Divinarum Institutionum

quid enim potuit in eo ratio moliri quod numquam sumpsit exordium? nam priusquam fiat aliquid aut struatur, opus est consilio, ut disponi possit [*](EPITOME 18-593, 6] c. 62, 5 s. ) [*](BHPj 2 et ita factus est om. HP 4 quos (s in ras. ex d m. 1 ?) P mortalis (i ex e m. 2) P soluibilis B1, pr. i del. B3, solubilis (alt. i ex e m. 2) P 5 ipse] et ipse H ii edd., hiril B2, hi H, bi* (i er.) P 6 reil B2, et HP quadratet ex quadraret P1\' intellegeret om. P perituru (~ m. 3) B 7 lion1 B3 10 opera* (m er.) H nos om. H 11 humani* B ceterarumque Heumannus, ceterorumque C 12 finctio H 14 perpetua* (e er.) H uidere uos (hoc Zangemeisterus legit, nos Thomasius et Isaeus editkrrmt) B; an fort. uerba quibus se. oblectaret post uoluit ponenda sunt? 15 uerba et suis - conflngere ab Heumanno coniectura noti probabili temptata defendit Buenemannus coni. II 4, 19 configere B, confingeret H 16 et om. H nihil*ominus (h er.) B 17 praecipuaque uel -aeque B\', corr. BY 18 illum B 19 lesjse P2\' ipsum] ipse Egnatius, sed cf. Epit. 62, 6 ipsum enim esse-potest etBuenemannum 20 nequeunt edd. 23 aut] ut H *struatur (i er.) B )

itaque omne opus ratio praecedit: non habet ergo rationem quod factum non est. atquin mundus habet rationem, quia et constat et regitur: ergo factus est; si factus est, et resoluetur.

reddant ergo isti rationem, si possunt, cur aut factus in principio sit aut postea resoluatur. quod quia docere non poterat Epicurus siue Democritus, sua sponte natum esse dixit seminibus inter se passim coeuntibus: quibus iterum resolutis discidium atque interitum secuturum.

corrupit ergo quod recte uiderat et totam rationem penitus ignorantia rationis euertit redegitque mundum et omnia quae in eo geruntur ad similitudinem cuiusdam uanissimi somnii, siquidem rebus humanis ratio nulla subsistet.

cum uero mundum omnesque partes eius ut uidemus mirabilis ratio gubernet, cum caeli temperatio et aequalis in ipsa uarietate cursus astrorum luminumque caelestium, temporum constans ac mira descriptio, terrarum uaria fecunditas, plana camporum, munimenta et aggeres montium, uiriditas ubertasque siluarum, fontium saluberrima eruptio, fluminum opportuna inundatio, maris opulenta et copiosa interfusio, uentorum diuersa et utilis aspiratio ceteraque omnia ratione summa constent, quis tam caecus est ut [*](AUCTORES § 23 s. (Epicurus)] cf. ad frg. 382 (pag. 256, 20). ) [*](BHP] 1 quicquam] umiqiuam P 2 omnem Bl, m del. B3 procedit B1, corr. B2 rationem habet P 3 quia et] quae H 4 ergo factus est] et factus est ergo (corr. m. 1 ?) B; ergo et factus est edd. si] et si P 5 rationem isti H 7 po**terat (te er.) H natu H 8 seminibus (e ex i) B; non recte quis (uel) seminibus coniciat conl. Epit. 62, 6 aut sua sponte esse nata aut minutorum seminum conglobatione concreta, Inst. VII 7,8 qui uel omnia sua sponte nata esse dixerunt uel minutis seminibus conglobatis, contra quos locos cf. III 17,20 sed omnia sua sponte fieri necesse est, 21 sunt enim semina eqs., 23 (Leucippum .. Democritus .. Epicuro) cooutibus P 10 recti B 11 redigitque B 12 somnii1 B2 huminis P1, corr. P2 13 subsistat H uero] ergo H 14 ut uidemus mirabilis] uitae uideamus quemadmodum mirabilis B 15 & (exp. m. 1 ?) gubernet (in ras. m. 1 ?) P aequans B 16 temporum] ac temporum H ad P1, corr. P3 descriptio C, malim discriptio 19 oportuna HP inunHdatio (nu er.) H 20 aspiratio P1? 21 constewt (n m. 1 uel 2) B est om. B )

si ergo sine causa nec est nec fit omnino quicquam, si et prouidentia summi dei ex dispositione rerum et uirtus ex magnitudine et potestas ex gubernatione manifesta est, hebetes ergo et insani qui prouidentiam non esse dixerunt. non inprobarem, si deos idcirco non esse dicerent ut unum dicerent, cum autem ideo ut nullum, qui eos delirasse non putat, ipse delirat.

Sed de prouidentia satis in primo libro diximus: quae si est, ut apparet ex mirabilitate operum suorum, necesse est etiam hominem ceterasque animantes eadem prouidentia creauerit.

uideamus ergo quae ratio fuerit fingendi generis humani, quoniam constat, id quod Stoici aiunt, hominum causa mundum esse fabricatum; quamquam in hoc ipso non mediocriter peccent, quod non hominis causa dicunt, sed hominum: unius enim singularis appellatio totum conprehendit humanum genus.

sed hoc ideo, quia ignorant unum hominem a deo esse formatum putantque homines in omnibus terris et agris tamquam fungos esse generatos. at Hermes non ignorauit hominem et a deo et ad dei similitudinem fictum. sed redeo ad propositum.

nihil est, ut opinor, quod sit propter se ipsum factum, sed quidquid omnino fit, ad usum aliquem fieri necesse est. quis est enim uel tam ineptus uel tam otiosus, ut adgrediatur aliquid facere frustra ex quo nullam utilitatem, nullum commodum speret?

qui domum aedificat, non idcirco [*](EPITOME 13 s.] c. 63, 7. 19 tamquam fungos] cf. c. 9, 2. 21-594, 17] c. 63, 5 s. (a nec fiet). ) [*](AUCTORES 19 Hermes] cf. ad pag. 149, 13.\' ) [*](BHP] 1 estimet H factum B 3 quicquam omnino H si om. B cprudentia sic H ex dispositioue] expositione H 4 ex ante magnitudine] et H gubernatione* (m er.) H 5 heuetes Bl, corr. B1 7 ut unum dicerent om. P cum (m in ras. ex i ? m. 2) B 8 errasse Bl, IdJelirasse corr. B1 deliret B2 9 quae si edd., quiautsi B, quia etsi HP 11 homines H ceterosque B 14 quarn\'quam P3 17 hominum H 18 esse om. B et om. B 20 iinctum H 22 ad usum] aduersus P 23 est (ante enim) om. H 24 nullam P1, corr. p3 25 conmodum (n ras. ex m) sic H donum Bt, in ras. corr. B1 ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 38 )

item qui uas aliquod instituit ac format, non propterea id facit, ut tantum fecisse uideatur, sed ut uas illut effectum capiat aliquod necessarium. similiter cetera quaecumque fiunt, non utique in superuacuum, sed ad usus aliquos utiles laborantur.

mundus igitur a deo factus est non utique propter ipsum mundum: neque enim aut calore solis aut lumine lunae aut adspiratione uentorum aut umore imbrium aut alimonia frugum, cum sensu careat. indiget.

sed ne illut quidem dici potest, quod deus propter se ipsum fecerit mundum, quoniam potest esse sine mundo, sicut fuit antea, et iis omnibus quae in eo sunt quaeque generantur deus ipse non utitur.

apparet ergo animantium causa mundum esse constructum, quoniam rebus iis quibus constat animantes fruuntur: quae ut uiuere, ut constare possint, omnia iis necessaria temporibus certis sumministrantur.

rursus ceteras animantes hominis causa esse fictas ei eo clarum est, quod homini seruiunt et tutelae eius atque usibus datae sunt, quoniam, siue terrenae sunt siue aquatiles, non sentiunt mundi rationem, sicut homo.

respondendum est hoc loco philosophis maximeque Ciceroni, qui ait: cur deus omnia nostra causa cum faceret, tantam uim natricum uiperarumque fe-\' cerit? cur tam multa pestifera terra marique disperserit?

ingens ad disputandum locus, sed ut in transcursu [*](EPITOME 21-25] cf. c. 63, 1 (ab atquin) s. 25—595,9] cf. c. 24. ) [*](AUCTORES 22] Acad. prior. II 38, 120. ) [*](. BHPJ 1 *ut (a er.) tantummodo B 5 post capiat s. I. usu J31 aliquid H 7 elaborantur ? Hartelitis 9 lumine lunae] lumine P, lunae BH spiratione P 10 *umore (t er.) H, toumore P3 caret H 13 his HP 14 causa* (m er.) H 15 iis edd., his C constant P 16 possent P 17 his HP subministrantur H cetera animantia H 18 ficta H 19 datae Isaeus, data C 22 nostra BP (sed i in ras. ex a ? P1) cum plurimis optimisque codd. Cic., nostri H cum rell. codd. Cie.; cf. pag. 591, 9. 597, 6 sua causa; de ira 13, 1 nostra causa; al. 24 tam] tanta B1, corr. B3 cur mortifera tam multa perniciosa codd. Cic. 25 disputandus (~ m. reccm) locus (exp. m. reeens) sic P 25 transcursum II )

idcirco enim data est illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura et in adpetendis bonis et in malis declinandis uim suae rationis exerceat. nam ceteris animalibus quia sapientia non data est, et munita indumentis naturalibus et armata sunt, homini autem pro his omnibus, quod erat praecipuum, rationem solam dedit.

itaque nudum formauit et inermem, ut eum sapientia et muniret et tegeret: munimenta et ornatum eius non foris, sed intus, non in corpore, sed in corde constituit. nisi ergo essent mala, quae caueret, quae a bonis utilibusque distingueret, non esset ei sapientia necessaria.