In C. Verrem

agit hominibus gratias et eorum benivolentiam erga se diligentiamque conlaudat. ipse inflammatus scelere et furore in forum venit; ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat. exspectabant omnes[*](homines SY (§152 supra)) quo tandem progressurus aut quidnam acturus esset, cum repente hominem proripi atque in foro medio nudari ac deligari et virgas expediri iubet. clamabat ille miser se civem esse Romanum, municipem Consanum[*](Cosanum RSp); meruisse cum L. Raecio[*](Raecio Halm: Recio R, Retio SD: Pretio pd), splendidissimo equite Romano, qui Panhormi negotiaretur, ex quo haec Verres scire posset. tum iste, se comperisse[*](comperisse ait d) eum speculandi causa in Siciliam a ducibus[*](ab d) fugitivorum esse missum; cuius rei neque index neque vestigium aliquod neque suspicio cuiquam esset ulla; deinde iubet undique hominem vehementissime verberari.

caedebatur virgis in medio foro Messanae civis Romanus, iudices, cum interea nullus gemitus, nulla vox alia illius miseri inter dolorem crepitumque plagarum audiebatur nisi haec, 'civis Romanus sum[*](Civis Rom. sum. Ab his verbis usque ad verba non ad eos §171 deficiunt codd. RSY).' hac se[*](se om. Gell. x. 3, 12) commemoratione civitatis! omnia verbera depulsurum cruciatumque a corpore deiecturum arbitrabatur; is non modo hoc non perfecit, ut[*](at non Eberh.) virgarum vim deprecaretur, sed cum imploraret saepius usurparetque nomen civitatis, crux,—crux, inquam,—infelici et aerumnoso, qui numquam istam[*](pestem pk: potestatem d: del. Sedlmayer (cf. in Cat. i, §2)) pestem viderat[*](providerat K. Busche), comparabatur.

nomen dulce libertatis! o ius eximium nostrae civitatis o lex Porcia legesque Semproniae! o graviter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas! hucine tandem haec[*](haec Gell.: om. pk) omnia reciderunt ut civis Romanus in provincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro virgis caederetur? quid? cum ignes ardentesque[*](ardentesque codd.: candentesque Iord., tamquam e q) laminae ceterique cruciatus admovebantur, si te illius acerba imploratio et vox miserabilis non inhibebat[*](inhibebat r al.: iniebat (b s. l.) p: leniebat Gell.), ne civium quidem Romanorum qui tum aderant fletu et gemitu[*](fletu gemituque Gell.) maximo commovebare? in crucem tu agere ausus es quemquam qui se civem Romanum esse diceret? nolui tam vehementer agere hoc prima actione, iudices, nolui; vidistis enim ut animi multitudinis in istum dolore et odio et communis periculi metu concitarentur. statui egomet mihi tum modum et orationi meae[*](et orationi meae pk: orat. meae (om. et) d edd.: del. Eberh., Nohl) et C. Numitorio, equiti Romano, primo homini, testi meo; et Glabrionem[*](M'. Glabr. Mueller) id quod sapientissime fecit facere laetatus sum, ut repente consilium[*](consilio et testem codd.: corr. Hotom.) in medio testimonio dimitteret. etenim verebatur ne populus Romanus ab isto eas poenas vi repetisse videretur, quas veritus esset ne iste legibus ac vestro iudicio non esset persoluturus.

nunc quoniam iam[*](iam p: om. qrk) exploratum est omnibus quo loco causa tua sit et quid de te futurum sit, sic tecum agam. Gavium istum, quem repentinum speculatorem fuisse dicis, ostendam in lautumias Syracusis a te esse coniectum, neque id solum ex litteris ostendam Syracusanorum, ne possis dicere me, quia sit aliqui[*](aliq p: aliqui qr: aliquis edd.) in litteris Gavius, hoc fingere et eligere nomen, ut hunc illum esse possim dicere, sed ad arbitrium tuum testis dabo qui istum ipsum Syracusis abs te in lautumias coniectum esse dicant. producam etiam Consanos municipes illius ac necessarios, qui te nunc sero doceant, iudices non sero, illum P. Gavium quem tu[*](tu om. qrk) in crucem egisti civem Romanum et[*](et pk: om. qr) municipem Consanum, non speculatorem fugitivorum fuisse.

cum haec omnia quae polliceor cumulate tuis proximis[*](cumulatius et prolixius K. Busche)[*](tuis proximis p rell.: testibus productis Lamb., Nohl (i, §13)) plana fecero, tum istuc ipsum tenebo quod abs te mihi datur; eo contentum esse me[*](esse me p: me esse d edd.) dicam. quid enim nuper tu ipse, cum populi Romani clamore atque impetu perturbatus exsiluisti, quid, inquam, elocutus[*](elocutus pk: locutus d edd.) es? illum, quod moram supplicio quaereret, ideo clamitasse se esse civem Romanum, sed speculatorem fuisse. iam mei testes veri sunt. quid enim dicit aliud C. Numitorius, quid M. et P. Cottii, nobilissimi homines ex agro Tauromenitano, quid Q. Lucceius, qui argentariam Regi maximam fecit, quid ceteri? adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, non qui novisse Gavium, sed se vidisse dicerent, cum is, qui se civem Romanum esse clamaret, in crucem ageretur. hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu confiteris, illum clamitasse se civem esse Romanum[*](Romanum esse q (Ziel. p. 198)); apud te nomen civitatis ne tantum quidem valuisse ut dubitationem aliquam crucis[*](crucis pk (e crudelissimi ortum, ut videtur; secl. aut om. edd. recc.): dilationem aliquam crucis Victoius), ut[*](ut om. d) crudelissimi taeterrimique supplici aliquam parvam moram saltem posset[*](possit p) adferre.

hoc teneo, hic haereo, iudices, hoc sum contentus uno, omitto ac neglego cetera; sua confessione induatur ac iuguletur necesse est. qui esset ignorabas, speculatorem esse suspicabare; non quaero qua suspicione, tua te accuso oratione: civem Romanum se[*](se om. pk) esse dicebat. si tu apud Persas aut in extrema India deprensus[*](depnsus p: deprensus qrk: deprehensus vulg.), Verres, ad supplicium ducerere, quid aliud clamitares nisi te civem esse Romanum? et si tibi ignoto apud ignotos, apud barbaros, apud homines in extremis atque ultimis gentibus positos, nobile et inlustre apud omnis nomen civitatis tuae profuisset, ille, quisquis erat, quem tu in crucem rapiebas, qui tibi esset ignotus, cum civem se Romanum esse diceret, apud te praetorem[*](praet. populi Romani Eberh. (v, §§28, 136)) si non effugium ne moram quidem mortis mentione atque usurpatione civitatis adsequi potuit?

homines tenues, obscuro loco nati, navigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea[*](ante pk (iv, §§104, 132; v, §§20, 167): antea adierant neque Gell. i. 7, 2) viderunt, ubi neque noti esse iis quo venerunt, neque semper[*](semper om. pk) cum cognitoribus esse possunt. hac una tamen fiducia civitatis non modo apud nostros magistratus, qui et legum et existimationis periculo continentur, neque apud civis solum Romanos, qui et sermonis et iuris et multarum rerum[*](rerum om. prk) societate iuncti sunt, fore se tutos arbitrantur, sed, quocumque venerint, hanc sibi rem praesidio sperant futuram[*](futuram prk (futurum Gell. l. c.): esse futuram q).

tolle hanc spem, tolle hoc praesidium civibus Romanis, constitue nihil esse opis in hac voce, 'civis Romanus sum,' posse impune praetorem aut alium quempiam[*](quempiam pk: quemlibet d vulg.) supplicium quod velit in eum constituere qui se civem Romanum esse dicat, quod qui sit[*](qui sit Halm: quis d: eum quis pk: eum qui sit Richt., Eberh.) ignoret: iam omnis provincias, iam omnia regna, iam omnis liberas civitates, iam omnem orbem terrarum, qui semper nostris hominibus maxime patuit, civibus Romanis ista[*](ista pk: hac qr) defensione praecluseris. quid? si L. Raecium[*](Raecium Halm (§161 supra): Recium, Pretium codd.), equitem Romanum, qui tum erat[*](erat om. d: in Sicilia erat q) in Sicilia, nominabat, etiamne id magnum fuit, Panhormum litteras mittere? adservasses hominem custodiis Mamertinorum tuorum, vinctum clausum habuisses, dum Panhormo Raecius veniret; cognosceret hominem, aliquid de summo supplicio remitteres; si ignoraret, tum, si ita tibi videretur, hoc iuris in omnis constitueres, ut, qui neque tibi notus esset neque cognitorem locupletem daret, quamvis civis Romanus esset, in crucem tolleretur.

sed quid ego plura de Gavio? quasi tu Gavio tum fueris infestus ac non nomini generi iuri civium hostis. non illi, inquam, homini sed causae communi libertatis inimicus fuisti. quid enim attinuit, cum Mamertini more[*](more Naugerius: nomine codd.) atque instituto suo crucem fixissent post urbem in via Pompeia, te iubere in ea parte figere quae ad fretum spectaret, et hoc addere,—quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientibus dixisti palam,—te idcirco illum locum deligere, ut ille, quoniam se civem Romanum esse diceret, ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospicere posset? itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messanam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto delectus est, ut ille in dolore cruciatuque moriens perangusto fretu[*](fretu Gell. xiii. 21, 15: freto codd.) divisa servitutis ac libertatis iura cognosceret, Italia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio adfixum[*](adfixum Naugerius: defixum pk: fixum Nonius: ea fixum d) videret.

facinus est vincire civem Romanum, scelus verberare, prope parricidium necare: quid dicam in crucem tollere? verbo satis digno tam nefaria res appellari nullo modo potest. non fuit his omnibus iste contentus; 'spectet,' inquit, 'patriam; in conspectu legum libertatisque moriatur.' non tu hoc loco Gavium, non unum hominem nescio quem, sed[*](sed Severianus, Rhett. Lat. Min. p. 367: c. r. sed prk: civem Romanum sed edd.) communem libertatis et civitatis causam in illum cruciatum et crucem egisti. iam vero videte hominis audaciam! nonne eum graviter tulisse arbitramini quod illam civibus Romanis crucem non posset in foro, non in comitio, non in rostris defigere? quod enim his locis in provincia sua celebritate simillimum, regione proximum potuit, elegit[*](eligit pk); monumentum sceleris audaciaeque suae voluit esse in conspectu Italiae, vestibulo Siciliae, praetervectione omnium qui ultro citroque s navigarent.

si haec non ad civis Romanos, non ad aliquos amicos nostrae civitatis, non ad eos qui populi Romani nomen audissent, denique si non ad homines verum ad bestias, aut etiam, ut longius progrediar, si in aliqua desertissima solitudine ad saxa et ad scopulos haec conqueri ac deplorare vellem, tamen omnia muta atque inanima[*](inanima Naugerius: inanimata RSY: inanimalia pk) tanta et tam indigna rerum acerbitate commoverentur. nunc vero cum loquar apud senatores populi Romani, legum et[*](et om. d) iudiciorum et iuris[*](et iuris RS: et om. pk) auctores, timere non debeo ne non unus iste civis Romanus illa cruce dignus, ceteri omnes simili periculo indignissimi iudicentur.

Paulo ante, iudices, lacrimas in morte misera atque indigna nauarchorum non tenebamus, et recte ac merito sociorum innocentium miseria commovebamur: quid nunc in nostro sanguine tandem facere debemus? nam civium Romanorum omnium sanguis coniunctus existimandus est, quoniam et salutis omnium ratio et veritas postulat. omnes hoc loco cives Romani, et qui adsunt et qui ubique sunt, vestram severitatem desiderant[*](vestram sever. desid. pk: om. RSY), vestram fidem implorant, vestrum auxilium requirunt; omnia sua iura commoda auxilia, totam denique libertatem in vestris sententiis versari arbitrantur.

A me tametsi satis habent, tamen, si res aliter acciderit, plus habebunt fortasse quam postulant. nam si qua vis istum de vestra severitate eripuerit, id quod neque metuo, iudices, neque ullo modo fieri posse video,—sed si in hoc me ratio fefellerit, Siculi causam suam perisse querentur et mecum pariter moleste ferent, populus quidem Romanus brevi, quoniam mihi potestatem apud se agendi dedit, ius suum me agente suis suffragiis ante Kalendas Februarias recuperabit. ac si de mea gloria atque amplitudine quaeritis, iudices, non est alienum meis rationibus istum mihi ex hoc iudicio ereptum ad illud populi Romani iudicium reservari. splendida est illa causa, probabilis mihi et facilis, populo grata atque iucunda; denique si videor hic, id quod ego non quaesivi, de uno isto voluisse crescere, isto absoluto, quod sine multorum scelere fieri non potest, de multis mihi crescere licebit. sed mehercule vestra reique publicae causa, iudices, nolo in hoc delecto consilio tantum flagiti[*](flagitii RSDYp: flagitium d) esse commissum, nolo eos iudices quos ego probarim atque delegerim sic in hac urbe notatos isto absoluto[*](isto absoluto del. J. J. Hartman) ambulare ut non cera sed caeno obliti esse videantur.

quam ob rem te quoque, Hortensi, si qui monendi locus ex hoc loco est, moneo videas etiam atque etiam et consideres quid agas, quo progrediare, quem hominem et qua ratione defendas. neque de illo tibi quicquam praefinio quo minus ingenio mecum atque omni dicendi facultate contendas; cetera si qua putas te occultius extra iudicium quae ad iudicium pertineant facere posse, si quid artificio consilio potentia gratia, copiis istius moliri cogitas, magno opere[*](magno opere Rpq: magnopere S) censeo desistas, et illa quae temptata iam et coepta sunt ab isto, a me autem pervestigata et cognita, moneo ut exstinguas et longius progredi ne sinas. Magno tuo periculo peccabitur in hoc iudicio, maiore quam putas.

quod enim te liberatum iam existimationis metu, defunctum honoribus designatum consulem cogites, mihi crede, ornamenta ista[*](ista ornamenta pq) et beneficia populi Romani non minore negotio retinentur quam comparantur. tulit haec civitas quoad potuit, quoad necesse fuit, regiam istam vestram dominationem in iudiciis et in omni re publica, tulit; sed quo die populo Romano tribuni plebi[*](plebi RS: pl. p: plebis d) restituti sunt, omnia ista vobis, si forte nondum intellegitis[*](non intell. p), adempta atque erepta sunt. omnium nunc oculi coniecti sunt hoc ipso tempore in unum quemque nostrum, qua fide ego accusem, qua religione hi iudicent, qua tu ratione defendas.

de omnibus nobis, si qui tantulum de recta regione deflexerit, non illa tacita existimatio quam antea contemnere solebatis, sed vehemens ac liberum populi Romani iudicium consequetur. nulla tibi, (2Quinte, cum isto cognatio, nulla necessitudo; quibus excusationibus antea nimium in aliquo iudicio studium[*](alio quodam iud. Kays.) tuum defendere solebas, earum habere in hoc homine nullam potes[*](potes S: potest R). quae iste in provincia palam dictitabat, cum ea quae faciebat tua se fiducia facere dicebat, ea ne vera putentur tibi maxime est providendum.

ego mei rationem iam offici confido esse omnibus iniquissimis meis[*](meis abesse malit J. J. Hartman; sed cf. ii, §167) persolutam; nam istum paucis horis primae actionis[*](primae act. del. Hartman) omnium mortalium sententiis condemnavi. reliquum iudicium iam non de mea fide, quae perspecta est, nec de istius vita, quae damnata est, sed de iudicibus et, vere ut dicam, de te futurum est. at quo tempore futurum est?—nam id maxime providendum est; etenim cum omnibus in rebus, tum in re publica permagni momenti est ratio atque inclinatio temporum. nempe eo, cum populus Romanus aliud genus hominum atque alium ordinem ad res iudicandas requirit, nempe[*](nempe del. Kays.) lege de iudiciis iudicibusque novis[*](novis om. p) promulgata; quam non is promulgavit quo[*](quo RSY: cuius d: om. p) nomine proscriptam videtis, sed hic reus,—hic, inquam, sua spe atque opinione quam de vobis habet legem illam scribendam promulgandamque curavit.

itaque cum primo agere coepimus, lex non erat promulgata; cum iste vestra severitate permotus multa signa dederat quam ob rem responsurus non videretur, mentio de lege nulla fiebat; posteaquam iste recreari et confirmari visus est, lex statim promulgata est. cui legi cum vestra dignitas vehementer adversetur, istius spes falsa et insignis impudentia maxime suffragatur. hic si quid erit commissum a quoquam vestrum quod reprendatur[*](reprendatur R: reprehendatur SYp), aut populus Romanus iudicabit de eo[*](eo Rp: eodem S al.) homine quem iam ante iudiciis indignum putarit[*](putarit Halm: putavit SDpd: putaret R (§187 infra)), aut ei qui[*](aut et hi RSY) propter offensionem iudiciorum de veteribus iudicibus[*](de veteribus iudicibus (iudiciis d) del. Kays.) lege nova novi iudices erunt constituti.

mihi porro, ut ego non dicam, quis omnium mortalium non intellegit quam longe progredi sit necesse? potero silere, Hortensi, potero dissimulare, cum tantum res publica vulnus acceperit ut expilatae provinciae[*](expilatae provinciae pd: -a -a (evexati R) RSD), vexati socii, di immortales spoliati, cives Romani cruciati et necati impune me actore esse videantur? potero ego hoc[*](ego hoc RSDq: hoc ego pd (iii, §4)) onus tantum aut in hoc iudicio deponere aut tacitus[*](aut diutius tacitus pd) sustinere? non agitanda res erit, non in medium proferenda, non populi Romani fides imploranda, non omnes qui tanto se scelere obstrinxerunt ut aut fidem suam corrumpi paterentur aut iudicium corrumperent in discrimen aut[*](ac d) iudicium vocandi?

quaeret aliquis fortasse, 'tantumne igitur laborem[*](tantum tibi lab. SY), tantas inimicitias tot hominum suscepturus es[*](es om. p)?' non studio quidem hercule ullo neque voluntate; sed non idem licet mihi quod iis qui nobili genere nati sunt, quibus omnia populi Romani beneficia dormientibus deferuntur; longe alia mihi lege in hac civitate et condicione vivendum est. venit mihi in mentem M. Catonis, hominis sapientissimi et vigilantissimi; qui cum se virtute non genere populo Romano commendari putaret, cum ipse sui generis initium ac nominis ab se gigni et propagari vellet, hominum potentissimorum suscepit inimicitias, et maximis laboribus suis usque[*](suis usque SDY: suisque R: usque pd) ad summam senectutem summa[*](senect. summa om. RSD) cum gloria vixit.