In C. Verrem

atque ut intellegatis cuius modi ista iudicia in octuplum, cuius modi istius de cohorte recuperatores existimati sint, sic attendite. ecquem putatis decumanum[*](decumanum putatis O), hac licentia permissa ut tantum ab aratore quantum poposcisset auferret, plus quam deberetur poposcisse? considerate cum vestris animis vosmet ipsi ecquem putetis, praesertim cum id non solum avaritia[*](avaritia VcO: sine avaritia p rell.) sed etiam imprudentia accidere potuerit. multos necesse est. at ego omnis dico plus, ac multo plus[*](ac multo plus VcO: om. rell. (habet p omnis plus quam dec. abst. mediis omissis)), quam decumam[*](decumam VO: -as p rell.) abstulisse. cedo mihi unum ex triennio praeturae tuae qui octupli damnatus sit. damnatus? immo vero in quem iudicium ex edicto tuo postulatum sit. nemo erat videlicet aratorum qui iniuriam sibi factam queri posset, nemo decumanorum qui grano amplius sibi quam[*](sibi quam Vp rell.: quam sibi O) deberetur deberi professus esset. immo vero contra rapiebat et asportabat quantum a quoque volebat Apronius, omnibus autem locis aratores spoliati ac vexati querebantur; neque tamen ullum iudicium reperietur.

quid est hoc? tot[*](tot (ante viri) cO: om. rell.) viri fortes honesti gratiosi, tot Siculi, tot equites Romani, ab homine nequissimo ac turpissimo laesi poenam octupli sine ulla dubitatione commissam non persequebantur? quae causa, quae ratio est? una illa, iudices, quam videtis, quod ultro etiam inlusos se et inrisos[*](irrisos cOk: irritos p rell.) ab iudicio discessuros videbant. etenim quod esset iudicium, cum ex Verris turpissimo flagitiosissimoque comitatu tres recuperatorum nomine adsedissent adseculae istius, non a patre ei traditi sed a meretricula commendati?

ageret videlicet causam arator; nihil sibi frumenti ab Apronio relictum, bona sua etiam direpta, se pulsatum verberatumque diceret; conferrent viri boni capita, de comissatione loquerentur inter se ac de mulierculis, si quas a praetore abeuntis possent deprehendere; res agi videretur. surrexisset Apronius, nova dignitas publicani, non ut decumanus squaloris plenus ac pulveris, sed unguentis oblitus, vino vigiliisque languidus; omnia primo motu ac spiritu suo vini unguenti corporis odore complesset. dixisset haec quae volgo dicere solebat, non se decumas emisse, sed bona fortunasque aratorum, non se decumanum esse Apronium, sed Verrem alterum dominum illorum ac tyrannum. quae cum dixisset, illi viri optimi[*](viri optimi optiliu O: viri auct. Halm. secl. Kays.) de cohorte istius recuperatores non de absolvendo Apronio deliberarent, sed quaererent ecquo modo petitorem ipsum Apronio condemnare possent[*](condemnare possent cOq: condemnarent pk).

hanc tu licentiam diripiendorum aratorum cum decumanis, hoc est cum Apronio permisisses, ut quantum vellet posceret, quantum poposcisset auferret, hoc tibi defensionis ad iudicium tuum comparabas, habuisse te edictum recuperatores daturum in octuplum[*](in octuplum daturum O)? si mehercule[*](mehercules O (§46 infra)) ex omni copia conventus Syracusani, splendidissimorum honestissimorumque hominum[*](hon. hominum cO: hom. hon. p rell.), faceres potestatem aratori non modo reiciendi sed etiam sumendi recuperatores, tamen[*](tamen codd. praeter O (iam)) hoc novum genus iniuriae ferre nemo posset, te, cum tuos omnis fructus publicano tradidisses et rem de manibus amisisses, tum bona tua repetere ac persequi lite atque iudicio.

cum vero verbo iudicium sit in edicto, re quidem vera[*](re vera quidem O) tuorum comitum, hominum nequissimorum, conlusio cum decumanis, sociis tuis atque adeo procuratoribus, tamen audes ullius mentionem iudici[*](ment. iudici Opk (prob. Ziel. p. 195): iud. ment. rell.) facere? praesertim cum id non modo oratione mea sed etiam re ipsa refellatur, quod in tantis incommodis aratorum iniuriisque decumanorum nullum ex isto praeclaro edicto non modo factum sed ne postulatum quidem iudicium invenitur[*](quod... invenitur cO: cum... inveniatur p rell.).

erit tamen in aratores lenior quam videtur. nam qui in decumanos octupli iudicium se daturum edixit, idem habuit in edicto se in aratorem in quadruplum daturum. quis hunc audet dicere aratoribus infestum aut inimicum fuisse? quanto lenior est quam in publicanum! edixit ut, quod decumanus edidisset sibi dari oportere, id ab aratore magistratus Siculus exigeret. quid est reliqui[*](est reliqui c F p rell.: reliqui est O) iudici quod in aratorem dari possit[*](possit O: posset rell. (iii, §140))? 'non malum est,' inquit, 'esse istam formidinem, ut, cum exactum sit ab aratore, tamen ne se commoveat reliquus metus iudici sit.' si iudicio vis a me exigere, remove Siculum magistratum: si hanc vim adhibes, quid opus est iudicio? quis porro erit quin[*](quin pk: qui O: qui non rell.) malit decumanis tuis dare quod poposcerint, quam ab adseculis tuis quadruplo[*](quadruplo cO: quadrupli rell.) condemnari?

illa vero praeclara est clausula edicti, quod omnium controversiarum quae essent inter aratorem et decumanum, si uter velit, edicit se recuperatores daturum. primum quae potest esse controversia, cum is qui petere debet aufert, et cum is non quantum debetur sed quantum commodum est aufert, ille autem unde ablatum est iudicio suum recuperare nullo modo potest? deinde in hoc homo luteus etiam callidus ac veterator esse vult, quod ita scribit, SI VTER VOLET[*](velit Oq), RECVPERATORES DABO. quam lepide se furari putat! Vtrique facit potestatem, sed utrum ita scripserit, 'si uter volet' an 'si decumanus volet[*](dec. velit O),' nihil interest; arator enim tuos istos recuperatores numquam volet.

quid? illa cuius modi sunt quae ex tempore ab Apronio admonitus edixit? Q. Septicio, honestissimo equite Romano, resistente Apronio et adfirmante se plus decuma non daturum, exoritur peculiare edictum repentinum, ne quis frumentum de area tolleret antequam cum decumano pactus esset. ferebat hanc quoque iniquitatem septicius et imbri frumentum corrumpi in area patiebatur, cum illud edictum repente uberrimum et quaestuosissimum nascitur, ut an te Kalendas Sextilis omnis decumas ad aquam deportatas haberent.

hoc edicto non Siculi, nam eos quidem superioribus edictis satis perdiderat atque adflixerat, sed isti ipsi equites Romani qui suum ius retinere se contra Apronium posse erant arbitrati, splendidi homines et aliis praetoribus gratiosi, vincti Apronio traditi sunt. attendite enim cuius modi edicta sint. NE TOLLAT, inquit, EX AREA, NISI ERIT PACTVS. satis haec magna vis est ad inique paciscendum; malo enim plus dare quam non mature ex area tollere. at ista vis Septicium et non nullos septici similis non coercet, qui ita dicunt, 'non[*](non cO: ne p rell.) tollam potius quam paciscar.' his hoc opponitur[*](opponitur cO: apponitur p rell.), 'deportatum habeas ante Kalendas Sextilis.' deportabo igitur. 'Nisi pactus eris, non commovebis.' sic deportandi dies praestituta tollere cogebat ex area: prohibitio[*](prohibitio cO: cohibitio p rell.) tollendi, nisi pactus esset, vim adhibebat pactioni, non voluntatem.

iam vero illud non solum contra legem Hieronicam nec solum contra consuetudinem superiorum, sed etiam contra omnia iura Siculorum, quae habent a senatu populoque Romano, ne quis extra suum forum vadimonium promittere cogatur. statuit iste ut arator decumano quo[*](quo cO: quod p rell.) vellet decumanus vadimonium promitteret, ut hic quoque Apronio, cum ex Leontino usque[*](usque ad O) Lilybaeum aliquem vadaretur, ex miseris aratoribus calumniandi quaestus accederet. quamquam illa fuit ad calumniam singulari consilio reperta ratio, quod edixerat ut aratores iugera sationum suarum profiterentur. quae res cum ad pactiones iniquissimas magnam vim habuit, sicut ostendam, neque[*](ostendam neque cO: ostendemus nec p rell.) ad ullam utilitatem rei publicae pertinuit, tum vero ad calumnias, in quas omnes inciderent quos vellet Apronius.

Vt enim quisque contra voluntatem eius dixerat, ita in eum iudicium de professione iugerum postulabatur, cuius iudici metu magnus a multis frumenti numerus ablatus magnaeque pecuniae coactae sunt; non quo iugerum numerum vere profiteri esset difficile aut amplius etiam profiteri, quid enim in eo periculi esse posset[*](esse posset p rell.: possit esse O (§161 infra))? sed causa erat iudici postulandi quod ex edicto professus non esset. iudicium autem quod fuerit isto praetore, si quae cohors et qui comitatus fuerit meministis, scire debetis. quid igitur est quod ex hac iniquitate novorum edictorum intellegi velim, iudices? iniuriamne factam sociis? at videtis. auctoritatem superiorum repudiatam? non audebit negare.

tantum Apronium[*](Apron. tm O) isto praetore potuisse? confiteatur necesse est. sed vos fortasse, quod vos lex commonet, id in hoc loco quaeretis, num quas ex hisce rebus pecunias ceperit. docebo cepisse maximas, omnisque eas iniquitates de quibus antea dixi sui quaestus causa constituisse vincam[*](vincam cO: convincam p al.), si prius illud propugnaculum quo contra omnis meos impetus usurum se putat ex defensione eius deiecero. 'Magno,' inquit, 'decumas vendidi.' quid ais[*](ais om. O)? an tu decumas, homo audacissime atque amentissime, vendidisti? tu partis eas quas te senatus populusque Romanus voluit, an fructus integros atque adeo bona fortunasque aratorum omnis vendidisti? si palam praeco iussu tuo praedicasset non decumas frumenti sed dimidias venire partis, et ita emptores accessissent ut ad dimidias partis emendas, si pluris vendidisses tu dimidias quam ceteri decumas, cuinam mirum videretur? quid? si[*](Quid si VO: Quid vero si p edd.) praeco decumas pronuntiavit, re vera,—hoc est lege, edicto, condicione,—plus etiam quam dimidiae venierunt, tamen[*](tamenne malit Muell. (§49 infra)) hoc tibi praeclarum putabis, te pluris quod non licebat quam ceteros quod oportebat vendidisse? pluris decumas vendidisti[*](decum. vend. cO (prob. Ziel.): vend. decum. Vp rell.) quam ceteri.

quibus rebus id adsecutus es? innocentia? aspice aedem Castoris; deinde, si audes, fac mentionem innocentiae. diligentia? codicis lituras tui contemplare in Stheni Thermitani nomine; deinde aude te dicere[*](diere aude te V) diligentem. ingenio? qui testis interrogare[*](interrogare VO: -ari p rell.) priore actione nolueris et iis tacitus[*](tacitus VcO: tacitum rell. (et iis... malueris om. p)) os tuum praebere malueris, quamvis et te et patronos tuos ingeniosos esse dicito. quare igitur id quod ais adsecutus es? Magna est laus[*](est laus V: enim est laus p: enim laus est qr) si superiores consilio vicisti, posterioribus exemplum atque auctoritatem reliquisti. tibi fortasse idoneus fuit nemo quem imitarere; at te videlicet inventorem rerum optimarum ac principem imitabuntur omnes.

quis arator te praetore decumam dedit? quis duas? quis non maximo se adfectum beneficio putavit cum tribus decumis pro una defungeretur, praeter paucos qui propter societatem furtorum tuorum[*](tuorum om. V) nihil omnino dederunt? vide inter importunitatem tuam senatusque bonitatem quid intersit. senatus cum temporibus rei publicae cogitur ut decernat ut alterae decumae exigantur, ita decernit ut pro his decumis pecunia[*](pro his dec. pec. VO: pec. pro his dec. p rell.) solvatur aratoribus, ut, quod[*](quod V: quo cOp) plus sumitur quam debetur, id emi non auferri putetur: tu cum tot decumas non senatus consulto, sed novis edictis tuis nefariisque institutis exigeres et eriperes, magnum te fecisse arbitrare[*](arbitrare VO: -abare, -abere p rell.) si pluris vendideris quam L. Hortensius, pater istius Q. Hortensi, quam Cn. Pompeius, quam C. Marcellus[*](C. Marc. VO: M. Marc. rell.), qui ab aequitate, ab lege, ab institutis non recesserunt?

an tibi unius anni aut bienni ratio fuit habenda[*](fuit habenda VO: habenda fuit p rell.), salus provinciae, commoda rei frumentariae, ratio rei publicae in posteritatem[*](in posteritatem VcO: in posterum pk) fuit neglegenda? cum rem ita constitutam accepisses ut et populo Romano satis frumenti ex Sicilia suppeditaretur et aratoribus tamen arare atque agros colere expediret, quid effecisti, quid adsecutus es? Vt populo Romano nescio quid te praetore[*](praetore VO: om. pk) ad decumas accederet, deserendas arationes relinquendasque curasti. successit tibi L. Metellus. tu innocentior quam Metellus? tu laudis et honoris cupidior? tibi enim consulatus quaerebatur, Metello paternus honos et avitus neglegebatur. multo minoris vendidit non modo quam tu, sed etiam quam qui ante te[*](te om. Vq (§18 supra)) vendiderunt.quaero, si ipse excogitare non potuerat[*](potuerat VO: poterat rell.) quem ad modum quam plurimo venderet, ne tua quidem recentia proximi praetoris vestigia persequi poterat, ut tuis praeclaris abs te principe inventis et excogitatis edictis atque institutis uteretur?

ille vero tum se minime Metellum fore putavit[*](putavit V: putabit O: putasset p rell.) si te ulla in re imitatus esset; qui ab urbe Roma, quod nemo umquam post hominum memoriam fecit, cum sibi in provinciam proficiscendum putaret, litteras ad Siciliae civitates[*](civitates Siciliae V) miserit, per quas hortatur et rogat ut arent, ut serant. in beneficio praetor[*](praetor VO: p r p: populi Romani rell. (i, §4)) hoc petit aliquanto ante adventum suum et simul ostendit se lege Hieronica venditurum, hoc est in omni ratione decumarum nihil istius[*](istius V: isti p rell.) simile facturum. atque haec non cupiditate aliqua scribit inductus ut in alienam provinciam mittat litteras[*](litteras mittat V) ante tempus, sed consilio, ne, si tempus sationis praeterisset, granum ex[*](ex cO: de V: in rell. (ii, §§24, 189; iii, §14 iv, §7)) provincia Sicilia nullum haberemus.

cognoscite Metelli litteras. recita[*](Recita om. V). EPISTVLA L. METELLI. hae litterae, iudices, L. Metelli, quas audistis, hoc quantum est ex Sicilia frumenti hornotini exaraverunt: glebam commosset in agro decumano Siciliae nemo, si Metellus hanc epistulam non misisset. quid? Metello divinitus hoc venit in mentem an ab Siculis[*](a Siculis V), qui Romam frequentissimi convenerant, negotiatoribusque[*](a negotiatoribus V) Siciliae doctus est? quorum quanti conventus ad Marcellos, antiquissimos Siciliae patronos, quanti ad Cn. Pompeium tum[*](tum Maius, edd. recc.: tuum V: om. rell.) consulem designatum, ceterosque illius provinciae necessarios fieri soliti sint, quis ignorat? quod quidem, iudices, nullo umquam de homine factum est, ut absens accusaretur ab iis palam quorum in bona liberosque summum imperium potestatemque haberet. tanta vis erat iniuriarum ut homines quidvis perpeti quam non de istius improbitate deplorare et conqueri mallent.

quas litteras cum ad omnis civitates prope suppliciter misisset Metellus, tamen antiquum modum sationis nulla ex parte adsequi[*](adsequi VcO: exsequi rell.) potuit; diffugerant enim permulti, id quod ostendam, nec solum arationes sed etiam sedes suas patrias istius iniuriis exagitati reliquerant. non mehercule[*](mehercules O (§32 supra)) augendi[*](augendi criminis VO: crim. aug. p rell.) criminis causa, iudices, dicam, sed, quem ipse accepi[*](ipse accepi VO: accepi ipse rell.) oculis animoque sensum, hunc vere apud vos et, ut potero, planissime exponam.

nam cum quadriennio post in Siciliam venissem, sic mihi adfecta visa est ut eae[*](eae Vp: esse O: hae rell.) terrae solent in quibus bellum acerbum diuturnumque versatum est. quos ego campos antea collisque nitidissimos viridissimosque vidissem, hos ita vastatos nunc ac desertos videbam ut ager ipse cultorem desiderare ac lugere dominum videretur. Herbitensis ager et Hennensis, Murgentinus, Assorinus, Imacharensis, Agyrinensis ita relictus erat ex maxima parte ut[*](ut ex maxima parte O) non solum iugorum[*](iugorum V (§121 infra): iugerum rell.) sed etiam dominorum multitudinem quaereremus; Aetnensis vero ager, qui solebat esse cultissimus, et, quod caput est rei frumentariae, campus Leontinus,—cuius antea[*](ante V (ii, §82; iii, §§24, 63)) species haec erat ut, cum obsitum vidisses, annonae caritatem non vererere,—sic erat deformis atque horridus ut in uberrima Siciliae parte Siciliam quaereremus; labefactarat enim vehementer aratores iam superior annus, proximus vero funditus everterat.

tu mihi etiam audes mentionem facere decumarum? tu in tanta improbitate[*](in tanta improb. cO: om. rell. (unde vulg. tu in tanta acerbitate)), in tanta acerbitate, in tot ac[*](ac O: et p rell. (§53)) tantis iniuriis, cum in arationibus et in earum rerum iure provincia Sicilia consistat, eversis funditus aratoribus, relictis agris, cum in provincia tam locuplete ac referta non modo rem sed ne spem quidem ullam reliquam cuiquam feceris, aliquid te populare putabis[*](putas al. in mg. Lamb. 1584) habere cum dices[*](dices p rell.: dicis Oq al. in mg. Lamb. 1584) te pluris quam ceteros decumas vendidisse? quasi vero aut populus Romanus hoc voluerit aut senatus hoc tibi[*](tibi hoc O) mandaverit, ut, cum omnis aratorum fortunas decumarum nomine eriperes, in posterum fructu illo commodoque rei frumentariae[*](frum. rei O) populum Romanum privares[*](rem publicam privares O, al. in mg. Lamb. 1584), deinde, si quam partem tuae praedae ad summam decumarum addidisses, bene de re publica[*](bene de re pub. cO: om. p rell.), bene de populo Romano meritus viderere. atque[*](Atque cO: atque haec p rell.) perinde loquor quasi in eo sit iniquitas eius reprehendenda, quod propter gloriae cupiditatem, ut aliquos summa frumenti decumani vinceret, acerbiorem legem, duriora edicta interposuerit, omnium superiorum auctoritatem repudiarit.