Divinarum Institutionum

sciat ergo Marcus Tullius aut ideo homini datam esse rationem, ut et pisces caperet usus sui gratia et natrices uiperasque uitaret salutis suae causa, aut idcirco ei bona malaque proposita, quia sapientiam acceperat, cuius uis omnis in discernendis bonis malisque uersatur.

magna igitur et recta et admirabilis est uis et ratio et potestas hominis, propter quem mundum ipsum et uniuersa quaecumque sunt deus fecit tantumque illi honoris habuit, ut eum praeficeret uniuersis, quoniam solus poterat dei opera mirari.

optime igitur Asclepiades noster de prouidentia summi dei disserens in eo libro quem scripsit ad me, atque ideo inquit merito quis arbitretur proximum sibi locum diuinam prouidentiam dedisse ei qui potuerit intellegere [*](EXPILATORES 18-20 (aut- uersatur)] Lucifer pag. 312,15—17. ) [*](BHPj 4 post tenebroso hoc **qiif ex atque ? m. 3 B 7 malorum H 9 animalirbu\'s P3 10 indumenta P1, corr. F3 11 ante dedit uix deus excidit 12 sapientia* (m er.) H 13 munimentum H ornamentum H e 14 in (ante corpore) om. H 18 uitaret1 B2 aut] ut (corr. m. 3) P 20 omni**s (bu er.) B 21 uis-potestas om. P, s. I. et in mg. paucae litt. erasae homini B 23 tribuit (tri in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 2) B 24 operam P 28 poterat P ) [*]( 38* )

nam sol iste est: quis eum uidet ita, ut intellegat quia sol est et quantum gratiae adferat ceteris institutis? hoc caelum est: quis id suspicit? terra haec: quis eam colit? hoc pelagus: quis id nauigat?

hic ignis est: quis eo utitur? instituit ergo <cuncta.> summus deus non propter se, quia nihilo eget, sed propter hominem, qui iis congruenter uteretur.

Reddamus nunc rationem quare hominem ipsum fecerit: quod si philosophi scissent, aut defendissent illa quae uera inuenerant aut in maximos errores non incidissent.

haec enim summa, hic cardo rerum est, quem qui non tenuerit, ueritas illi omnis elabitur, hoc est denique, quod efficiat illis non quadrare rationem: quae illis si adfulsisset, si sacramentum hominis omne cognossent, numquam disputationes eorum et omnem philosophiam de transuerso Academia iugulasset.

sicut ergo mundum non propter se deus fecit, quia commodis eius non indiget, sed propter hominem, qui eo utitur, ita ipsum hominem propter se.

quae utilitas deo in homine, inquit Epicurus ut eum propter se faceret? scilicet ut esset qui opera eius intellegeret, qui prouidentiam disponendi, rationem faciendi, uirtutem consummandi et sensu admirari et uoce [*](EPITOME 1—7] c. 64, 3. 8-13] c. 64, 4 (—fecerit). 15- 597, 11] c. 64,4 (ab erat). 7. ) [*](AUCTORES § 3 s. (Epicurus)] frg. 371. 18 s.] cf. Lucr. V 165-167. ) [*](BHPj 1 ita ut] aut P 2 intellegat (sic corr. m. 3) P 4 id nauigat scripsi (eum nauigat iam Walchius), nauigat BP, in eo nauigat H edd.; cf. Epit. 64, 3 quis nauigat mare, et supra § 5 nauis-ut in ea nauigetur 5 est om. P cuncta addidi ex Epit. 64, 3 cuncta igitur propter hominem deus fecit, quod etiam iis 7 commendat; ergo (haec) Heumannus 6 nihiliOj B1, nihil H 7 iis scr., is B, his HP con- gruewter H2 9 sciscent P1, corr. P* 11 quem om. P 12 omnis B1, omnis (i ex e m. 2 ?) P uerba hoc est — rationem ut glossetna ex c. 3, 17 deriuatum damnat Heumannus non (sic corr. m. 3) quadrara (t exp. m. 1) P 13 si (ante sacramentum) om. P 14 homine (exp. m.2?) P coguouissent H nrec\'umquam P3 disputationis P1, corr. Ps 15 ac*ademias (s er.) sic P 17 hominu (ante qui) B 20 operam H 21 sensum P )

is enim colit qui haec intellegit, is artificem rerum omnium, is uerum patrem suum debita ueneratione prosequitur qui uirtutem maiestatis eius de suorum operum inuentione inceptione « perfectione metitur.

quod planius argumentum proferri potest et mundum hominis et hominem sua causa deum fecisse, quam quod ex omnibus animantibus solus ita formatus est, ut oculi eius ad caelum directi, facies ad deum spectans, uultus cum suo parente communis sit uideaturque hominem deus quasi porrecta manu adleuatum ex humo ad contemplationem sui excitasse?

quid ergo inquit deo cultus hominis confert beato et nulla re indigenti? uel si tantum honoris homini habuit, ut ipsius causa mundum fabricaret, ut instrueret eum sapientia, ut dominum uiuentium faceret eumque diligeret tamquam filium, cur mortalem fragilemque constituit? cur omnibus malis quem diligebat obiecit, cum oporteret et beatum esse hominem tamquam coniunctum ac proximum deo et perpetuum, sicut est ipse, ad quem colendum et contemplandum figuratus est?

quamquam haec fere in prioribus libris sparsim docuimus, tamen quoniam: proprie id materia nunc exigit, qua de uita beata disserere propositum est, explicanda sunt ista diligentius et plenius, ut dispositio dei et opus uoluntasque noscatur.

cum posset semper spiritibus suis immortalibus innumerabiles animas procreare, sicut angelos genuit, [*](EPITOME 24-599,2] c. 64,4 (ut cura hominis — mundo). ) [*](AUCTOBES § 7] Epicur. frg. 371 (pag. 250, 14). ) [*](BHS(ab 8)P] 1 colatis/enim (interpvmction. er. et w add. m. 2) P 2 *is (ante enim), h er., B qui intellegit colit haec B omnium rerum P 3 uerum om. P 4 inceptione perfectione om. P 8 u cum suo parente denuo incipit cod. S (fol. 160a) 9 uideaturque] ut uideatur H O 12 nulla re] nulla (corr. m. 3) P 14 faceret eumque] faceret ut (s. I. m. 3) eum P 15 tamquam (t ex i m. 2) P 17 oportebat H 19 7 (i. e. et) inseruit Slf 20 quawquam Ps libris om. H 21 docuimus] discussimus Heumanmis, sed cf. pag. 602, § 1 docuerim 22 quam (exp. m. 2) P, quia edd.; an (in) qua ? cr. pag. 585,26 prorpo\'situm P2 24 semper] semel HeumannttS, recte? )

ergo ut eas grauibus et uexabilibus membris indueret, quoniam consistere in medio inani non poterant ponderibus et grauitate corporis deorsum premente, sedem illis ac domicilium primo condendum esse decreuit.

itaque lneflabili uirtute ac potentia praeclara mundi opera molitus est: suspensis in altitudinem leuibus elementis et grauibus in ima depressis et caelestia : firmauit et terrena constituit.

non est necesse nunc exsequi singula, quoniam in secundo libro uniuersa exsecuti sumus. lumina igitur posuit in caelo, quorum moderatio et claritas et motus aptissime ad utilitates uiuentium temperatus est, terrae autem, quam sedem uoluit esse, fecunditatem uaria gignendi ac proferendi dedit, ut ubertate frugum et herbarum et uirentium pro natura et usu cuiusque generis alimoniam ministraret.

tum perfectis omnibus quae ad condicionem mundi pertinebant, [*]( 16 in secundo libro] c. 9 ss. ) [*](BHSPj 1 constaret ? Thilo 2 ineuarrraMlc B2 3 procrearet H m 4 Dbecillis B, inbecillib: (m pro n m. 3) P inligatos H2 5 ut] et B utrirsque (i in ras. et s s. I. m. 2) B naturae SP; naturis edd. ; natura - uid. esse ablatiuus, cf. pag. 509,13; 600, 26 uirtute (~ m. 3) P 6 delicata Bx, corr. B2 7 sed] sed ut H inequabile fe ex e m. 3) P 8 supra ut add. cum P3 9 induerit (-it ex -&) P3 10 inaniw BJ 11 deorfsnim P2 praemente* (s ? er.) B isejdem B1, sediej 82 illis B1, illius (exp. m. 2) P 13 praeclaram H operam H 14 et (ante caelestia) om. H 16 uniuersa] omnia H 17 proposuit H moderationes SP claritates SP et (ante motus) om. H 18 aptissime om. S utilitatis P temperauit SP 19 an sedem (eorum) ? uariam H 20 ut] et B\', curro B3 ubertatem (-tè II) HPX, m del. P3 et (ante uirentium) om. SP uirentium] uirentium prouidentium H, uiuentium S 21 cuique S alimoniam (lras. ex d) P administraret SP, sed cf. Buenemannum 22 conditionem Bl, corr. B3 mundi] hominis BP, uiuendi Schoellius perti**nebant (ti er.) H )

et sicut terra ipsa fecunda est ad fruges pariendas, ita corpus hominis, quod adsumptum est e terra, generandi copiam facultatemque prodendae subolis accepit, ut quoniam (e) fragili materia formatus in aeternum manere non poterat, peracto temporalis uitae spatio cederet et illut, quod fragile atque inbecillum gerebat, perpetua successione renouaret.

cur igitur eum mortalem finxit et fragilem, cum illius causa mundum aedificasset? primum, ut infinita uis animarum gigneretur omnemque terram multitudine obpleret, deinde, ut proponeret homini uirtutem id est tolerantiam malorum ac laborum, per quam posset praemium inmortalitatis adipisci.