, non intellegis priore actione ab ipsis istis Mamertinis, tuis laudatoribus[*](istis ipsis tuis Mam. laud. pkd), esse sublatum? nam dixit Heius, princeps civitatis[*](princeps civitatis prkd: om. RSY (ii, §13)), princeps istius legationis quae ad tuam laudationem missa est, navem tibi operis publicis Mamertinorum esse factam[*](esse aedificatam pd), eique faciendae senatorem[*](senatum Monet) Mamertinum publice praefuisse. reliqua est materies. hanc Reginis, ut ipsi dicunt— tametsi tu negare non potes—publice, quod Mamertini materiem non habent, imperavisti.si et ex quo fit navis, et qui faciunt, imperio tibi tuo non pretio praesto fuerunt, ubi tandem istud latet quod tu de tua pecunia dicis impensum? at Mamertini in tabulis nihil[*](nil Zielinski, p. 178) habent.

primum video potuisse fieri ut ex aerario nihil[*](nil Zielinski, p. 178) darent; etenim vel Capitolium, sicut apud maiores nostros factum est, publice coactis fabris operisque imperatis gratiis exaedificari atque effici potuit; deinde—id quod perspicio et quod[*](deinde id quod perspicio et quod RSp rell.: deinde perspicio id quod ostendam Zumpt) ostendam, cum ipsos produxero, ipsorum ex[*](istos p2 ipsorum ex Rpd: ex ipsorum SY) litteris—multas pecunias isti erogatas in operum locationes falsas atque inanis esse perscriptas. iam illud minime mirum est, Mamertinos a quo summum beneficium acceperant, quem sibi amiciorem quam populo Romano esse cognoverant, eius capiti litteris suis pepercisse. sed si argumento est Mamertinos tibi pecuniam non dedisse, quia scriptum non habent, sit argumento tibi gratiis stare navem, quia, quid emeris aut quid locaris, scriptum proferre non potes.

at enim idcirco navem Mamertinis non imperasti, quod sunt foederati. di adprobent! habemus hominem in fetialium manibus educatum, unum praeter ceteros in publicis religionibus foederum sanctum ac diligentem; omnes qui ante te fuerunt praetores dedantur Mamertinis, quod iis navem contra pactionem foederis imperarint. sed tamen tu, sancte homo ac religiose, cur Tauromenitanis item foederatis navem imperasti? an hoc probabis, in aequa causa populorum sine pretio varium ius et disparem condicionem fuisse?

quid? si eius modi esse haec duo foedera duorum so populorum, iudices, doceo, ut Tauromenitanis nominatim cautum et exceptum sit foedere ne navem dare debeant, Mamertinis in ipso foedere sanctum atque praescriptum sit ut navem dare necesse sit, istum autem contra foedus et Tauromenitanis imperasse et Mamertinis remisisse, num cui[*](num cui pkd: num quid RSY) dubium poterit esse quin Verre praetore plus Mamertinis cybaea quam Tauromenitanis foedus opitulatum sit? recitentur foedera. isto igitur tuo, quem ad modum ipse praedicas, beneficio, ut res indicat, pretio atque mercede minuisti maiestatem rei publicae, minuisti auxilia populi Romani, minuisti copias maiorum virtute ac sapientia comparatas, sustulisti ius imperi, condicionem sociorum, memoriam foederis: qui ex foedere ipso navem vel usque ad Oceanum, si imperassemus, sumptu periculoque suo armatam atque ornatam mittere debuerunt, hi[*](hi pkd: et RS, ei Iordan., edd.) ne in freto ante[*](ante om. RS (ut etiam §55 infra)) sua tecta et domos navigarent, ne sua moenia portusque defenderent, pretio abs te ius foederis et imperi condicionem redemerunt.

quid censetis in hoc foedere faciendo[*](faciundo pd) voluisse Mamertinos impendere laboris, operae, pecuniae ne haec biremis adscriberetur, si id ullo modo possent a nostris maioribus impetrare? nam cum hoc munus imponebatur[*](imponeretur p) tam grave civitati, inerat[*](inerant S (habet R n supra lin.): an inerant... quaedam notae?) nescio quo modo in illo foedere societatis quasi quaedam nota servitutis. quod tum, recentibus suis officiis, integra re, nullis populi Romani difficultatibus, a maioribus nostris foedere adsequi non potuerunt, id nunc, nullo novo[*](novo pkd: om. RS) officio suo, tot annis post,—iure imperi nostri[*](tot annis... nostri om. RS) quotannis usurpatum ac semper retentum[*](iure imperii... semper retentum Cinnam secutus secl. Brugnola)[*](usurpato... retento p (ut coni. Th. Luther)),—summa in difficultate navium, a C. Verre pretio adsecuti sunt, ac non hoc solum adsecuti, ne navem darent: ecquem nautam, ecquem militem, qui aut in classe aut in praesidio esset, te praetore per triennium Mamertini dederunt?

denique cum ex senatus consulto itemque ex lege Terentia et Cassia frumentum aequabiliter emi ab omnibus Siciliae civitatibus oporteret, id quoque munus leve atque commune Mamertinis remisisti. dices frumentum Mamertinos non debere. quo modo non debere? an ut ne[*](ne p: om. RS) venderent? non enim erat hoc genus frumenti ex eo genere quod exigeretur, sed ex eo quod emeretur. te igitur auctore et interprete ne foro quidem et commeatu Mamertini iuvare populum Romanum debuerunt.

quae tandem civitas fuit quae deberet? qui publicos agros arant, certum est quid e lege[*](e lege RSD: ex lege p) censoria debeant: cur his quicquam praeterea ex alio genere imperavisti[*](imperavisti RSp: imperasti G1 (Ziel. p. 197))? quid? decumani num quid praeter singulas decumas ex lege Hieronica debent? cur his quoque statuisti quantum ex hoc genere frumenti empti darent? quid immunes? hi certe nihil debent. at eis[*](his pd) non modo imperasti, verum etiam, quo plus darent quam poterant, haec sexagena milia modium, quae Mamertinis remiseras, addidisti. neque hoc dico, ceteris non recte imperatum, sed Mamertinis, qui erant in eadem causa, et quibus superiores omnes[*](omnes RSp: omnes praetores d (§49 supra)) item ut ceteris imperarant pecuniamque ex senatus consulto et ex lege dissolverant, his[*](his RSd: is p: íis Halm) dico non recte remissum. et ut hoc beneficium, quem ad modum dicitur, trabali clavo figeret, cum consilio causam Mamertinorum cognoscit et de consili sententia Mamertinis se frumentum non imperare pronuntiat.

audite decretum mercennarii praetoris ex ipsius commentario, et cognoscite quanta in scribendo gravitas, quanta in constituendo iure sit auctoritas. recita. COMMENTARIVS[*](Recita. Commentarius Halm, edd.: R. commentarium RSp2). de consili sententia[*](C. S. RS al.: r. c. p2: De cons. sententia (D. C. S.) Zumpt) libenter ait se facere itaque perscribit. quid, si hoc verbo non esses usus 'libenter'? nos videlicet invitum te quaestum facere putaremus. ac 'de consili sententia'! praeclarum recitari consilium, iudices, audistis; utrum vobis consilium tandem praetoris recitari videbatur, cum audiebatis nomina, an praedonis improbissimi societas atque comitatus?

en foederum interpretes, societatis, pactionis[*](pactionis Nohl: pactiones RS: pactores pkd), religionis auctores! numquam in Sicilia frumentum publice est emptum quin Mamertinis pro portione imperaretur, antequam hoc delectum praeclarumque consilium iste dedit, ut ab his nummos acciperet ac sui similis esset. itaque tantum valuit istius decreti auctoritas quantum debuit eius hominis qui, a quibus frumentum emere debuisset, iis decretum vendidisset. nam statim L. Metellus ut isti successit, ex C. Sacerdotis et ex[*](ex (post et) om. pd) Sex. Peducaei instituto ac litteris frumentum Mamertinis imperavit.

tum illi intellexerunt se id quod a malo auctore emissent diutius obtinere non posse. age porro, tu, qui tam religiosum existimari te voluisti interpretem foederum, cur Tauromenitanis frumentum, cur Netinis imperasti? quarum civitatum utraque foederata est. ac Netini quidem sibi non defuerunt ac, simul[*](def. nam simul ac pd) pronuntiasti libenter te[*](te pkd: om. RS (§38 supra): adierunt te et Halm) Mamertinis remittere, te adierunt et eandem suam causam foederis esse docuerunt. tu aliter decernere eadem in causa non potuisti; pronuntias Netinos frumentum dare non debere et ab his tamen exigis. cedo mihi eiusdem praetoris litteras et rerum decretarum et frumenti imperati. LITTERAE RERVM DECRETARVM. Quid[*](Litterae rerum decretarum Zumpt. Post imperati habent RS eum decretarum, pd et rerum decretarum tritici empti) potius in hac tanta et tam turpi inconstantia suspicari possumus, iudices, quam id quod necesse est, aut isti a Netinis pecuniam cum posceret non datam, aut id esse actum ut intellegerent Mamertini bene se apud istum tam multa pretia ac munera conlocasse, cum idem alii iuris ex eadem causa non obtinerent?

hic mihi etiam audebit mentionem facere Mamertinae laudationis! in qua quam multa sint vulnera quis est vestrum, iudices, quin intellegat? primum enim[*](enim scripsi: ut RSpd Prisc. (Gr. Lat. iii, p. 338): om. Hotoman, Zielinski (Primum om. p1)) in iudiciis qui decem laudatores dare non potest, honestius est ei nullum dare quam illum quasi legitimum numerum consuetudinis non explere. tot in Sicilia civitates sunt quibus tu per triennium praefuisti: arguunt ceterae, paucae et parvae vi[*](vi add. K. Busche) et[*](et (ante metu) om. pd. Cf. i, §57; iii, §67) metu repressae silent, una laudat. hoc quid est nisi intellegere quid habeat utilitatis vera laudatio, sed tamen ita provinciae praefuisse ut hac utilitate necessario sit carendum?

deinde, quod[*](id quod d) alio loco antea dixi, quae est ista tandem laudatio, cuius laudationis legati et principes et publice tibi navem aedificatam et privatim se ipsos abs te spoliatos expilatosque[*](exspoliatosque RSp: corr. Hotoman) esse dixerunt? postremo quid aliud isti faciunt, cum te soli ex Sicilia laudant, nisi testimonio nobis sunt omnia te sibi esse largitum quae tu de[*](de pd Arusianus: om. RS (reip. G1)) re publica nostra detraxeris? quae colonia est in Italia tam bono iure, quod tam immune municipium, quod per hosce annos tam commoda vacatione omnium rerum sit usum quam Mamertina civitas? per triennium soli ex foedere quod debuerunt non dederunt, soli isto praetore omnium rerum immunes fuerunt[*](vitae p: vitae fuerunt d), soli in istius imperio ea condicione vixerunt ut populo Romano nihil darent, Verri nihil negarent[*](denegarent d (nil negarent Zielinski, p. 178)).

verum ut ad classem, quo ex loco sum digressus, revertar, accepisti a Mamertinis navem contra leges, remisisti contra foedera. ita in una civitate bis improbus fuisti, cum et remisisti quod non oportebat, et accepisti quod non licebat. exigere te oportuit navem quae contra praedones, non quae cum praeda navigaret, quae defenderet ne provincia spoliaretur, non quae provinciae[*](quae nova prov. pd) spolia[*](spolia provinciae SG2) portaret. Mamertini tibi et urbem quo furta undique deportares[*](portares pd), et navem in qua exportares praebuerunt[*](praebuerunt SDp: praebuere R); illud tibi oppidum receptaculum praedae fuit, illi homines testes custodesque furtorum, illi tibi et locum furtis et furtorum vehiculum comparaverunt. itaque ne tum quidem cum classem avaritia ac nequitia tua perdidisti Mamertinis navem imperare ausus es; quo tempore in tanta inopia navium tantaque calamitate provinciae, etiamsi precario essent rogandi, tamen ab iis[*](iis Zumpt, edd.: his codd.) impetraretur. reprimebat enim tibi et imperandi vim et rogandi conatum praeclara illa non populo Romano reddita biremis, sed praetori donata cybaea. ea[*](ea d: om. RSp al.) fuit[*](fuit RSY: tui pk al.) merces imperi, auxili, iuris, consuetudinis, foederis.

habetis unius civitatis firmum auxilium amissum ac venditum pretio: cognoscite nunc novam praedandi rationem ab hoc primum excogitatam.sumptum omnem in classem frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque nauarcho civitas semper dare solebat. is neque ut accusaretur a nautis committere audebat, et civibus suis rationes referre[*](rationes referre Graevius: rationes ferre RS: rationem referre pd) debebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam periculo suo versabatur. erat hoc, ut dico, factitatum semper, nec solum in Sicilia sed in omnibus provinciis, etiam in sociorum et Latinorum stipendio ac sumptu, tum cum illorum auxiliis uti solebamus: Verres post imperium constitutum primus imperavit ut ea pecunia omnis a civitatibus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipse praefecisset.